Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi

TÜRK DÜNYASıNıN MÜTEFEKKİRİ MİRZE FETBALİ AKBUNDOV

*

Mirze Fethali AkhWldov'Wl ismih.'lklıolarakdünyanınen ünlüfilozoflarıve medeniyet temsilcileri ile bir arada zikrediliyor. Bunun sebebini belli manada AkhWldov'Wl muazzam ve çok yönlü verimli faaliyeti ile izah etmekmüoıkündiic.

O, ünlü filozof, dram yazarı, maarifçiı(egilimci).medeniyet temsilcisi vs. gibi alanlardageniş şöhret bulmuştur. Haımaıılımki M.F. AklıWldovbireğitimcive

düşünürgibi Azerbaycan dramsanatınınve tiyatrosWlun temelinikoymuş.yetenekli bir şairgibi şiirler yazmış,yeni alfabeideyasınıileri sürmüş, yobazlı~ve aşm milliyetçiliğinaleyhinearalıksızolarak mücadelevermiş. kadınlarınsosyaladelettiği

ve eşitlik uğrundaki haklarım savumnllŞ, daimaavamlığa.cehalete, manevi-etik

haksızlıklaravs.karşı çıkmıştır.O, felsefi fikir tarihine orijinalkavramlarıolan ve esasen maddecilik mevkiini savııaan bir filozof olarak dahil olmutur. Kendi seleflerinin (öncelerinin)iı~ricigelenekleriesasında eğitimleşmişM.F. AklıWldov

(burada yeteneklişairve yüksekbilimsahibi MineŞefiVazeh ile olanyakınlıkve. onun derin etkisini ö~i oiacak kaydemeliyiz), ayni zamanda Rus ve Avrupa klasiklerinin, böylece defdııefifikir temsilcilerinin eserlerini derindenöğrenir,kendi çok yönlü faaliyeti yoluyla (daram eserleri, felsefi risalderi, ilmi makaleleri veya

mektuplarıvs.)yaşadığıdevrio sosyal-siyasal ve ekonomik problemlerini. onlann

çoğu kez geniş zahmetkeş kitlelerin ideallerine aykırı olmasını açıklamağa çalışıyordu. Haıa sağlığındaiken M.F. Akhundov'un edebi-bedii, böylece de bedii-estetik ve felsefi eserleri Azerbaycanhalkınınve diğer milletlerin demokratik fikrinin ilerici temsilcilerinin dikkatini-rekmiştir.

*

Büyük düşünüründerin ansiklopedik bilgilerine, ayni zamandaDo~ ve

Batı'nınilerici felsefi-estetik kavramlarınave teorilerine, kültürel zenginliklerine, bedii medeniyetine ve ilmi-teorik prensiplerine derinden salıipolabilmesine göre onun kendisinin felsefi-estetikkavraınlarıve genelde bütünyaratıcılığıda gerçekten beynelmilel önem taşımaktadır. Mesela, malumdur ki, M.F.Akhundov M.Y.Lermontov'un, M.Derjavin'in, A.S. Puşkin'in yaratıcılıklarını derinden

öğrenmiş,Belinski,çernişevski,Dobrolyubov ve Gertsen'inin felsefi görüşlerini geniş tebliğ ediyor, Con Styuarı Mill'in eserleriyle, öylece de Monteskye'nin "FarsçaMektuplar"ı,Bauer'in "Felsefe Tarihi", Volter. Diderot, Holbalıvb. gibi XVIIIasır diişiiniirlerininfelsefesi ileyakındanilgili idi.

Bunu bir daha M.F. Akhundov'un ilerici ictimai-siyasi, felsefi idealerinin,

konferansıanılın ve fikirlerinin bir dizi ülkeleri, özellikle de Doğu ülkelerinin demokratik fikirlerine olan büyük etkisini gösteren çok sayılı ilmi-estetik eserlerinden takip edebiliriz. Mesela, bubakımdanörnek olarak Iran alimi, doktor

F.Adamiyat'ınfikirleri özel merakdoğurabilir.Azerbaycandüşünürününilerici Iran medeniyet temsilcilerine ve bilimadamlarınaolan büyük etkisini itiraf eden alim bir daha bildiriyorki.~1irzeFethali gerçekten de Iran'daöncüidealarınifadecisidir. Mine Melkum Han, MirzeAğaHanTalıbov,Mirze Yusuf HanMüsteşar-ud-Dövlegibi bütün Irandüşünürlerininiçtimm siyasibakışlarımn oluşmasındaM.F. Akhundov

idealarıönemliroloynamıştır!.

Bir kaçdiğer araştırmacılar da defalarca buna benzer fikirleri tekrarlıyorve

Yakınve Orta Doğu halklarınınilerci fikrinin gelişmesinde oynadığıolumlu rola dikkat çekiyorlardJ. Mesala, Beyrut'ta Arap dilindeyayınlanan"At-Tarik" dergisinde

ışıkyiizügörmüş biryazıdakaydediliyor ki, M.P. Akhundov kendi cüretli felsefi eseri olan "Kemal-iid Dövle'nin Mektupları" esrinde, bir dizi mektuplarında,

röportajlarındavenotlarında alem,doğa,din üzerine ilgi çekici idealar söylüyor ve

onlarınhepsi günümüzde de kendideğeriııi korumaktadır2.

Özelolarak kaydetmek gerekir ki, hala yaşadığı zamanda bile M.F.

tercüme edilir ve yukanda gösterdiğimizgibi Doğu halklannın içtimai-siyasi, felsefi-estetik fikrine büyük etki gösteriyordu. Mesala, filozofun geniş şöhret bulmuş altıkomedisi ve"Aldanmış Kevakip" uzun hikayesi vaktiyle Mehmedcafer Karacadagi tarafındanfars diline tercümeedilmiştir.Bu eserlerin ayni tercümede yeniden 1970 yılında Tahran'da fars dilinde yayınlanmasındabir daha M.F. Akhundov mirasının çağımızdada kendi manevi zenginliklerini yitirmemesini kanıtlıyoı3.

MehmedbağırMomini'ninhazırladığıkitap da belli bir merak~.Kitapa

yazılmış geniş kapsamlı girişteAzerbaycan Akundovşinaslannm,busıradaAziz

Şerifin,Feyzu\laGasımzade'nin, MikayılRefili'nin, E. Eliyeva'nın vb. eserlerinden istifade olunmuştur. M.Momini de M.F. Akhıındov'un Iran'ın ictimai-~yasi hayatındakirolünü yüksekdeğerlendirirve omm Iran'da bütün bedii, öylece de edebi prosese olan büyük ilerici tesirini belirtiyor.~1.Mominibir dahakaydediyerki, M.F.Akundov komedilerinin fıus diline terctime edilmesi sahasında''Far!>

edebiyatında Avrupa tiyatrosuna yel açılmı oldu,,4. Daha sonra o yazıyorki, M.F:Akhundov'ılD "AldanmışKevakip" uzun hikayesi "yeni fars romanının

meydana gelmesi için güzel zemin yaratmış oldu5 ve o, yeni edebi tenkiti.MF. Akhundov'un fars dilinde yazılmış edebi-tenkidi makaleleri olmadan tasavvur edebiImiyor6.

Artık XIX asrın sonlarındanitibaren M.F. Akhmıdav'uneserleri Avrupa dillerine de tercümeolunmağa başladı,ilgi çekicidir ki,çoğukezbutercümeler fars dilinden gerçekleştirilirdive tabii ki, bu da bir daha Azerbaycan düşünürünün

eserlerinin Iran'dageniş şekilde yaygın olmasınıgösterirdi. Malumdurki,''Lenkeran

HanlığııııııVeziri" komedisinin Fars dilinden Ingiliz diline tercümesini YH.Hagger ve G.Le Strenj (London, 1882)gerçekleştinnişler.Komedinin Ingiliz varianb "Fars piyesi" ismi ileyayınlanmıştır.

1886 yılında M.F.AkllUııdov'un "Molla İbrahim Kimyagerlıkomedisi de Barbye de tvleynar tarafmdan Fransızdiline tercüme edilip, "lumal Aziatik"

dergisinde yayınlandı. Gene bu yılda komedi G.Le Sterdj tarafından (Fars

yayımı"Djomalof'Y: royal Ariatik sosaeti"XVIII,I) Ingiliz diline tercüme edilir. 1889 yılında Viyana'da M.F. Akhundov yaratıcılı~ı üzerine Adolf Varmund'un eserini de belirtmek gerekir. A.Varmund aynı zamanda M.A.Akhundov'uu "Müsye Jordan ve Derviş Mesteli Şah"eserini Alman dinine

çevirebilmiştir.Böyle bir listeyi isteğimizkadar artırmakmümkündür. Böyle ki,

ça~ımızda bile M.FAkhundov yarartıcılı~ınaolan ilgi daha da artıyorve onun eserlerinin orijinaldan, Azerbaycan Türkçesinden tercümelerininsayısıdurmadan aruyor.

Azerbay-::andüşünürünü eserlerininyayılmasında,Fransa-Azerbaycan edebi

alakalarının genişlemesinde 1967 yılmdaFransa'dayayınlananM.FAkhuudov'un eserlerinden ibaret bir kitap da önemli roloynamaktadır7.Kaydetmek gerekiyor ki, büyük Azerbaycan dramyazarınmkomedilerinin metinlerinin Azerbaycan dilinden direk olarakFransızdiline olan tercümesini Lui Bazengerçekleştirmişve bu vaktiyle Paris'de UNESKO ile eski Sovyet Cumhuriyetleri arasındafelsefe ve sosyal bilimler sahasında emektaşlığın üzerine sözıeşmenin bağlanmasınaesasen

gerçekleştirilebilinmiştir.

Son zamanlar biz M.F.Akhundov yaratıcılığı üzerine ilmi-teorik eserlerin, monografilerin, makalelerin yaymlanınasının şahidi oluyoruz ve bu da bir daha büyükdüşünürünbir kaç felsefi-estetik fikirlerinin, bedii eserlerininça~mızdada

hayatiliğini, aktüeHiğini kanıtlıyor.Buaçıdanbir dahatanınmışIran sosyologu ve tarihçisi FAdamiyat'm "Mine Akhundzade'ninİdeaları,,8monografisini belirtmek istiyoruz. Burada yazar AzerbaycandüşünürünübütünDoğu'da dramanırji sanatının

ve realist nesrin temelinikoymuşbirşahıs, İslamaleminde alfabealanındagerçek bir reformcu, klasikedebiyatın taşlaşmışgeleneklerinekarşımücadele veren insan,

aynı zamandaBatı kültürünün ilerici idea-estetik zenginliklerindenfaydalanına eğiliminin taraftarı gibi değerlendirme~e çalışıyor. Iran alimi aynı zamanda M.FAkllUndov'un her türlü sosyaladaletsiZıiklerevehaksızlıklara karşı mücadele vermesini, onun devletin yöneltilınesinde demokrasi ilkelerin üstün olmasını

belirtiyor. O bir daha gösterir ki,düşünürünfikirlerinde dol~ıldı~a, maotıksızlı~a

yer yoktur, oşuunm tantanasınıher zaman ön plana çekebiliyor9.

Bazen yabancı araştırmacılarM.F.Akhundov'un felsefi ve bedii-estetik

mirasındakendisine yerbulmuşsomut problemlere de dikkat ediyorlar. Bubakımdan çoğukez onlar düşünüıünArap alfabesinin, bu sıradaAzerbaycan'da, Iran'da ve Türkiye'de onun değiştirilmesiile ilgili faaliyetini önemli sayıyorlar.Bu mesele

FArlamiyat'ın yukarıda belirttiğimizeserinde bir daha dikkataalımr.

Türkaraştırmacısı H.Dizdaroğluise M.FAkhundov'un alfabe probIemine ve onun Islam aleminde tekmilleştirilmesi meselesi üzerioe lO özel makale

yayınlamıştır.Müellif M.F.Akbundov'un bütün Doltu'da ictimai, felsefi, hedii-estetik fikrin gelişınesindemüstesna rolünü kaydetmekle birlikte, aynızamaI'lda büyük faktoloji malzemeler ve tarihi gerçeklikler esasında düşünüı1irıArap alfabesinde reformungerçekleştirilmesiyolundakiaralıksızveyonılınakbilmeden mücadelesini de gösterir. Araştırmacınınfikrine göre M.FAkhundov kendi reformaya göre yönlendirilmiş isteğini onunlaesaslandınyorki, aynı bir harf kelimenin önünde,ortasındave sonundafarklı farklı yazılırve buokuyuştabelli

/

zorunluluklar yaratıyor. BundansavayıArapalfabesinde genelde sesli yoktıı:ı:: H.Dizdaroğluburadaaynızamanda AgahSımLevend'in ...üıkDilininGelifUle ve

BasitleşmeMerhalesi· eserine müracaat ediyor ve yazıyorki,

bizim

harfler kelimeleri düzgün okumaya imkan vermiy«. Ha- bU"kefiıaeyiçqidişekilde

(beş-onvariyanlta)olıımakoluyorki,bu dayaıınayıveokumayızonmlukılıyorll. Büyük eğitiıncifilozofun Arap alfabesini değişmek ve tekmilleştimıek

yolundakiçabalarınınesasrlJJotif1e"'li'ıelirtenmüellif(hatırlatmakgerekirki,.~ halklarınınmedeni veekonomık açıdanAvrupa'dan geri kalmalarının nıedeuietiui

M.F.Akhundov belli derece Arap alfabesininmükemmelolmamasıveQIIIIBgmEŞ

kitlelerinkullanılma.'1ındaki karmaşıklığıile izah ediyordu,aynızamanda fdozofun pratikte Arap alfabesinin yeniden değiştirilmesi ve geniş okuyucular içiD daha gerekli, kullanılır olması yolunda ileri sürdüğü somut teklifleri de açıklamağa çalışıyor.Bunsuz ise M.F.Akhuudov halkının eğitimi ve terakkisini tasavvur bile

edemiyordu.H.OizdaroğlubuaçıdanA.V.Yurtsever'inşusözlerine müracaat euneli oluyor: 'ıyazı sistemindedolaşıklığıve zorunluğu aradan kaldırmakgerekçesiyle

Ak1ıundzade aşağıdakileriteklif ediyor: L.Arap alfabesinde reformugerçekleştirmek

venoktaları aradankaldınuak;2.Seslileri ve harekeyi, hat üstü ve hataltı işareleri

belliişarelerle karşılamak12.

Hemen burada müellif belirtiyor ki, 1863 yılında MFAkhundzade kendi Arap alfabesi reformununtasansıile Istanbul'agelmişve oçağda Baş Vezir Fuad

Paşa'ya takdim etmiştir. Şu projenin o döneminde kabul edilmemesi nedenini

araştırmacıhegemen olan sosyal-ictimai durum, devrin dini ideolojisi ve ahlaki münasebeti ile izah etmeğe çalışıyor. Aynı zamanda makalede haklı olarak M.F.Akhundov'un kendi fikirlerini gerçekleştirmek yolundaki inancı vekararlığı, aralıksız faaliyeti yüksek değerlendirilir. Daha sonralar RDizdaroğlu'nunda

gösterdiği gibi M.F.Akhundzade Arap alfabesinden tamamiyle imlina etmeği kararlaştırmışve Latin harflerine temellenen yeni bir alfabeningerçekleştirilmesini

önemli saymıştır. Müe1lif İslam dünyasında alfabe reformu meselesinde M.F.Akbundzade'ninuzakgörenliğiniözelolarak vurguıamaklabirlikte bir daha belirtiyor ki, Türkiye'de onun ilk defa ileri sürdüğüprojedenyalnız65yılsoma bu reformgerçekleştirilebilmiştir.

Son zamanlarBatı'daM.F.Akhundovilndramatuıji yaratıclığınailgilinin arunaslDlll şahidi oluyoruz. K.Tselnarova'lıUD "M.A.Akhundov'un dramuturjisi" isimli ilgiçekici makalesi bubakımdan oldukca büyük önemtaşıyor. Burada biz

Batı şarkıyatçılığında akundovşinaslığınproblemlerinin araştınıması oranındaki boşluğun doldurulması isteğini duyuyoruz. Nitekim, burada büyük Azerbaycan

düşünürününhayat veyaratıcılığına hasredilmişbir kaç ilmi-teorik eserler gözden geçirilir. Mesela, müellif burada HorstVilfıid Brands'ın "Azerbaycanıdarınhalk

maişetive Mirze Feteli Akhundov'un (1812- 1878)piyesleıindemodernisteğilimler"

eserine müracaat ediyor ve onun Azerbaycan düşünürünün şahsiyeti veyaratıcılık mirasının öğrenilmesi işine biiyükkatkıda bulunmasını belirtmelde birlikte bu

eserin esassızolarak uzun bir zaman Batı şarkıyatçılıitındadikkataalınmamasına

üzülüyor.

K.Tselnarova'nınM.F.Akhundov'un yaratıcılık mirasını. aynızamanda onun

hakkında Batılı araştınnacılarınilmi-teorik eserlerini iyi bilmesini de özel olarak kaydetmek gerekiyor. Burada müellifin Azerbaycan alimlerinin eserlerinden

faydalandığıdikkat çekicidir. Mesela, onun Azerbaycan alimi A.K.Rzayev'in bir

yazısınamüracaat etmesi buaçıdanmerak do~nır.K.Tselnarova A.K.Rzayev'in böyle bir fikrine hakkazandınyorki. komedi ("TebrizAvukatları") yalnız Doğu

mahkemesinede~il. aynı zamanda OnikiImamın şiitarikatmm kabul etti~geçici

niğah enstitüsinıii eleştirir. O,şuilkenin gerici karakterini.aslındaoonnşuenstitü

vasıtasıyla fahişeliği legal haline getinnesinin gerici karakterini eleştiriyOll3. Yabancı edebiyatta bazan M.F.Akhundov'un yaratıcılık mirası Dcğrı halklarınındemokratik fikrinin öncü medeniyet temsilcilerinin faaliyetleri ile karşılıklıilgilişekildegeçiriliyor. Bu meyil vaktiyle Kalifomiya Üniversitesinin (Bertli, ABD) YeniDoğuDilleri Bölümünün üyesi HemidAlgar'ın''Mine Melkiim Han"kitabındaözellikle kendisini gösterir. MüellifM.F.Akhundov'wıictimai-siyui ve felsefibakışlarını ünlüıran yazarıM.MelkümHan'ınkiilekarşılaştırarakonlann her ikisinin son amaclarınınçok yakın otması. bir dizi fikirleri arasında

benzerliklerin olmasını açıklama~a çalı.şıy.or. Mesda, M.Melküm Han Iran toplumununBaııve demokrasi ruhundayeııidea

buuimast

alfabesinin reforması uitronda mücadele veriyordu ve bütün bunlar yukarıda belittiğimizgibiM.F.Akhundov'ıın yaratıcılıkfaaliyetine de özgü idi.

H.AIgar Islam aleminin her iki ünlüşalısiyetlerini biıbiriııe yakmlaştrran

Arap alfabesinin refonnu problemlerine özellikle dahafaıJadikkat çekiyor. H.Algar da 1863yılındaM.F.Akhundov'un kendirefonnmımıprojesiileIstanbut'a gelmesini ve burada büyiik ilgi gördüyünü belirtiyor. Bununla birlikte H.Algar cemiyet-i Osmaniye'de ileri sürülmüş tasarınınkabul edilmemesi sebebini açıklama#a

çalışıyor14 _{ve bunu belli derecede Mirze HüseyinHan'ınismi ile ilgilendiriyor.}

Araştınnacı belirtiyorki, bu şalısm Osmanlıyönetmenlerine M.F.Akhundov'un

güya dinindüşmanı olmasıveRusya'nınlehine istihbaratyapmasıgibimalumatlar vennesi nedeniyle Azerbaycandüşünürüyüksek devlet dairelerinde gerekende~eri

alabilmemiştir

Monoğrafinin müellifi aynı zamanda kaydediyor ki, M.F.Akhundov'un faaliyet gösterdiğimühit, Tiflis'teKafkasya'nınilerici medeniyet temsilcileri olan Aleksandr Çavçavadze, Haçatur Abovyan, dekabrist (Aralıkdevrimcisi) Bestujev-Marlinski, Alman şarkiyatcısı Adolf Berje gibi şahsiyetlerle ilişkiler saklaması,

Petersburg ve Moskova(Kazım-bey,Bernard Dom), Paris ve Londra alimleri ile

mektuplaşmasıyazann dünyagörüşünün oluşmasınabüyük etkigöstenniş, bir daha onun bilgilcriı~i zenginleştirmiş ve oluşturmuştur. Bununla birlikte Algar M.F.Akhundo\,'un güyaBatıetkisialtıııa düşmesi ve bu nedenlere göre de kendi esas dikkatiniyalnız "IslamDünyasının" refonnasına yetimıesineveaslında siyasi hayatla o kadar dauğraşmamasıııı kanıtlamağa çaba gösterir.Aynızamanda H.Algar kaydediyor ki, "M.F.Akhundov sürgünedilmiş"dekabristlerle"tanışlığa bakınayarak

Rus (devrimci) inkılabı siyasetine ilgi göstemıiyordu. ~fütlakiyetin mahiyetinin

açıklanmasınıo,ınüslüman monarWannın eleştirilmesi amacıileyapıyordu,O Rus

çarınmmüslüman ülkelerininmodenıleştirilmesineyönelikçabalarını eleştinnekten

çekinmiyordu 16. Tabii ki, böyle yaıılışfikirleri desteklemek olmuyor. Böyle ki. kendi çağında bu sırada Rus sosy.al-demokratları Çernişevski, Dobrolyubov, Belinski, Gertsen vb. ilericiideaları esasında eğitimlenmiş, aynızamanda bir devlet memuru gibi sık sıkÇarhükümetiııinadaletsizyasalarıve metodlan ile yüz yüze gelen rv·LF.Akhundov, aksine Çar yönetiminin antihümanist, antidemokratik mahiyeti ni aydm şekilde anlıyordu. Kendi mektuplarında, edebi-tenkidi makalelcrindc, felsefi risalelerinde ve özellikle komedilerinde o, bu veya di~er şeklinde sosyal-siyasal meselelere değinir, Çarlık kuruluşunun emperyalist, despotik, istinnarc) karakterini, böylece de Rus imparatorluğuarazilerindeyaşayan

halklarm ve ulusların özgürlük ideallerine ve arzularına aykırı olduğunu açıklıyordu17.

Ço~u kez büyük ümanistin şu prensipiyal mÜllasebeti kendisini onun

yarattı~ıbedii eserlerinde ifadeolunmuşturve ne yazıkki, RAlgar şu yönleri dikkate almayarakyukarıdaki yanlışfikirlerisavunmuştur.Mesela, M.F.Akhundov kendisinin ölmez "HacıKara" komedisindeÇarlık Rusya'sındahüküm süren ve

zehmetkeşkitlelerin istismarınayönelik bürokrasisini, yolsuzlu~u, rüşvetçiligi, aşın miIliyetçili~vs. yüksek meharetle ve bediilikleaçıklıyor.Tesadüfi degil ki, bu yönü dikkatc alan ünlü Azerbaycan filozofu Heyder Hüseyinovhaklıolarakbirdaha belirtiyordu ki. Çar mahkeme organlarında hüküm süren bürokrasisini.

sÜTÜndünneciliği,yolsuzluklarıvs. eleştirenM.F.Akhuodov.aynızamandasomut olarak bu yargılamanın beş seneuzatılmasıveişin çözümlenmesi smıucn manuı

kaybolmasını bile açıklamaktan çekinmiyordu18. Bu bakımdangödremli Azerbaycan yazarıA.Hakverdiyev'in M.F.Akhuodov'uo Çar tlsuli-idaresinekarşı barışmazmücadelesini açıklayanbir fikrini dehatırlatmakistiyoruz: "Epaletlerle. ödüllerle. haçlarla ve madalyalarlasüsleştirifnı4elbisealtındakinle yanan alevlibir kalpatıyordu19.

Tabiidirki.büyük filozof ve dram yazarmm kendi deviriİçinözgtlrve ilerici fikirleri biç bir zamanyukarı tabakalıdevletadamlarınm rağbetinikazanabilmezdi ve aksine onlar bu konulu idealarm geniş yayılıusının karşısınıalmaktan ötürü her türlü geleneksel vasıtalarael atıyor.özdIikIe deonların yayınlanmasmınkarşısını alıyordu. Tesadüfi değil ki, M.F.Aı.ıı..ıIovotIuna yazdığı bir mektubunda durumdan şikayetederek belirtiyordu ki, onno ça~daşı oldu~toplumda felsefi eserleri olan "Hind Perensi Kemal-un Dövle'nin Iran Prensi Celal-ud Dövle'ye olan üçmektupu"gibifelsefi eserlerininyaymlanması asla mümkün değil20.

Gerçekten de yaşadığı devirler M.F.Akhundov'uu yaloızbedii eserleri

yayınlanmış,devrinin sosyal-siyasal ve ekonomik \rusmlamn. sosyalbaksııhldarım eleştiren, aynı zaıruındailericiidealarıterennüm eden ilmi eserleri isezamamııda ışık

yüzü görememişlerdi. Bununla birlikte M.F.Akhundov'un genelde esasen

Azerbaycan'ınsosyal-siyasihayatı ile, maarifçilik idealarıile ilgili olanideaları,

aynızamanda özellikle bütünDo~ halklannında siyasiuyanışında,millişuurunun

ve killtiirlerininoluşmasıve gelişmesinde belliroloynamıştır.

Sırfbu nedenlere göre de onun çok yönlüyaratıcılık mirasıbu gün de kendi aktüelliğini ve önemini saklamakla birliktehaklıolarak daima sosyal bilimlerin

çeşitli alanlarındaalimlerin ve medeniyettemsiıcilerininderin ilgisini çekmektedir.

DİPNOTLAR

i.Bkz.: A.M.Agahi. M.F.Akhundov'un Iran'da ilerici FikrinGelişmesineEtkisi Üzerine.-Azerbaycan SSREA Haberleri (Felsefe ve Hukuk), 1%2,No.ıo s.79; R.M.Emniov.M.F.Akhuııdovve XIXAsrınSonu ve XXAsrın BaşlanndaIran'da Derici ictimai-SiyasiFikriıı Gelişmesi,Bakü, 1971, s.6 2. Bkz.: R.M.Eminov. Gösterdiğimizeseri, s.IO.

3. Bkz.: I'.1ina Fethali Akhuudzade. Temsilat, Tahran, 1349. 4. Mirze FethaliAkhıındzade.A.g.e.

5. I'.1irze Fethali Akhundzade. A.g.e. 6. I'.1irze Fethali Akhundzade. A.g.e.

7. Bkz.: M.F.Akhundov. Comedies. Editions Gallimard, Paris, 1%7, s.264. 8.FenıdunAdamiyet.Endi ehay MirzaFetlıaliAhundzade.Ta1ıran,s.66. 9. Fcrudin Adamiyet A.g.e.

10.H.Dİzdaroğlu. Mirza Fethali Akhundzade ve Alfabe Meselesi.-Türk Dili, Ekim, 1971, s.30.

ii.H.Dizdaroğlu.A.g.e. iZ.lTDizdaroğlu A.g.e.

13. X.Celnarova. DasdraınatischeWerk Mrza Feth-Ali Akhundzade's In: "Asian andAfrican Studies", 1974, s.169-176.

I4.BilalN.Şimşek. Azerbaycaıı'daTürk Alfabesi (Tarihçe). Ankara, 1991 s.2. 15.H.AIgar. Mrze Malkum Khan. A.Study in the history of Iranian Modernizm.

16.Bkz.: HAlgar. Gene orada.

17.M.F.AkhWldov'Wl siyasigörüşleriüzerine dahakapsamlıolarak bkz.: A.Rzayev.M.F.Akhwıdov'un SiyasiBakı~lan.Bakü, 1968, s.74-94

18.HHüseyinov. XIXAsırAzerbeycan'da Ictimai ve Felsefi Fikir Tarihinden (Rus dilinde), Bakü, 1949, s.278.

19.H.Hüseyinov.Gösterdi~irnizeseri, 8.279. 20.H.Hüseyinov. Gene orada, 8.276.