• Sonuç bulunamadı

İlköğretim ikinci kademe öğrencileri ve annelerinin yiyecek satın alma davranışları ve bunu etkileyen faktörler üzerine bir araştırma

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "İlköğretim ikinci kademe öğrencileri ve annelerinin yiyecek satın alma davranışları ve bunu etkileyen faktörler üzerine bir araştırma"

Copied!
86
0
0

Yükleniyor.... (view fulltext now)

Tam metin

(1)

T.C.

SELÇUK ÜNĐVERSĐTESĐ SOSYAL BĐLĐMLER ENSTĐTÜSÜ

ÇOCUK GELĐŞĐMĐ VE EV YÖNETĐMĐ ANABĐLĐM DALI BESLENME EĞĐTĐMĐ BĐLĐM DALI

ĐLKÖĞRETĐM ĐKĐNCĐ KADEME ÖĞRENCĐLERĐ VE ANNELERĐNĐN YĐYECEK SATIN ALMA DAVRANIŞLARI VE BUNU ETKĐLEYEN FAKTÖRLER ÜZERĐNE BĐR

ARAŞTIRMA

YÜKSEK LĐSANS TEZĐ

DANIŞMAN

YRD. DOÇ. DR. NAZAN AKTAŞ

HAZIRLAYAN Nurper SEZGĐN

(2)

ÖZET

Bu araştırma, ilköğretim öğrencileri ve annelerinin yiyecek satın alma davranışları ve bunu etkileyen faktörleri belirlemek amacıyla Karaman Đl Merkezindeki ilköğretim okulu ikinci kademede okuyan, yaşları 12-15 arasında değişen, 85 kız 85 erkek olmak üzere toplam 170 öğrenci ve 170 anne üzerinde yürütülmüştür. Araştırma verilerinin elde edilmesinde anket tekniği kullanılmıştır.

Araştırma sonuçlarına göre ilköğretim öğrencilerinin yaş ortalaması 12,78±0,8 annelerin yaş ortalaması ise 37,6± 5,18 olarak bulunmuştur. Annelerin %75,9’unun ilköğretim mezunu, %18,8’inin ortaöğretim mezunu, %5,3’ünün ise üniversite mezunudur. Üniversite mezunu olan annelerinin %77,7’si yiyecek alışverişlerinde peşin ödeme yaparken, %22,3’ü kredi kartı ile ödeme yapmaktadırlar. Annelerin %62,4’ü yiyecek alışverişine eşiyle beraber çıkmaktadırlar. Annelerin %16,5’i çocuklarının alış veriş listesi veya ihtiyaçlar dışında alınmasını istedikleri yiyecekleri satın alırken, %24,1’i satın almamakta, %59,4’ü ise bazen satın almaktadırlar. Ailelerin %64,1’i, yiyeceğin sağlıksız olduğunu düşündükleri için talep edilen yiyeceği satın almamaktadır. Annelerin %32,4’ü gazlı içecekleri haftalık satın alırken, %2,9’ü bu ürünleri hiç tüketmemektedirler. Annelerin %78.2’si eşinin tercihlerini çok önemli bulurken, %1.8’i önemsiz bulmaktadır.

Erkek öğrencilerin %57,6’sı, kız öğrencilerin %55,3’ü harçlıklarını yiyeceğe harcamaktadır. Öğrencilerin büyük çoğunluğu (%74,0) yiyecek maddelerindeki etiket bilgilerini okumaktadır. Öğrencilerin ailelerinden kendileri için satın almalarını istedikleri yiyeceklerin başında et ürünleri gelmektedir (%22,7). Öğrencilerin ikinci olarak istedikleri yiyecekler şeker ve şekerlemelerdir (%13,6). Meyve tercih eden öğrencilerin oranı %3,8, sebze tercih eden öğrencilerin oranı %8,7 olarak bulunmuştur. Öğrencilerin büyük bir çoğunluğu (%76,5) yiyecek satın alırken dikkat edilmesi gereken kurallara yönelik bilgileri ebeveynlerinden edinmişlerdir. Annelerin %94,1’i, öğrencilerin %84,1’i yiyecek satın alırken, “yiyeceğin sağlık üzerindeki olumlu etkisi” faktörünü çok önemli bulmaktadırlar.

Anahtar Kelimeler: Đlköğretim öğrencileri, yiyecek satın alma, satın almada etkili faktörler, annelerin satın alma davranışları

(3)

SUMMARY

This research was carried out in Karaman on 170 mother and 170 second degree students;85 girls and 85 boys whose ages are changing between 12 and 15, in order to determine primary school students’ and their mothers’ food buying attitudes and factors that effect these attitudes.

According to research results students’ age average was found as12,7±0,8 and mothers’ age average was found as 37,6± 5,18 . 75,9% of mothers were graduated from primary school, 18,8% of mothers were graduated from secondary school and 5,3% of mothers were graduated from university. 77,7% of mothers who were graduated from universtiy are paying cash while buying food. 62,4% of mothers are doing their food shopping with their husbands. While 16,5% of mothers buying their childrens shopping list and foods which are out of needs, 24,1% of mothers don’t buy, 59,4% of mothers sometimes buy. 64,1% of families don’t buy the demanded food for thinking that it’s unhealthy. 32,4% of mothers buy gaseous drinks weekly and 2,9% never consume these drinks. 78,2% of mothers find their husbands thoughtoso important, 1,8% find unimportant. 57,6% of boys and 55,3% of girls spend their pocketmoney for food. Most of the studunts read the labels. Students mostly want meat from their parents to buy(22,7%). Students secondly want candy from their parents(13,6%). The average of students which prefer fruit is 3,8 % and the average of students which prefer vegetable is 8,7%. Most of the students(76,5%) learnt shopping rules and information. 94,1 % of mothers and 84,1% of students find foods’ positive effect on healt very important.

Key words: Primary school students, buying food, factors that effect shopping, mothers’ shopping attitudes

(4)

ÖNSÖZ

Bu çalışma Karaman Đl Merkezi’nde bulunan Đlköğretim okulu ikinci kademede okuyan öğrenciler ve annelerinin yiyecek satın alma tercihleri ve bunu etkileyen faktörleri belirlemek amacıyla yapılmıştır.

Eğitimim sürecinde her zaman yanımda olan aileme, bu çalışmanın her aşamasında bana yol gösteren ve görüşlerini esirgemeyen tez danışmanım Yrd. Doç. Dr. Nazan AKTAŞ’a, istatistiksel çalışmalardaki yardımları için Arş.Gör. Arzu Koçak Uyaroğlu’na, tez sürecinde bana destek olan eşim Evren SEZGĐN ve kardeşim Alper BEKDAMAR’a, araştırmaya katılan ilköğretim öğrencileri ve annelerine ve emeği geçen herkese teşekkürü bir borç bilirim.

(5)

ĐÇĐNDEKĐLER ÖZET... II SUMMARY... III ÖNSÖZ...IV BÖLÜM I. ... 1 1.GĐRĐŞ... 1 1.1. Problem ... 2

1.1.1. Araştırmanın Alt Problemleri... 2

1.2. Araştırmanın Amacı ... 2

1.3. Araştırmanın Önemi ... 3

1.4. Varsayımlar ... 3

1.5.Sınırlılıklar... 4

2.KONU ĐLE ĐLGĐLĐ GENEL BĐLGĐLER ... 4

2.1. Tüketim ve Tüketici Davranışları ... 4

2.2 Tüketici Davranışını Etkileyen Faktörler... 5

2.2.1. Tüketici Davranışlarını Etkileyen Sosyo-Kültürel (Dış) Faktörler ... 7

2.2.1.1. Kültür ... 7

2.2.1.1.1. Alt Kültür ... 8

2.2.1.2. Sosyal Sınıf ... 8

2.2.1.3. Referans (Danışma) Grupları ... 8

2.2.1.3.1. Aile ... 8

2.2.1.3.2. Arkadaşlar ... 9

2.2.1.4. Roller ve Statü... 9

2.2.3. Tüketici Davranışlarını Etkileyen Demografik Faktörler ... 10

2.2.2.1. Yaş... 10

2.2.2.2. Meslek ... 10

2.2.2.3. Yaşam Tarzı ... 10

2.2.2.4. Ekonomik Özellikler ... 11

2.2.3. Tüketici Davranışlarını Etkileyen Psikolojik (Đç) Faktörler... 11

2.2.3.1. Güdülenme (Motivasyon) ... 11

2.2.3.2. Algılama ... 11

2.2.3.3. Öğrenme ... 11

2.2.3.4. Tutum ve Alışkanlıklar... 12

(6)

3. Yiyecek Satın Alma ... 12

3.1. Ailelerin Satın Alma Tercihlerinde Çocukların Rolü ... 15

4. Adölesan (Ergenlik) Çağında Beslenme Durumu ve Alışkanlıklar ... 16

4.1. Adölesanın Tanımı ve Özellikleri ... 16

4.2. Adölesan Dönemde Enerji ve Protein Gereksinimi ... 19

4.3. Adölesan Dönemde Karbonhidrat ve Yağ Gereksinimi... 19

4.4. Adölesan Dönemde Vitamin Gereksinimi ... 20

4.5. Adölesan Dönemde Mineral Gereksinimi... 20

5. Konu ile Đlgili Araştırmalar... 20

BÖLÜM II... 29

6. ARAŞTIRMA YÖNTEMĐ VE ARAÇLARI ... 29

6.1.Araştırmanın Modeli ... 29

6.2.Araştırmanın Evreni ve Örneklemi ... 29

6.3.Veri Toplama Teknikleri ... 30

6.4.Verilerin Değerlendirilmesi... 31

BÖLÜM III. ... 31

7. BULGULAR VE TARTIŞMA ... 31

7.1. Öğrenciler ve Ailelerine Đlişkin Demografik Özellikler ... 31

7.1.1. Öğrencilerinin Yaşlarına Đlişkin Bilgiler... 32

7.1.2. Öğrencilerin Ebeveynlerinin Yaşlarına Đlişkin Bilgiler ... 32

7.1.3 Öğrencilerin Ebeveynlerinin Öğrenim Durumlarına Đlişkin Bilgiler ... 33

7.1.4. Öğrencilerin Ailelerindeki Birey Sayılarına Đlişkin Bilgiler ... 33

7.1.5 Öğrencilerin Ailelerinin Aylık Gelir Durumlarına Đlişkin Bilgiler ... 34

7.2 Öğrencilerin ve Annelerinin Yiyecek Satın Alma Davranışları... 34

7.2.1 Öğrencilerin Annelerinin Yiyecek Alışverişinde Kullandıkları Ödeme Şekline Đlişkin Bilgiler... 34

7.2.2 Öğrencilerin Annelerinin Yiyecek Alışverişine En Çok Kiminle Çıktıklarına Đlişkin Bilgiler... 35

7.2.3 Öğrencilerin Harçlık Alma Sıklıklarına Đlişkin Bilgiler... 36

7.2.4 Öğrencilerin Harçlıklarını Kullandıkları Yerlere Đlişkin Bilgiler ... 37

7.2.5 Öğrencilerin Anneleri Tarafından Alışverişe Gönderilme Durumlarına Đlişkin Bilgiler ... 37

7.2.6 Öğrencilerin Alışverişe Kiminle Gittiğine Đlişkin Bilgiler... 38

(7)

7.2.8 Öğrencilerin Yiyecek Satın Alırken Dikkat Edilmesi Gereken Kuralları Öğrendikleri Kaynaklara Đlişkin Bilgiler ... 39 7.2.9 Öğrencilerin Satın Aldıkları Yiyeceğin Etiketini Okuma Durumlarına Đlişkin Bilgiler ... 40 7.2.10 Annelerin Çocuklarının Đstediği Alış Veriş Listesi Dışındaki Bir Yiyeceği Satın Alma Durumlarına Đlişkin Bilgiler ... 40 7.2.11 Öğrencilerin Annelerinden Talep Ettikleri Yiyeceklerin Satın Alınmama Nedenlerine Đlişkin Bilgiler ... 41 7.2.12 Öğrencilerin Annelerinin Kendileri Đçin Satın Almalarını Đstedikleri Yiyeceğin Türüne Đlişkin Bilgiler... 42 7.2.13 Öğrencilerin Annelerinin Temel Yiyecekleri Satın Alma Sıklıklarına Đlişkin Bilgiler ... 43 7.2.14 Öğrencilerin Annelerinin Yumurta ve Et Grubundaki Yiyecekleri Satın Alma Sıklıklarına Đlişkin Bilgiler... 44 7.2.15 Öğrencilerin Annelerinin Atıştırmalık Yiyecek ve Đçecek Satın Alma Sıklıklarına Đlişkin Bilgiler ... 44 7.2.16 Öğrencilerin Annelerinin Süt, Yoğurt ve Peynir Satın Aldıkları Yerlere Đlişkin Bilgiler... 45 7.2.17 Öğrencilerin Annelerinin Et Ürünleri ve Yumurta Satın Aldıkları Yerlere Đlişkin Bilgiler... 46 7.2.18 Öğrencilerin Annelerinin Sıvı yağ-Katı yağ-Margarin, Tereyağ ve Zeytin Satın Aldıkları Yerlere Đlişkin Bilgiler ... 46 7.2.19 Öğrencilerin Annelerinin Makarna-Pirinç-Bulgur ve K.Baklagil Satın Aldıkları Yerlere Đlişkin Bilgiler ... 47 7.2.20 Öğrencilerin Annelerinin Sebze-Meyve,Patates-Soğan Satın Aldıkları Yerlere Đlişkin Bilgiler... 48 7.2.21 Öğrencilerin ve Annelerinin Yiyecek Satın Alma Davranışlarını Etkileyen Faktörlere Đlişkin Bilgiler ... 48 7.2.22 Öğrencilerin Yiyecek Satın Alma Davranışlarını Etkileyen Faktörlere Đlişkin Bilgiler ... 50 7.2.23 Öğrencilerin Annelerinin Yiyecek Satın Alma Davranışlarını Etkileyen Faktörlere Đlişkin Bilgiler ... 52

(8)

7.2.24 Öğrencilerin Annelerinin Yiyecek Maddeleri Satın Almadan Önceki ve Satın Alma Aşamasında Gösterdikleri Tutum ve Davranışlarından Aldıkları Puan Ortalamalarına Đlişkin

Bilgiler... 53

7.2.25 Öğrencilerin Yiyecek Maddeleri Satın Alma Aşamasındaki Tutum ve Davranışlarından Aldıkları Puan Ortalamalarına Đlişkin Bilgiler ... 54

BÖLÜM IV. ... 56 8. SONUÇ VE ÖNERĐLER ... 56 KAYNAKLAR... 58 EKLER... 64 EK I: ... 64 EK II:... 74

(9)

TABLOLAR LĐSTESĐ

Tablo 7.1.1 Öğrencilerin Yaşlarına Đlişkin Đstatistiki Bilgiler... 32

Tablo 7.1.2. Öğrencilerin Ebeveynlerinin Yaşlarına Đlişkin Đstatistiki Bilgiler ... 32

Tablo 7.1.3 Öğrencilerin Ebeveynlerinin Öğrenim Durumlarına Đlişkin Đstatistiki Bilgiler... 33

Tablo 7.1.4. Öğrencilerin Ailelerindeki Birey Sayılarına Đlişkin Đstatistiki Bilgiler... 33

Tablo 7.1.5. Öğrencilerin Ailelerinin Aylık Gelir Durumlarına Đlişkin Đstatistiki Bilgiler... 34

Tablo 7.2.1 Öğrencilerin Annelerinin Yiyecek Alışverişinde Kullandıkları Ödeme Şekline Đlişkin Đstatistiki Bilgiler... 35

Tablo 7.2.2 Öğrencilerin Annelerinin Yiyecek Alışverişine En Çok Kiminle Çıktıklarına Đlişkin Đstatistiki Bilgiler... 35

Tablo 7.2.3 Öğrencilerin Harçlık Alma Sıklıklarına Đlişkin Đstatistiki Bilgiler ... 36

Tablo 7.2.4 Öğrencilerin Harçlıklarını Kullandıkları Yerlere Đlişkin Đstatistiki Bilgiler ... 37

Tablo 7.2.5 Öğrencilerin Anneleri Tarafından Alışverişe Gönderilme Durumlarına Đlişkin Đstatistiki Bilgiler... 38

Tablo 7.2.6 Öğrencilerin Alışverişe Kiminle Gittiğine Đlişkin Đstatistiki Bilgiler ... 38

Tablo 7.2.7 Öğrencilerin Yiyecek Satın Aldıkları Yerlere Đlişkin Đstatistiki Bilgiler ... 39

Tablo 7.2.8 Öğrencilerin Yiyecek Satın Alırken Dikkat Edilmesi Gereken Kuralları Öğrendikleri Kaynaklara Đlişkin Đstatistiki Bilgiler ... 39

Tablo 7.2.9 Öğrencilerin Satın Aldıkları Yiyeceğin Etiketini Okuma Durumlarına Đlişkin Đstatistiki Bilgiler... 40

Tablo 7.2.10 Annelerin Çocuklarının Đstediği Alış Veriş Listesi Dışındaki Bir Yiyeceği Satın Alma Durumlarına Đlişkin Đstatistiki Bilgiler ... 41

Tablo 7.2.11 Öğrencilerin Annelerinden Talep Ettikleri Yiyeceklerin Satın Alınmama Nedenlerine Đlişkin Bilgiler... 41

Tablo 7.2.12 Öğrencilerin Annelerinin Kendileri Đçin Satın Almalarını Đstedikleri Yiyeceğin Türüne Đlişkin Đstatistiki Bilgiler ... 42

Tablo 7.2.13 Öğrencilerin Annelerinin Yiyecek Satın Alma Sıklıkları... 43

Tablo 7.2.14 Öğrencilerin Annelerinin Yumurta ve Et Grubundaki Yiyecekleri Satın Alma Sıklıkları ... 44

Tablo 7.2.15 Öğrencilerin Annelerinin Yiyecek ve Đçecek Satın Alma Sıklıkları... 45

Tablo 7.2.16 Öğrencilerin Annelerinin Süt, Yoğurt, Peynir ve Yumurta Satın Aldıkları Yerler . 45 Tablo 7.2.17 Öğrencilerin Annelerinin Et Ürünleri ve Yumurta Satın Aldıkları Yerler ... 46

(10)

Tablo 7.2.18 Öğrencilerin Annelerinin Sıvı yağ-Katı yağ-Margarin, Tereyağ ve Zeytin Satın Aldıkları Yerler ... 47 Tablo 7.2.19 Öğrencilerin Annelerinin Makarna-Pirinç-Bulgur ve K.Baklagil Satın Aldıkları

Yerler... 47 Tablo 7.2.20 Öğrencilerin Annelerinin Sebze-Meyve,Patates-Soğan Satın Aldıkları Yerler... 48 Tablo 7.2.21 Öğrencilerin ve Annelerinin Yiyecek Satın Alma Davranışlarını Etkileyen

Faktörlere Đlişkin Đstatistiki Bilgiler ... 49 Tablo 7.2.22 Öğrencilerin Yiyecek Satın Alma Davranışlarını Etkileyen Faktörlere Đlişkin

Đstatistiki Bilgiler... 51 Tablo 7.2.23 Öğrencilerin Annelerinin Yiyecek Satın Alma Davranışlarını Etkileyen Faktörlere

Đlişkin Đstatistiki Bilgiler... 52 Tablo 7.2.24 Öğrencilerin Annelerinin Yiyecek Maddeleri Satın Almadan Önceki ve Satın Alma

Aşamasında Gösterdikleri Tutum ve Davranışlarından Aldıkları Puan Ortalamalarına Đlişkin Đstatistiki Bilgiler... 53 Tablo 7.2.25 Öğrencilerin Yiyecek Maddeleri Satın Alma Aşamasındaki Tutum ve

(11)

ÇĐZELGELER LĐSTESĐ

Çizelge 1. Adölesanlarda Günlük Kalori ve Protein Đhtiyacı... 19 Çizelge 2. Araştırmaya Katılan Okullar ve Öğrenci Sayıları... 30

(12)

ŞEKĐLLER LĐSTESĐ

Şekil 1. Genel Tüketici Davranış Modeli... 5

Şekil 2. Tüketicinin Satın Alma Davranışlarını Etkileyen Faktörler ... 6

Şekil 3. Besin Seçiminde Etkili Olan Belirleyiciler... 15

(13)

BÖLÜM I. 1.GĐRĐŞ

Çağımızda gelişmişliğin göstergesi yüksek nitelikli insan gücü olarak kabul edilmektedir. Yüksek nitelikli insan gücüne sahip olabilmek, sağlık şartlarının var olmasına, uygun olmasına, yaygınlığına ve devamlılığına bağlıdır(Güler, 2003).

Sağlığın temeli ise yeterli ve dengeli beslenmedir. Đnsan yavrusunun büyümesi ve gelişmesi, vücudun verimli çalışması, dış etkenlere ve hastalıklara karşı dirençli olabilmesi için belirli besin öğelerine gereksinmesi vardır(Toprak ve diğerleri, 2002).

Yaşamın her döneminde önemli olan sağlıklı beslenme, anne karnında başlar ve çeşitli organların gelişmeye devam ettiği 20’li yaşlara kadar devam eder. Çocukları doğumdan itibaren iyi beslenen toplumlar, daha sağlıklı ve üretken olur. Araştırmalar ilk 7 yılda sağlıklı beslenen çocukların, diğer etkenlerden bağımsız olarak okul başarılarının daha yüksek olduğunu ortaya koymuştur(Gökçay ve Garipağaoğlu, 2002).

Çocuğun kişiliği okul döneminde şekillenmekte, yetişkinlik çağındaki davranışları üzerinde etkili olacak alışkanlıkların edinilmesi özellikle bu yıllara dayanmaktadır. Aynı şekilde çocuğun bu yaşlarda kazandığı yemek yeme alışkanlığı da hayatının daha sonraki dönemlerini etkileyerek ileride ortaya çıkabilecek beslenme sorunlarını önlemede temel çözüm yolunu oluşturmaktadır. Çünkü beslenme çocuğun bedensel, sosyal ve duygusal gelişmesi ve davranışları üzerinde etkili olmaktadır. Beslenme bilgisi, bireylerin, ailelerin ve toplumların beslenme alışkanlıkları üzerinde etkili olan çok önemli bir faktördür. Yeterli ve dengeli beslenmeme sonucu oluşan sorunların önlenmesi beslenme eğitimi ile sağlanabilmektedir. Ülke genelinde halkın beslenme bilgi düzeyinin yetersiz oluşu, ellerinde mevcut gıda ve ekonomik kaynak olsa bile bu kaynakların faydalı bir şekilde kullanımını olumsuz yönde etkilemekte ve hatalı uygulamalara neden olmaktadır. Sağlıklı beslenme alışkanlıklarının temeli çocukluk döneminde atıldığından bu çağlarda verilecek eğitim birey olma yolundaki çocuk için çok önemli olmaktadır(Kutluay Merdol, 1999).

Beslenme ihtiyacının karşılanmasının ilk basamağı besin satın almadır. Ancak tüketicilerin çeşitli özelliklerdeki ürünlerin hangilerini tercih edecekleri, miktar, fiyat, kalite, tazelik ve güvenirlik gibi hususlarda nasıl karşılaştırma yapacakları konusunda çekinceleri vardır. Tüketiciler beslenme ihtiyacını karşılamak, yaşamın devamlığını sağlamak ve besinleri elde etmek için zaman ve para harcar, becerileri doğrultusunda satın alır ve hazırlarlar. Tüketicilerin, belirli bir besini satın aldıkları manav, bakkal, kasap gibi dükkanların yerini günümüzde bir çok çeşit ürün sunmakta olan süpermarketler almıştır. Süpermarketlerin tüketiciye sunduğu çeşitlilik sayesinde tüketici zaman ve enerji kaybetmeden istediği çeşitte ve

(14)

kalitede ürünleri rahatlıkla bulabilmekte, benzer ürünler arasında karşılaştırma yapılabilmekte, alacağı ürünün fiyat, kalite gibi özeliklerini görerek satın alabilmektedir. Tüketicilerin süpermarketten besin alışverişi ile ilgili kararlarını etkileyen faktörler tat, besin değeri, güvenilirlik, fiyat ve kullanım uygunluğu olarak sıralanabilir(Şanlıer ve Şeren, 2005). Bu çalışmada, ilköğretim öğrencilerinin ve annelerinin yiyecek satın alma davranışları ve bu davranışları etkileyen faktörler incelenmeye çalışılmıştır.

1.1. Problem

Karaman Đl merkezinde Đlköğretim okulu ikinci kademede okuyan öğrenciler ve annelerinin yiyecek satın alma davranışları ve bunu etkileyen faktörlerin belirlenmesi.

1.1.1. Araştırmanın Alt Problemleri

1.Araştırmanın örneklemini oluşturan, ilköğretim öğrencilerinin ve ailelerinin demografik özellikleri nelerdir?

2.Öğrencilerin yiyecek satın alma davranışlarını etkileyen faktörler nelerdir?

2.1.Yiyecek satın alma davranışlarında erkek ve kız öğrenciler arasında anlamlı bir fark var mıdır?

2.2. Yiyecek maddesi satın almadan önceki ve yiyecek maddesi satın alma aşamasındaki tutum ve davranışlarda anne ve çocuk arasında anlamlı bir fark var mıdır?

2.3. Yiyecek satın almada kullandıkları ödeme tipi ile annenin eğitim durumu arasında anlamlı fark var mıdır?

2.4. Öğrenciler harçlıklarını daha çok hangi gereksinimleri için harcamaktadır? 3. Öğrencilerin en fazla satın almak istedikleri yiyecekler nelerdir?

4. Ailelerin yiyecek ihtiyaçlarını satın aldıkları yerler nerelerdir?

1.2. Araştırmanın Amacı

Bu araştırma, Karaman il merkezindeki altı ilköğretim okulunda, ikinci kademede okuyan öğrenciler ve annelerinin yiyecek satın alma davranışları ve bunu etkileyen faktörlerin belirlenmesi amacıyla planlanıp yürütülmüştür.

(15)

1.3. Araştırmanın Önemi

Anne ve babaların ürün ve marka seçimlerini etkileyen ve yönlendiren çocukların, ailelerin harcamalarında önemli etkilerinin olduğu ve beğendikleri malların alınması doğrultusunda ailelerini ikna edebildikleri bilinmektedir. Çocukların güçlerini en çok ortaya koydukları ve büyükleri kontrol altına aldıkları alan ekonomik alandır. Đstatistikler, aile harcamalarının %43'ü üzerinde çocukların söz sahibi olduklarını ortaya koymaktadır(Gürel, 2004)

Tüketim toplumunda gençler ve çocuklar tüketimle ilgili kararlarda belirleyici bir rol oynamaktadır. Bu nedenle, yeni tüketim araçlarının çoğu doğrudan yada dolaylı çocuklara ve gençlere yönelik pazar araştırmaları ve etkinlikleri yürütmektedirler. Çünkü çok fazla genç ve küçük çocuk, tüketici olarak ekonomiye dahil edilmiş durumdadır. Reklamcıların ve pazarlamacıların, gözlerini diktiği bu yeni hedef kitle herkesten daha savunmasız durumdadır(Đçin Akçalı 2004). Bu bağlamda çocuk tüketicilerin ve onlara yön veren ebeveynlerin, yiyecek satın alma davranışları ile bu davranışları etkileyen faktörlerin belirlenmesi, tüketici olarak herkesi ilgilendiren önemli bir konudur. Đlköğretim okulu öğrencilerinin beslenme alışkanlıklarını belirlemek amacıyla bir çok araştırma yapılmıştır. Ancak yiyecek satın alma davranışı ve bu davranışı etkileyen faktörleri, annelerin bilgi ve alışkanlıkları, bunların çocuklar üzerindeki etkilerini belirlemeye yönelik araştırmalar sınırlıdır. Bu araştırma da, sağlıklı beslenme açısından büyük önem taşıyan yiyecek satın alma davranışını ve satın alma davranışında etkili olan faktörleri belirlemek ve bu konuda çalışma yapacak araştırmacılara ve toplum sağlığına katkı sağlayacağı için önem arz etmektedir.

1.4. Varsayımlar

1.Araştırmada veri toplama tekniği kurallara uygun olarak uygulanmıştır.

2.Ankete katılan ilköğretim öğrencileri ve annelerinin anket öncesi yapılan açıklamalara uydukları varsayılmıştır.

3.Ankete katılan ilköğretim öğrencileri ve annelerinin verilen anket formlarına içtenlikle cevap verdikleri kabul edilmiştir.

(16)

1.5.Sınırlılıklar

Bu araştırma; Karaman Đl Merkezindeki altı ilköğretim okulundan seçilen öğrenci ve annelerinin anket formuna verdikleri yanıtlarla sınırlandırılmıştır.

2.KONU ĐLE ĐLGĐLĐ GENEL BĐLGĐLER

Bu bölümde,tüketim ve tüketici davranışları, tüketici davranışını etkileyen faktörler, yiyecek satın alma, adölesan (ergenlik) çağında beslenme durumu ve alışkanlıklar konuları ile ilgili genel bilgilere yer verilmektedir.

2.1. Tüketim ve Tüketici Davranışları

Bireyler yapıları gereği, yaşamlarını sürdürebilmek için bir çok şeye ihtiyaç duymakta, bu istek ve ihtiyaçlarını karşılayabilmek içinde ürün ve hizmetleri tüketme, satın alma yoluna gitmektedirler(Başer, 2006).

Tüketim, bir malın üretim ve mübadelesinden sonraki ekonomik faaliyet sürecinin son aşamasıdır. Başka bir tanım ile tüketim; insanların cari ihtiyaç ve isteklerinin tatmini için belirli bir zaman aralığında kaynakların kullanılması olayıdır (Pepeçe, 2006).

Tüketici; mal veya hizmetleri başka mal veya hizmetlerin üretimi için değil de tamamen kendi kişisel veya ailesel gereksinimleri için kullanan ve tüketen kişi olarak tanımlanabilir(Tek, 1999). Bir başka ifade ile tüketici, son kullanım amacıyla ürün ve hizmetleri satın alan, kullanan kişidir(Odabaşı ve Barış, 2002).

Tüketici davranışının incelenmesinde bazı özelliklerin göz önünde bulundurulması gerekir. Tüketici davranışına ilişkin özellikler arasında; güdülenmiş bir davranış olması, çeşitli faaliyetlerden oluşması, karmaşık olması, zamanlama açısından farklılıklar göstermesi, çevre faktörleri ile yakından ilintili bulunması ve dinamik bir süreç olması sayılabilir(Odabaşı ve Barış, 2002).

Satın alma davranışlarına göre tüketicileri iki grupta incelemek mümkündür(Mucuk, 1990).

a) Nihai(son) Tüketici

b) Endüstriyel veya Örgütsel Tüketici

Yapılan bu sınıflamaya göre mal veya hizmetleri başka mal veya hizmetlerin üretimi için değil de tamamen kendisinin veya ailesinin gereksinimlerini karşılamak amacıyla satın alan tüketiciler nihai(son) tüketiciler olarak adlandırılır. Endüstriyel tüketiciler ise bir mal veya

(17)

hizmeti başka mal veya hizmetin üretimi için satın alan kişiler olarak tanımlanabilir(Odabaşı ve Barış, 2002).

Gruplandırılan bu değişkenler, tüketicinin satın alma karar sürecine etki etmekte ve onun belirli bir davranış biçimi göstermesine neden olmaktadır. Şekil 1’de genel tüketici davranışı modeli görülmektedir.

Şekil 1. Genel Tüketici Davranış Modeli (Odabaşı ve Barış, 2006)

2.2 Tüketici Davranışını Etkileyen Faktörler

1980’lere kadar geleneksel yaşam tarzı ve homojen zevkleri olan tüketiciler, 2000’lere doğru küreselleşmenin etkileri, televizyon kanallarının, gazete ve dergi sayılarının artması, ithalat ve ihracatın önem kazanması ile birlikte tüketici zevkleri ve davranış biçimleri değişiklik göstermiştir(Şahbaz, 2000). Tüketici davranışı, kişinin ürün ve hizmetleri seçme, satın alma, kullanma ve elden çıkarmadaki kararları ve bunlarla ilgili faaliyetleri olarak tanımlanabilir(Odabaşı ve Barış, 2002).

(18)

Tüketici satın alma davranışı oldukça karmaşık bir süreçtir. Satın alma eylemini gerçekleştirirken tüketici, birçok iç ve dış değişkenin etkisi ile kararlarını alır. Tüketicinin problem çözme şekli ve seçtiği yöntem bir tarz geliştirmesini sağlar. Geliştirilen bu tarz, tüketicinin temel satın alma kararına yönelik tutumlarını açıklar ve istikrarlıdır. Tüketicinin satın alma tarzının gelişmesinde kişiliğinin, yaşam şeklinin, değerlerinin önemli katkıları vardır. Kişinin hayatının her döneminde ve her boyutunda davranışlarına yön veren bir güç olarak ifade edilen değerler, günlük hayatını biçimlendirirken, tüketici olarak karar alma sürecini de belirlemektedir. Bu özellikleri dolayısıyla kişisel değerler ve satın alma tarzları, tüketici davranışını etkileyen önemli değişkenler olarak ifade edilmektedir(Ünal ve Erciş, 2006).

Tüketici davranışları bir karar sonucunda ortaya çıkmaktadır ve bu kararda pazarlama bileşenlerinin ve sosyo-kültürel faktörlerin yanı sıra güdüleyici faktörlerin de etkisi vardır. Tüketici davranışını açıklamak için çeşitli modeller geliştirilmiştir.

Tüketicinin satın alma davranışını etkileyen faktörleri şu şekilde sınıflamak mümkündür(Erdem, 2005).

a) Kültürel Faktörler b) Sosyal Faktörler c) Kişisel Faktörler d) Psikolojik Faktörler

Tüketicinin satın alma davranışını etkileyen faktörler Şekil 2’de verilmektedir.

Şekil 2 .Tüketicinin Satın Alma Davranışlarını Etkileyen Faktörler (Kotler, 1997)

Çeşitli uyarıcılarla karşı karşıya olan tüketici, kişisel ve çevre faktörlerinin etkisinde kalarak uyarıcıya tepki göstermektedir. Tüm modellerin ve yaklaşımların ortak noktası; tüketicilere etki eden değişkenlerin gruplandırılmasıdır. Bu değişkenler aşağıdaki gibidir(Odabaşı ve Barış, 2002). Kültürel Faktörler Kültür Alt Kültür Sosyal Sınıf Sosyal Faktörler Referans Grupları Aile Roller ve Statü Kişisel Faktörler Yaş Meslek Yaşam Tarzı Ekonomik Özellikler Psikolojik Faktörler Öğrenme ve bellek Güdüleme ve ilgilenim Algılama ve duyum Tutumlar ve inanç

(19)

• Đç değişkenler ya da psikolojik etkiler olarak tanımlanan etmenler,

• Dış değişkenler ya da sosyo-kültürel belirleyiciler olarak tanımlanan etmenler, • Demografik etmenler,

• Pazarlama çabalarının etkileri olarak tanımlanan etmenler, • Durumsal etkiler olarak tanımlanan etmenler.

2.2.1. Tüketici Davranışlarını Etkileyen Sosyo-Kültürel (Dış) Faktörler

Đnsan, psikolojik bir varlık olduğu kadar, toplum içerisinde yaşayan ve toplumsal etkileşimlere de ihtiyaç duyan sosyal bir varlıktır. Bireylerin ürünleri/hizmetleri satın alma davranışlarının oluşumunda, sahip oldukları demografik ve psikolojik özellikleri kadar içinde yaşadıkları, etkileşimde bulundukları toplumdan kaynaklanan sosyo-kültürel faktörlerin de büyük etkisi olmaktadır. Bu bağlamda, tüketicilerin gıda ürünleri satın alma davranışlarını etkileyen faktörlerden bir tanesi de kültürel değerlerdir. Toplumlarda görülen gelişim ve değişim süreci, insanların yaşam kültürlerini de büyük ölçüde etkilemekte; yaşam koşullarındaki bu değişim ve gelişim beslenme kültürünün de değişmesine neden olmaktadır(Şahin ve Özer, 2006).

Tüketici davranışlarına etki eden psikolojik ve sosyal faktörlerin tümü kültürün etkisi altındadır. Bir ülkenin kültürü, o ülkede üretilen ürünlerin belirlenmesine olduğu kadar, tüketime de etkide bulunmaktadır. Bu yüzden, toplumun inanç ve değer yargılarının bilinmesi ve bunların toplumun üyeleri üzerindeki etkilerinin incelenmesi pazarlamacılar için vazgeçilmez bir görev niteliğindedir(Odabaşı ve Barış, 2002)

2.2.1.1. Kültür

Kültür; “bir halkın ya da toplumun özdeksel ve tinsel alanlarda oluşturduğu ürünlerin tümü: Yiyecek, giyecek, barınak, korunak gibi temel gereksinimlerin elde edilmesi için kullanılan her türlü araç gereç, uygulanan teknikler, düşünceler beceriler, inançlar, geleneksel, dinsel, toplumsal, politik düzen ve kurumlar; düşünce, duyuş, tutum, davranış ve yasama biçimlerinin tamamı” olarak tanımlanmaktadır(Pepeçe, 2006).

(20)

2.2.1.1.1. Alt Kültür

Alt kültür, bir ana kültür içinde kendi değer yargıları, gelenek ve davranışlarını sergileyen gruplardan oluşur. Genelde insanlar hem bir ana kültürün hem de bir alt kültürün üyesidirler(Erdem, 2005).

2.2.1.2. Sosyal Sınıf

Tüketici davranışlarını etkileyen sosyo-kültürel faktörlerden biri de tüketicilerin içinde yer aldığı sosyal sınıftır. Sosyologların üzerinde uzlaşarak tam ve kesin bir tanımını yapamadıkları sosyal sınıf terimi, bir hiyerarşi içinde toplum üyelerinin belirli özelliklerine göre sınıflandırılması anlamını taşımaktadır. Bu sınıflama genellikle meslek, gelir seviyesi, gelirin kaynağı, eğitim, yaşanılan evin tipi, yaşanılan çevrenin yapısı, yaşam biçimi, aile temeli, değer hükümleri, başarı vb. kriterlere göre yapılmakta ve bu kriterler açısından benzerlik gösteren bireyler topluca onlara uygun olan sınıfın üyesi olarak kabul edilmektedir(Pepeçe, 2006)

2.2.1.3. Referans (Danışma) Grupları

Tüketicinin satın alma davranışını belirleyen faktörlerden biri de kişinin ait olduğu ya da ait olmak istediği gruplardır.

Danışma gruplarına referans gruplar da denilmektedir ve gruplar kişilerin tutumlarını, fiziksel değer yargılarını ve davranışlarını doğrudan veya dolaylı olarak etkileyen insan topluluğudur(Tek, 1999).

2.2.1.3.1. Aile

Toplumdaki en önemli tüketici-satın alma organizasyonu ailedir(Erdem, 2005). Aile; en geniş anlamı ile kan bağı, evlilik gibi etmenler neticesinde birlikte oturan iki ya da daha fazla kişinin oluşturduğu toplumsal bir grup olarak tanımlanabilmektedir(Odabaşı ve Barış, 2002).

Doğru beslenme alışkanlıklarının kazanılması ailede başlar. Çocuk ilk olarak anne-babasını örnek alır ve diğer davranışlarda olduğu gibi beslenme davranışlarını da taklit eder. Çocukluk döneminde kazanılmış beslenme alışkanlık ve davranışları ileri yaşlardaki temel

(21)

beslenme alışkanlıklarını oluşturur. Daha sonra okulda ve toplumda bu alışkanlıkların desteklenmesi gerekir (Bumin Köksal, 2007).

Ailenin yemek yeme alışkanlıkları, hoşlandığı ve hoşlanmadığı gıdalar, yaşamın ilk yıllarından adölesan çağına kadar çocuk üzerinde etkili olmaktadır. Çocuklar bu dönemde ebeveynlerini taklit etmektedirler. Okul çağında çocuğun duygusal gelişimi yemek yeme üzerinde çok etkilidir. Aile bireylerinin birlikte oturdukları bir öğünde aile bireyleri arasındaki tartışma , çocuğun yemeği reddetmesine neden olmaktadır(Arlı ve diğerleri, 2003).

Skinner’e göre çocuğun yemek seçiminde ailenin etkisi tartışmaya açıktır. Bazı araştırmalarda anne-baba-kardeş ve çocuk arasında çok keskin bağlantılar olduğu belirtilmektedir. Bazı araştırmalarda ise yemek seçiminde ailenin etkisinin çok az olduğu söylenmektedir(Skinner, 2002).

Ebeveynler çocuklarına, onların satın alma isteklerini gerçekleştirerek, onlara harçlık vererek ve onları beraberinde alış verişe götürerek doğrudan tüketicilik rollerini öğrenme fırsatı sağlarlar(Ersoy, 2005).

2.2.1.3.2. Arkadaşlar

Çocukluk döneminin en büyük özelliği aileden farklı olarak arkadaş grubu etkilerinin de söz konusu olmaya başlamasıdır. Çocuk bağımlılıktan kurtulur, besin seçimi dahil birçok konuda kendi seçimlerini kullanmaya başlar. Bu nedenle çocuklar besin seçimi konusunda yönlendirilmeli, başta aileler olmak üzere okul yönetimleri ve toplum, beslenme konusunda bilinçlendirilmelidir(Köksal, 2007).

Okul çağında arkadaş çevresi çok önem kazanmaktadır. Arkadaş çevresi bu dönemde çocukları olumlu etkileyebildikleri gibi, olumsuz yönde de etkileyebilmektedir. Bu nedenle arkadaş çevresinin sürekli kontrol edilmesi gerekir. Okul çağı, çocuğun para ile tanıştığı dönemdir. Ailesinden aldığı para ile bakkal, market vb.yerlere giden çocuğun elindeki parayı nerelere harcadığının kontrol edilmesi gerekir(Arlı ve diğerleri, 2003).

2.2.1.4. Roller ve Statü

Toplumda, her kişinin statüsünün karşılığında oynadığı bir rolü vardır.Rol; toplumun kişilerden statüsüne uygun olarak beklediği davranışlarıdır. Statü; bireyin toplum içindeki pozisyonudur. Đnsanların, toplum içindeki yerini ifade eder(Küçükaslan, 2003).

(22)

2.2.3. Tüketici Davranışlarını Etkileyen Demografik Faktörler

Tüketicilerin satın alma davranışlarını belirleyen demografik etkenler; yaş, meslek, yaşam tarzı ve ekonomik özellikler olarak sayılabilir(Penpeçe, 2006).

2.2.2.1. Yaş

Bireyin satın alma davranışını belirleyen önemli etmenlerden biride yaştır. Belirli yaş dönemleri, belirli gereksinmeleri doğurmaktadır. Değişen yaş ile birlikte, bu gereksinimlerde değişir. Yaş etkeni, bireyin satın alma davranışını etkilemekle birlikte satın alınan ürün ya da hizmetin kullanılma biçimini de belirler. Yiyecek, giysi, mobilya, eğlence vb. ihtiyaçlar ve istekler tüketicinin yaşıyla yakından alakalıdır. Örneğin; 15-20 yaş grubu plak, giysi vb. malları talep ederken, 25-30 yaş grubu, mesleğe yeni atılanlardan ve aile kuranlardan oluştuğundan, ev eşyaları talebi daha yoğundur. Pazarlamacılar artık tüketici olarak çocuklara güçlü bir ilgilenim geliştirmektedirler. Çocuklar doğrudan satın alma ile ciddi miktarda para harcamakta ve gittikçe artan bir şekilde yetişkinler tarafından verilen bazı tüketim kararlarına etki etmektedirler(Penpeçe, 2006).

2.2.2.2. Meslek

Meslek tüketicide belirli mallara karşı ihtiyaç ve istek duymasına neden olan bir faktördür. Bireyin mesleği; onun satın alma davranışlarını önemli ölçüde etkiler. Örneğin; bir bilgisayar mühendisi ile, bir nakliye şirketi çalışanının gereksinimleri ve istekleri birbirine benzemeyecektir(Đslamoğlu, 2003).

2.2.2.3. Yaşam Tarzı

Yaşam tarzı bir kişinin zaman ve parayı harcama kararlarını yansıtan tüketim kalıpları anlamına gelmektedir. Yaşam tarzı geniş anlamda insanın boş zamanını nasıl geçirdiği(faaliyetleri), çevresinde nelere önem verdiği(ilgileri), dünya ve kendi hakkındaki düşünceleri içeren bir yaşam biçimi olarak tanımlanabilir(Đslamoğlu, 2003).

(23)

2.2.2.4. Ekonomik Özellikler

Gelir düzeyi, tüketicinin satın alma davranışını doğrudan etkileyen çok önemli bir faktördür. Tüketicilerin, kişisel gelirlerinden dolaysız vergiler çıktıktan sonra, geriye kalan gelirleri kullanılabilir gelir diye nitelendirilmektedir. Bu gelir, tüketicinin satın alma gücünün göstergesi konumundadır. Kullanılabilir gelirin bir bölümü, değişmez yükümlülüklere ve yasam için zorunlu ihtiyaçlara harcanır. Neyin ne ölçüde zorunlu olduğu, kolayca ölçülemez ama ev kirası, yiyecek, giysi, ulaştırma ve sağlık giderleri değişmez ve zorunlu ihtiyaçlara yapılan harcamalar çıktıktan sonra, geriye kalan gelir bölümü, isteğe bağlı gelir diye tanımlanmaktadır ve tüketici bu geliri istediği gibi kullanır(Penpeçe, 2006).

2.2.3. Tüketici Davranışlarını Etkileyen Psikolojik (Đç) Faktörler

Satın alma davranışı dört psikolojik faktör tarafından etkilenir: • Güdülenme(Motivasyon) • Algılama • Öğrenme • Tutum ve Alışkanlıklar • Kişilik 2.2.3.1. Güdülenme (Motivasyon)

Motivasyon, bireyin eyleminin yönünü, gücünü ve öncelik sırasını belirleyen iç ve dış bir uyarıcının etkisiyle harekete geçmesidir(Penpeçe, 2006).

2.2.3.2. Algılama

Algı; çevrenin, insanların, nesnelerin, kokuların, seslerin, hareketlerin, tatların ve renklerin gözlemlenmesiyle ilgilidir. Duyumları yorumlama, onları anlamlı biçime getirme sürecidir. Duyum, bir uyarıcının duyu organları tarafından alınmasıdır(Odabaşı ve Barış, 2002).

2.2.3.3. Öğrenme

Kişinin bilgi ve tecrübelerinden kaynaklanan davranış değişikliğinden oluşur(Mucuk, 1990). Đnsan davranışlarını biçimlendiren, yönlendiren büyük ölçüde öğrenme süreci buyunca

(24)

elde edilen deneyimlerdir. Aynı şekilde yaşamımız boyunca içinde olduğumuz sürekli öğrenme süresi içinde, bir tüketici olarak tüketim olgusunu da öğrenebiliriz. Bunun aksi söz konusu olsaydı, her yeni satın alma olayı ile karşılaşıldığında eski deneyimlerimiz bize yardımcı olmaz ve sonuçta bir tüketici olarak, her yeni satın alma olayında tekrar zaman ve enerji harcamak zorunda kalınırdı(Penpeçe, 2006).

2.2.3.4. Tutum ve Alışkanlıklar

Đnsanlar öğrenme ve eylem sonucu inanç ve tutumlar oluşturmaktadır. Bunlar da satın alma davranışını etkilemektedir. Đnanç; kişinin herhangi bir şey hakkındaki tamamlayıcı düşüncesi olarak tanımlanabilmektedir. Ürün ve hizmetlerle ilgili inançlar “ürün ve marka imajını” oluşturmaktadırlar. Bu nedenle, pazarlama yöneticileri inançları değiştirmeye çalışmaktadırlar (Penpeçe, 2006).

Tüm bu faktörler satın alma davranışları üzerinde etkili olmaktadır. Tüketicilerin yiyecek satın alma davranışları ve yiyecek seçimindeki etkili olan belirleyicileri incelemek konumuz açısından önemli olmaktadır.

2.2.3.5 Kişilik

Kişinin iç ve dış çevresi ile kurduğu, diğer kişilerden ayırt edici, tutarlı ve yapılaşmış bir ilişki biçimidir(Odabaşı ve Barış, 2002).

3. Yiyecek Satın Alma

Günümüzde piyasada tüketicilerin satın alabileceği çok fazla ürün olması nedeniyle yiyecek alışverişi geçmiş yıllara oranla daha karmaşık hale gelmiştir (Green, 1988). Cinsiyet, yaş, kadının çalışma hayatına katılımı, yeni yiyecek çeşitlerine ilginin artması gibi sosyal ve demografik özellikler, tüketicilerin yiyecek seçimini farklılaştıran faktörler arasında yer almaktadır (Grunert ve Kristensen, 1990). Ayrıca, tüketicilerin yiyecek satın alma davranışlarında, ürünün fiyatı, kalitesi, markası, ambalajı, reklamlar ve promosyonlar da etkili olmakla birlikte tüm bu özellikler her tüketiciyi farklı şekilde etkilemektedir.

Yiyecek maddelerinin kalitesi pek çok bileşeni içine almaktadır. Ana bileşenler ise besin değeri, sağlık değeri, işlevsel değeri, duyusal değeri ve psikolojik değeri kapsamaktadır. Besin değeri gıdanın besleyicilik düzeyi ile ilgili iken sağlık değeri hijyenik ve toksik

(25)

özellikleri tanımlamaktadır. Đşlevsel değer hazırlanma, dağıtım ve depolama kalitesi gibi teknik özelliklerin açıkça belirtilmesidir. Duyusal değer gıdanın tadı, kokusu, kıvamı ve rengi ile ilgilidir. Psikolojik değer ise, prestij ve statü yönleri ile ideolojik veya dini inançlar ve memnuniyet ile ilişkilidir. Tüketiciler gıda seçimlerini tüm bu bileşenlere göre yapmaktadır (Grunert ve Kristensen, 1990).

Her sektörde yaşanan değişim gıda sektöründe de yaşanmaktadır. Gıda bilim ve teknolojisindeki gelişmeler, iletişimin artması ve pazarlama yöntemlerinin farklılaşması gibi pek çok değişme ve gelişme gıda ürünlerinin çeşitlenmesini ve piyasaya farklı şekillerde sunulmalarını gündeme getirmiştir. Tüketici, alışveriş yapacağı mekanlarda yeni çıkan gıda maddeleri ile, çok farklı marka ve kalitede ürün ile, tüketiciyi etkilemeye çalışan çeşit çeşit ambalaj ile karşılaşmakta ve ayrıca birbirinden etkileyici reklamlar gibi satış arttırma yöntemleri ile karşı karşıya kalmaktadır. Tüm bu değişiklikler dolayısıyla tüketicinin gıda satın alma faaliyeti gün geçtikçe karmaşık bir hal almasına neden olmaktadır. Đşletmelerin tüketiciyi bilgilendirici, aydınlatıcı olmaktan çok zaman zaman yanıltıcı ve aldatıcı olması da tüketiciyi zor durumda bırakmaktadır(Grunert ve Kristensen, 1990).

Besinlerin bilinçli ve gereksinime uygun olarak tüketilmesinde satın alma davranış biçimleri büyük önem taşır(Özgen, 2004). Beslenme ihtiyacının karşılanmasının ilk basamağı besin satın almadır(Şanlıer ve Şeren, 2004). Besin seçimi ve satın alma süreci karmaşık bir olgudur. Besinin satın alınması, hazırlanması ve tüketimi ile ilgili davranışlar fiziksel (coğrafya, mevsim, ekonomi, gıda teknolojisi), fizyolojik (kalıtım, alerji, sağlık durumu, besin gereksinimi), ve biyokültürel etmenler yanında sosyal (din, sosyal sınıf, beslenme eğitimi, reklamlar), psikolojik ve kültürel etmenlerden de etkilenir(Sağlam ve diğerleri, 1999, Köksal ve diğerleri, 2003). Tüketicinin satın alma sırasında en fazla etkilendiği faktör gıdanın duyusal kalitesi olmakla birlikte, bir gıda maddesinin pazarlanabilmesi için güvenilirlik, besin değeri gibi gizli kalite özelliklerini taşıması gereklidir(El ve Kavas, 1994). Tüketicinin artan eğitim düzeyi, onu daha detaylı düşünmeye yönelterek, bireyin gıda tüketim davranışlarında etkili olmaktadır. Kişi satın alacağı üründe daha iyi kalite, garanti, satış hizmetleri gibi bazı nitelikler bekler hale gelmektedir. Özellikle gıda konusunda satın alınan ürünün insan sağlığına olan etkisi göz önünde bulundurulduğunda gıda ile ilgili beklentiler daha fazla önem kazanmaktadır(Demirağ ve diğerleri, 2003).

Araştırmacılar tarafından, besin tercihi terimi beslenme alışkanlıkların bir türü olarak varsayılmakla birlikte besin tercihi konusunda ortak bir tanımlama da henüz yapılmamıştır. Besinlerden hoşlanıp hoşlanmama durumunun belirlenmesinde besinin tat, lezzet, görünüm, kıvam gibi çeşitli özelliklerinin değerlendirilmesi sonucunda ortaya çıkması gerekmektedir.

(26)

Besinlerin hoşlanılan ve hoşlanılmayan besinler olarak değerlendirilmesinde sosyal, psikolojik ve kültürel faktörlerin de etkili olduğu bildirilmektedir(Turell, 1998).

Bireyin beslenme durumu, besinin satın alınmasından tüketimine kadar bir çok etmen tarafından etkilenir. Đnsanlar, güvenilir, uygun fiyatta iyi kalitede sağlıklı beslenme alışkanlığı geliştirecek besinleri satın alma ve tüketme hakkına sahiptir(Pekcan, 1999). Satın almada, satın alınan besinlerin kalitesi ve satın almaya karar verdiren özellikler hakkında bilgilerin yeterince açık ve doğru olması gereklidir(Güler ve Özçelik, 2002). Ürünün ambalajı üzerindeki etiket bilgisinin incelenmesi de önemlidir. Etiket, bir ürünün özelliklerini ve kalitesini belirtmek için söz konusu malın ambalajının üzerine yazılan yazı veya grafik olarak tanımlanmaktadır(Kavas ve Kınık, 2000). Etiket üzerindeki beslenme bilgisi tüketiciye, besleyici gıdaların ve daha güvenli markaların seçiminde, dengeli menü ve diyet planlamasında, daha az harcama ile daha besleyici gıda seçimi konusunda, özel diyetler için gıda tercihinde ve reklamlarda gıdaların besinsel içerikleri ile ilgili iddiaların araştırılmasında yardımcı olabilmektedir(Çınar, 2007). Satın alırken besinlerin etiket bilgileri okunmalıdır. Bir ürünü satın alırken üretim ve son kullanma tarihine dikkat edilmeli, son kullanma tarihi geçmiş ürünler bozulmuş olabileceği için satın alınmamalıdır(Anonim, 2004).

Tüketiciyi satın alma sırasında en çok etkileyen etmen gıdanın duygusal özellikleridir. Ancak, bir gıda maddesinin pazarlanabilir olması için güvenirlik, besin değeri gibi gizli kalite özelliklerini de taşıması gerekmektedir. Gıda seçimi ve tüketimi, kültürel temel, çocukluk deneyimleri, inançlar, gelir düzeyi, gıdanın bulunabilirliği gibi çeşitli etmenler tarafından etkilenmektedir(Çelebi ve diğerleri, 1991).

(27)

Besin seçiminde etkili olan belirleyiciler Şekil 3’de verilmektedir.

Şekil 3 .Besin Seçiminde Etkili Olan Belirleyiciler(Conner, 1993).

3.1. Ailelerin Satın Alma Tercihlerinde Çocukların Rolü

Çocukların farklı gereksinmeleri ve seçimleri tüketimi büyük ölçüde şekillendirmekte, ailelerini daha fazla tüketime yönlendirmekte ve daha fazla harcama yapmalarına neden olmaktadır. Çocukların yönlendiriciliği gidilecek alış veriş merkezinden ürün ve marka seçimine dek uzanmaktadır. Anne ve babanın egemenliği altında olan ve parasal açıdan onlara bağımlı olan çocuğa göre arzuyu ortaya koymanın doğru kanalı anne ve babadan istemektir.

Besin özellikleri

Örn. Fiziksel/kimyasal özellikleri, besin değeri

Bireysel karakteristikler

Duyusal

Görüntü koku, tat ve yapının algılanması vb.

Psikolojik

Davranışların, tercihlerin, ruh halinin ve kişiliğin

algılanması

Fizyolojik

Açlık, tokluk, sindirim sonrası etkiler, emilim sonrası etkiler

Kabullenme/reddetme davranışları Beslenme seçimleri * Seçilen Yiyecek * Seçilen porsiyonun büyüklüğü Besin alımı * Tüketim zamanlaması * Tüketim Sıklığı

Ekonomik ve Sosyal Faktörler Örn. Fiyat, kullanışlılığı, kültür, dini inanışlar, reklam, sosyal baskı

(28)

Tüketici konumundaki çocuğun sergilediği özellikler arasında anne babanın en çok dikkatini çeken, onun bir ürün istemesi, yani somut bir isteğini açık bir biçimde dile getirmesidir. Gerçekten de tüketim, yetişkinlere özgü alanlar içersinde çocuğun kendi bağımsız istekleriyle etkin bir öğe olarak kendini gösterdiği ilk alandır. Okuma yazmayı öğrenmeden önce çocuk, çeşitli ürünler arasında seçmeyi öğrenmektedir(Gürel, 2004).

Çocukların gıda seçimlerinde bulundukları çevrenin, alışkanlıkların ve reklamın çok büyük bir etkisi bulunmaktadır. Reklamlar sonucu 300 milyar dolar doğrudan kar sağlanmaktadır. 1999 yılında, çocukların sabah kahvaltıda tükettikleri tahıllar, şekerler ve diğer atıştırmalar 7.3 milyar dolarıdır. Çocukların gıda seçimi ailelerin tüketim merkezini oluşturmaktadır(O’Doughtery, 2006).

Dünyada 8-12 yaş grubuna yönelik reklam harcamalarının toplamı 1.18 trilyon dolar olarak açıklanmıştır. Ailelerde tüketim kararlarının %67’si çocuklar tarafından verilmektedir. Çocuklarıyla alış verişe çıkan ailelerin daha fazla harcama yaptıkları belirtilmektedir. Çocukların yönlendiriciliği hangi alışveriş merkezine gidileceğinden, alınacak ürüne kadar uzanmaktadır. Mağaza ve marketlerin rafları bile çocuklar düşünülerek düzenlenmektedir. Çünkü çocuk doğumuyla birlikte tüketici kimliğini kazanmaktadır. Büyüdükçe aile içindeki bireylerin toplamından daha fazla harcamaya başlamaktadır. Başka bir ifadeyle çocuklar aile ekonomisini tekeline almaktadır. Ülkemizde yapılan bir araştırmaya göre çocuk unsurunun en çok kullanıldığı ürün reklamları, yiyecek-içecek reklamları(%34), temizlik ürünü reklamları(%24), banka reklamları(%10), otomobil reklamları(%9) olarak bulunmuştur(Bilir Akpınar, 2004).

Tüketim toplumunda çocuğun bu derece etkili olması çocuklara yönelik hedefleri arttırmaktadır. Bu amaçla çocukların içinde bulunduğu yaş dönemini ve bu dönemi tanımlamak çocukların tüketim davranışlarını anlamamıza rehber olacaktır.

4. Adölesan (Ergenlik) Çağında Beslenme Durumu ve Alışkanlıklar

Bu bölümde adölesanın tanımı ve özellikleri,adölesan dönemde enerji ve protein gereksinimi, karbonhidrat ve yağ gereksinimi, vitamin gereksinimi, mineral gereksinimi ile ilgili bilgiler açıklanmaktadır.

4.1. Adölesanın Tanımı ve Özellikleri

Adölesan “adolescence” kelimesinden türetilmiş olup, bu kelime Latince’de “olgunluğa doğru büyüyen” anlamına gelmektedir(WHO, 2003). Koç, adölesanı bireyin gelişim süreci

(29)

içerisinde çocukluk döneminin bitişiyle beraber, sözü edilen döneminin başlangıcından fizyolojik olarak erişkinliğe ulaşıncaya kadar geçen bir gelişim dönemi olarak nitelendirmektedir(Koç,2004). Dünya Sağlık Örgütü 10-19 yaşları arasında bulunan bireyleri “adölesan” olarak tanımlamaktadır. Adölesan boyunca puberte ve somatik büyümenin tamamlanması yanında sosyal, ruhsal ve bilişsel hareketlerin somuttan soyuta gelişimi, bağımsız kişilik oluşturma, kariyer ve iş için hazırlanma gibi süreçler yaşandığı bildirilmektedir(Kanbur, 2006). Dünya nüfusunun 1,2 milyarını adölesanlar oluşturmaktadır ve bu nüfusun %85’i ise gelişmekte olan ülkelerde yaşamaktadır(Aslan ve Yeşildal, 2003).

Çağımızda bireyler yaşamlarının en önemli süreçlerini okulda geçirmektedir. 12-13 yaşını kapsayan bu süreç; bireyin hem fiziksel olarak büyüyüp geliştiği, zaman zaman yoğun psikolojik sorunlar yaşadığı, kimlik kazandığı, hem de akademik ve mesleki birikimlerini sağladığı yıllardır. Bu süreç okul çağı (6-11 yaş) ve adölesan (12-18yaş) dönem olarak ikiye ayrılmaktadır. Ülkemizde okul çağı olarak belirtilen 6-12 yaş grubunda bulunan çocuklar, (DIE) 2000 yılı verilerine göre toplam nüfusun %14.1 gibi büyük bir kısmını oluşturmaktadır. Bu çağ; fizyolojik, psikolojik ve sosyal gelişim ile büyüme ve gelişmenin hızlı olduğu, yaşam boyu sürebilecek davranışların büyük ölçüde oluştuğu ve bireylerin bilgi almaya ve alışkanlık kazanmaya en elverişli oldukları dönem olarak düşünülmektedir(Köksal, 2006).

Ülkemizde yapılan 2003 yılı nüfus sayımında adölesan (10-19 yaş) nüfus, 13 milyon 790 bin olarak saptanmış olup bu rakam tüm nüfusun %20'sini oluşturmaktadır. Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması'na göre Türkiye nüfusunun % 9.9'u 10-14 yaş arasında ve % 9.8'i 15-19 yaşlan arasında yer almaktadır. Ergenler Türkiye’de en geniş nüfus grubunu oluşturmaktadır. Erkek ve kız ergenler birlikte toplam nüfusun %20’ye yakın bir bölümünü oluşturmaktadır(Kutluk, 2006). Ülkemizde ilkokul döneminde bulunan çocuk oranı toplam nüfusumuzun %17.8’ini oluşturmaktadır(Ersoy ,1989).

Türkiye'nin nüfus piramidi Şekil 4'de gösterilmiştir.

Şekil 4 Nüfus Piramidi(TNSA, 2003).

Erkek Kız Yüzdeler Y aş G ru p la rı

(30)

Adölesan, çocukluktan erişkinliğe geçişi kapsayan kompleks bir gelişimsel periyod olup, fiziksel, psikolojik, biyokimyasal, hormonal ve sosyal birçok değişikliğe yol açmaktadır. Adölesandaki beslenme kritik bir önem taşır. Büyümede ani bir artış olmakta, besin ve enerji ihtiyacı artmaktadır. Adölesanlardaki dış görünüş ile ilgili endişe, arkadaşları tarafından kabul edilme ihtiyacı,giderek artan bağımsızlık ve aktif yaşam stili yeme alışkanlıklarını ve gıda tercihlerini etkilemektedir. Özellikle yemek öğünlerini atlama (kahvaltı, öğle yemeği), ev dışında daha fazla yemek yeme, “fast food” tüketimi, vejetaryan ve sıkı diyet programları sık görülen gıda alışkanlıkları olup, beslenmede bozukluklara yol açmaktadır. Adölesanlarda kalori ve protein ihtiyacı cinsiyet, yaş, maturasyon derecesi ve aktivite gibi birçok faktörden etkilenmektedir(Demir, 1995).

Beslenme alışkanlıklarını etkileyen etmenlerden bazıları arasında yaş, cinsiyet,öğrenim durumu, medeni durum gibi kişisel özellikler; sosyoekonomik durum, kişilerin içinde bulundukları kültürel, geleneksel ve sosyal ortamlarına ilişkin bazı özellikler ve yine kişilerin beden algılamaları ile ilgili özellikleri sayılabilir.Beden ile ilgili algılamalar ve düşünceler,onların yeme özelliklerini yakından etkilemektedir. Bu algı ve imaj değişiklikleri benzeri değişimleri sıkça yaşayan adölesanlar için çok etkili olabilmektedir. Bu nedenle, adölesanlar, yeme davranışları ile ilişkili olarak olumsuz riskler taşımaktadırlar. Adölesan dönemle birlikte birçok kişi, kendi beslenme alışkanlıkları ile ilgili kararları kendileri vermeye başlarlar. Özellikle dışarıda geçirdikleri zamanın artmasına bağlı olarak ailelerin kontrolünde olan yeme alışkanlıkları değişim gösterebilir. Akranların baskısı, bağımsızlık duygusu, kişisel disiplinin kesintiye uğraması gibi nedenler de beslenme davranışlarını olumsuz etkileyen etmenler arasında yer almaktadır(Aslan ve Yeşildal, 2003).

ABD’deki beslenme uzmanlarınca, fast-food yiyecekler tüketen çocuklarda saldırganlık, korkulu düş görme ve uykusuzluk gibi davranış bozuklukları, görüldüğü belirlenmiştir. Bu durum, söz konusu yiyeceklerin aşırı karbonhidrat içermesi nedeniyle vücuttaki Thiamin(B1 Vitamini) adlı maddenin azalmasına neden olmasından kaynaklanmaktadır. Fast-food yiyeceklerle birlikte genellikle gazoz, meşrubat türü içecekler tüketildiğinden bu içeceklerin bol şeker, asit ve kafein içermesi de çocuksağlığını olumsuz yönde etkilemektedir. Özellikle bu tür ürünlerin reklamlarında çocukların sevdiği ve özdeşim kurduğu çizgi film kahramanları, ünlüler vb. yer aldığında reklamın etkinliği daha da artmaktadır(Kocabaş ve Kocabaş, 2004).

(31)

4.2. Adölesan Dönemde Enerji ve Protein Gereksinimi

Çocuk belirli bir düzeyde sürekli olarak büyürken,biyolojik organizma da değişir. Enerji gereksinimi büyümenin en hızlı olduğu bu dönemde artış göstermektedir. Adölesanlarda protein ihtiyacı toplam enerji tüketiminin %12-15’i kadar olması önerilmektedir. Yaş ve cinsiyete göre adölesanların günlük kalori ve protein ihtiyacı Çizelge 1’ de gösterilmektedir(Güler, 2003).

Adölesanlarda Günlük Kalori ve Protein Đhtiyacı

Yaş Kalori kcal/kg Kcal/cm Protein g/kg g/cm Erkek 11-14 55 15,9 1 0,29 15-18 45 17,1 0,9 0,34 19-24 40 16,4 0,8 0,33 Kız 11-14 47 14 1 0,29 15-18 40 13,5 0,8 0,27 19-24 38 13,4 0,8 0,28

Çizelge 1. Adölesanlarda Günlük Kalori ve Protein Đhtiyacı

4.3. Adölesan Dönemde Karbonhidrat ve Yağ Gereksinimi

Erkeklerde okul döneminde 2000 kalori olan günlük enerji gereksinimi, 11-14 yaşları arasında 2500, 15-18 yaşları arasında 2800 kaloriye yükselir. Kızlarda okul döneminde enerji gereksinimi 1800-2000 kalori iken, 11-18 yaşlarında 2200 kaloriye çıkmaktadır(Gökçay ve Garipağaoğlu, 2002).

Şişmanlık ve buna bağlı bir çok hastalık öncelikle diyetteki yağ oranı ile ilişkili olduğundan enerji dengesinde yağdan gelen enerji oranı %30’u geçmemelidir. Karbonhidrat açısından da kompleks karbonhidratları tercih etmek gereklidir(Küçükkömürler, 2002).

Diyetteki doymuş yağ miktarı ve serum kolesterol düzeyi ile kalp-damar hastalıkları arasında ilişki olduğu bilinmektedir. Bu hastalıklar yetişkinlerde görülmesine karşın temelleri çocukluk çağında atılmaktadır. Bu sebepten dolayı adölesan dönemde karbonhidrat ve yağ alımına dikkat edilmelidir(Toprak ve diğerleri, 2002).

(32)

4.4. Adölesan Dönemde Vitamin Gereksinimi

Adölesan döneminde büyüme-gelişme ve artan enerji gereksinimine paralel olarak metabolizmanın düzenli çalışabilmesi için B grubu vitaminleri içinde bulunan B1, B2, Niasin

gibi metabolizma reaksiyonlarında görev yapan vitaminlere olan ihtiyaç artmaktadır. Aynı zamanda kan hacminin artması ve kan hücrelerinin görevlerini yapabilmeleri için B12, Folik

Aside olan ihtiyaç artmaktadır. Vücudun bağışıklık sisteminin güçlenmesi ve enzim tepkimelerine giren C vitamini ihtiyacının da adölesan döneminde arttığı bildirilmektedir(Işık, 1995).Günlük D vitamini gereksinimi ortalama 400 IU’dur(Gökçay ve Garipağaoğlu, 2002).

4.5. Adölesan Dönemde Mineral Gereksinimi

Vücudun normal olarak büyümesi ve yaşamını sağlıklı sürdürmesi için minerallere gereksinim vardır (Tunçdoğan ve Tunçdoğan, 2005).

Yetişkin insan vücudunun ortalama %6’sı minerallerden oluşmuştur. Minerallerin vücut çalışmasında önemli işlevleri vardır. Minerallerin çoğu hücre çalışması için elzemdir (Toprak ve diğerleri, 2002).

Adölesanda önerilen günlük mineral gereksinimleri 11-14 ve 15-18 yaş gruplarındaki erkekler için; kalsiyum 1200 mg, demir 12 mg, 11-14 ve 15-18 yaş grubundaki kızlar için; kalsiyum 1200 mg, demir 15 mg’dır(Gökçay ve Garipağaoğlu, 2002).

5. Konu ile Đlgili Araştırmalar

Ersoy’un (1989), beslenme eğitimi alan ve almayan ilkokul çocuklarının yiyecek seçiminde televizyon reklamlarından etkilenme durumunu belirlemek amacıyla, yaşları 6-12 arasında değişen toplam 300 çocuk üzerinde yürüttüğü çalışmada, ilkokul öğrencilerinin televizyonda yayınlanan çikolata, şekerleme, meşrubat, bisküvi gibi yiyecek ve içecek reklamlarını beğenerek izlediklerini, canları istediği zaman veya ilk fırsatta anne ve babalarına aldırdıkları veya harçlıklarıyla aldıklarını göstermektedir. Çocukların televizyonda yayınlanan bu yiyecek ve içecekleri tüketmelerinde, ailelerinin yiyeceğe ayırdıkları para miktarlarının, okulda gördükleri beslenme eğitimlerinin ve öğretmen ve ailelerinin bu ürünleri almamaları konusunda uyarıda bulunmalarının etkili olmadığı saptamıştır. Ayrıca annenin eğitim düzeyi arttıkça bu ürünleri çocuklarına alma eğilimlerinin de arttığı belirlenmiştir.

(33)

Çelebi ve diğerlerinin (1991), Đstanbul ilinden seçilmiş, bir süpermarkette alışveriş yapan 200 kişinin, paketlenmiş yiyecek maddelerini satın alırken tercihlerini etkileyen faktörlerin neler olduğunu saptamak amacıyla yaptıkları araştırmada, birinci derecede ürünün marka, isim ve kalitesinin, ikinci derecede etiket üzerindeki üretim ve son kullanma tarihi gibi bilgilerin, üçüncü derecede fiyatın ve son alarak ise ambalajın ebat ve geri dönüşümlü olup olmaması gibi faktörlerin satın alma üzerinde önemli olduğu saptanmıştır. Tüketicilere, yiyecek ambalajı üzerinde beslenme bilgi panelleri ve besin etiketlerinin gerekli olup olmadığı sorulmuş ve %92.5’i gerekli gördüklerini belirtmişlerdir. Besin etiketinin gerekli olduğunu belirtenler; tüketicinin doğru ve dengeli beslenmesini sağlayacağı, tüketicinin beslenme bilgisini artırabileceği, besin değeri yüksek, olan yiyecek seçimine yardımcı olacağı, imalatçının daha besleyici yiyecek üretmesini sağlayacağı gibi nedenlerle besin etiketinin gerekli olduğunu belirtmişlerdir. Ankete katılan tüketicilere, besin etiketlenmesinin düzenli olarak yapıldığı ülkelerde en sık kullanılan 4 etiket gösterilmiş ve besin öğesi miktarlarını veren ve hangi besin öğesi için iyi kaynak olduğunu belirten etiketin, en anlaşılır olduğu (%29.0) bulunmuştur. Đkinci ve üçüncü tercihleri, besin öğelerinin orta ve yüksek kaynak olduğunu belirten etiket (%28.0) ile besin öğelerini günlük öngörülen miktarları karşılama yüzdesi olarak veren etiket (%26.5) oluşturmuştur. Besin öğesi miktarlarını yuvarlak şekillerle belirten etiket örneği (%16.5) ise son sırayı almıştır. Bu da kişilerin rakamsal ve yazılı ifadeleri içeren etiketleri, şekillere göre daha iyi algıladıklarını göstermektedir.

Özgen ve Gönen’in (1992), ilkokul çağındaki çocukların tüketim davranışları üzerine bir araştırma” adlı çalışmaları farklı sosyo ekonomik düzeyde 8-11 yaş grubundaki 300 çocuk tüketicinin tüketim davranışlarını incelemişlerdir. Çalışmada, tüm öğrencilerin harçlık aldıkları, yalnız alışverişe gittikleri, televizyon reklamlarından etkilendikleri ve öğrencilerin yarısına yakının, aldıkları malın markasına önem verdikleri bulunmuştur. Öğrencilerin yiyecek- içecek maddelerini arkadaşları ile satın alma eğiliminde oldukları, en çok satın aldıkları malların başında, okul malzemesi, kitap-dergi ve çikolata- şekerin geldiği ortaya konmaktadır.

Kayhan Yardımcı’nın (1994), beslenme eğitimi alan ve almayan ilkokul öğrencilerinin TV reklamlarından etkileme durumlarını incelenmesi adlı çalışma Đzmir’in Bornova ilçesinde 3 ilköğretim okulunda eğitim gören ilköğretim 4. sınıfta okuyan 207 öğrenci, 182 anne, 174 baba üzerinde yürütülmüştür. Çalışmada, reklamı yapılan yiyecek ve içecekleri, %79.67’ sinin bazen satın aldığı, %13.74’ ünün her zaman satın aldığı, %6.59’unun hiç satın almadığı saptanmıştır. Çocukların; %70.88 televizyon reklamlarından bazen etkilendiği, %17.03’ünün etkilenmediği, %12.09’unun her zaman etkilendiği belirlenmiştir.

(34)

Turell’in (1998) sağlıklı besin satın alma tercihleri üzerinde sosyo-ekonomik farklılıkların etkisini saptamak amacıyla yaptığı araştırmasında besin tercihini bireylerin bir yiyecekten hoşlanıp hoşlanmama durumuna göre saptanmıştır. Besinlerden hoşlanıp hoşlanmama durumunun belirlenmesinde besinin tat, lezzet, görünüm, kıvam gibi çeşitli özelliklerinin değerlendirilmesi sonucunda ortaya çıkması gerekmektedir. Besinlerin hoşlanılan ve hoşlanılmayan besinler olarak değerlendirilmesinde sosyal, psikolojik ve kültürel faktörlerin de etkili olduğu bildirilmektedir.

Kearney et al (1999), Đrlanda da 15 yaş üzeri 1009 kişi üzerinde yaptığı çalışmada yiyecek seçiminde etkili olan 15 faktör verilmekte ve bu faktörlerden en önemli 3 faktörü belirlemeleri istenmektedir. Yiyeceğin kaliteli ve sağlıklı olması, yiyeceğin fiyatı, ailenin yiyecek ile ilgili görüşü, denenmiş bir yiyecek olması, vejeteryan ve özel yiyecekler olması, yiyeceğin tadının iyi olması, kültürel ve etnik geçmiş, bu faktörlerden bir kaçıdır. Araştırmaya katılan kişilerden %51’i kalite, %43’ü tadının iyi olması, %36’sı sağlıklı yiyecek olmasına dikkat etmektedir. Özellikle eğitim seviyesi yüksek olanlar, yaşı ilerlemiş olanlar ve bayanların sağlıklı yiyecekleri seçmesi bu çalışmada ortaya konmaktadır.

Sağlam ve diğerlerinin (1999), tüketicilerin besin satın alımına ilişkin bilgi tutum ve davranışlarını belirlemek amacıyla Ankara il merkezindeki üç alış veriş merkezinde alış veriş yapan 300 kişi üzerinde yürüttükleri araştırmada, tüketicilerin %86’sı ürünün son kullanma tarihine, %80.7’si TSE damgası taşımasına, %79.3’ü markaya, %73.3’ü alışkanlıklarına, %69.0’u da ambalajlamaya önem vermektedirler. Reklamlardan etkilenerek alışveriş yapan tüketicilerin oranı %25 olarak saptanmıştır. Alışverişte başkalarının önerilerine dikkat eden tüketicilerin oranı %30.3 olarak bulunmuştur.

Baxter et al (2000), Gürcistan’da ilkokul 4. sınıf öğrencilerinin yemek seçimi, tüketimi ve okul öğünleri arasındaki ilişkiyi saptamak amacıyla, 273 çocuk üzerinde gerçekleştirdikleri çalışmaya katılan öğrencilerin %66’sının ücreti düşük olan yada ücretsiz dağıtılan ürünleri tercih ettiklerini, %84’ünün ise okul yemeklerini tercih ettiklerini saptamışlardır. Öğrencilerin yiyecek seçimleri; cinsiyet,etnik köken ve maddi kaynaklardan etkilenmektedir. Ayrıca, çocukların çok sevdikleri yiyecekleri daha fazla tükettiklerini beslenme uzmanlarının bu noktaya dikkat etmeleri gerektiğini vurgulamışlardır.

Noble et. al (2000), Güney Đngiltere’de, yaşları 9-14 arasında değişen çocukların, tükettikleri yiyecekleri saptamak amacıyla yürüttükleri araştırmada, çocuklara yemek fotoğrafları gösterilmiş en çok hangilerini tercih ettikleri ve tercih sebepleri sorulmuştur. Çocukların, yemeklerin sağlıklı olup olmadığı konusunda bilinçli olduğu kanısına varmışlardır. Sağlık konusunda bildikleri, şişmanlatmayan yiyeceklerin ve vitamin içerenlerin sağlıklı

(35)

olduğu düşüncesidir. Çocuklar hangi yiyeceği tüketiyorlarsa o sağlıklıdır. Yeter ki canları çeksin. Araştırmada ortaya çıkan başka bir sonuç ise, ilkokul çağındaki çocukların seçtikleri yemeklerde besin değerinin düşük olduğudur. Bu çocuklar daha çok şişmanlatan ve şeker oranı yüksek olan yiyecekleri seçmektedirler. Bu yiyeceklerde kalsiyum, demir, vitamin oranı düşüktür. Çocukların en fazla tercih ettikleri yiyecekler arasında cips, sos, bezelye, sığır etinden sandviç, hazır ton balığı, pizza,spagetti sayılabilir. En az tercih edilen yiyecekler ise, sebze ve tatlılardır. Taze hazırlanan yiyecekler önceden yapılmış ve tekrar ısıtılan yiyeceklere göre tercih edilmektedir.

Güler ve Özçelik’in (2002), Ankara’da yaşayan 150 çalışan ve 150 çalışmayan toplam 300 evli kadının yiyecek satın alma-hazırlama davranışlarını belirlemek amacıyla yürüttükleri çalışmada, çalışan kadınların, %46’sının , çalışmayan kadınların,%32.7’sinin yiyecek alışverişinde kredi kartı kullandıklarını belirlemişlerdir. Kadınların yiyecek satın alırken etkilendikleri en önemli faktörlerin; yiyeceğin aile üyelerinin sağlık durumuna uygunluğu(%96.0), son kullanma tarihi(%91.3), yiyecek maddesinin besleyici özelliği(%88.3), fiyatı ve bütçeye uygunluğu(%88.7) olduğunu saptamışlardır. Yiyecek ambalajı üzerindeki yazıları okuma oranı, çalışmayan kadınlarda %93.3, çalışan kadınlarda %92.7 olarak bulunmuştur. Çalışmayan kadınların %67.9’unun, çalışan kadınların %56.8’inin yiyecek ambalajı üzerindeki yazıları her yönüyle okuduklarını belirlemişlerdir.

Skinner et al (2002), Amerika’da çocukların yiyecek tercihlerini belirlemek amacıyla, yaşları 2-8 arasında değişen 70 öğrenci ve 70 anne üzerinde yürütülmüştür. Çocukların yemek seçimlerinin bebeklikten yetişkinliğe kadar arttığı gözlemlenmiştir. Bu artışın embriyodan veya anne sütü almaya başladığı zamandan itibaren ortaya çıktığı bildirilmektedir. Örneğin çocuk küçükken havuç yeme eğiliminde ise büyüyünce de havuçlu yiyecekler yemeye eğilim gösterir. 5 yaşına kadar olan çocuklarda yapılan çalışmada bebeklikteki yiyecek tercihleri büyüyünce de benzerlik göstermektedir sonucuna varmışlardır. Çocukların yiyecek seçimi, anne ve kardeşlerini model alması, anne-babanın yemekte zorlamaları, yemek sırasında televizyonun açık olması gibi faktörlerden etkilenmektedir. Bu çalışmada hipotez şudur ki, çocuklar daha fazla yemek yemeye zorlandığı sürece çocukların yemek seçimleri zamanla artmaktadır.

Baykan ve Demirci’nin (2003), evli tüketicilerin gıda satın alma davranışlarını belirlemek amacıyla, Ankara merkez ilçelerinin çeşitli semtlerinde oturan evli tüketiciler arasından rastgele seçilen 101’i kadın ve 79’u erkek toplam 180 gönüllü tüketici üzerinde yürüttükleri çalışmada, kadın tüketicilerin %55.4’ü ve erkek tüketicilerin ise %55.7’sinin her zaman gıda alışverişini yapacakları yerleri fiyat, çeşit bolluğu yönünden karşılaştırdıkları, kadın tüketicilerin yarıya yakınının(%48.5) her zaman, erkek tüketicilerin ise yarısından fazlasının(%51.9) bazen gıda

Şekil

Şekil 1. Genel Tüketici Davranış Modeli (Odabaşı ve Barış, 2006)
Şekil 2 .Tüketicinin Satın Alma Davranışlarını Etkileyen Faktörler (Kotler, 1997)
Şekil 3 .Besin Seçiminde Etkili Olan Belirleyiciler(Conner, 1993).
Şekil 4 Nüfus Piramidi(TNSA, 2003).
+7

Referanslar

Benzer Belgeler

Birkaç yıl öncesine kadar özellikle bakır ve benzeri antikaya meraklı yabancı turistlerin uğrak yeri olan Çadırcılar Caddesi’nde, bugün Yugoslav, Polonyalı

Ulusal ülkümüz, yukarıda açıkladığımız gibi Atatürk’ün Onuncı Yıl Nutkunda yer alan: «En mamur ve en medeni bir vatana sahip olmak, Milletimizi en

Bu çalışmanın hedefleri, İstanbul’daki tüketicilerin organik tarım sistemi ile üretilen ürünleri çevre korumasını destekleme, sürdürülebilir çevre sorumluluğu,

Yaygı kilim i, yük kilim i, seccade, nam azlağı, heybe, çuval, yastık, sofra bezi, çul gibi çeşitli örneklerine rastladığım ız Em irdağ bölgesi düz dokum a

Luyckx ve arkadaşları (10-13) beş kimlik boyutunu kullanarak, altı kimlik statüsü önermişlerdir. Modelde kimlik statü- leri, istatistiksel olarak kümeleme yöntemiyle

Oysa şimdiye değin Güneş dı- şındaki yıldızların çevrelerinde belir- lenen 40 kadar gezegenin büyük ço- ğunluğu, Jüpiter’den çok daha kütle- li olan ve

Dindar büyüklerimin tavrıy­ la bugün dindar gibi gözüken insanla­ rın tavrı arasındaki uçurum çok ürperti veriyor bana. ■ Edebiyat tarihimizde sizi

[29,33] Hemşireler, sağlık alanındaki teorik ve pratik bilgilere, iletişim, eleştirel düşünme ve problem çözme becerilerine sahip olan bir meslek olmaları ve sağlık