18. YOZYIL MUTASAVVIF VE ~A~RLER~NDEN
ERZURUMLU ~BRAH~M HAKKPNIN HAYATI VE
ESERLER~NDE MUS~K~~ OLGUSU
ÜLKÜ SEV~M SEN*Giri~~
Erzurumlu ~brahim Hakk~~ 18. yüzy~lda ya~am~~~ büyük Türk mutasavv~fi âlim ve ~airidir. 18 May~s 1703 tarihinde Hasankale'de dünyaya gelmi~tir. '~brahim Hakk~, telif, tercüme, nazire, iktibas ve intihap (seçme) yoluyla say~s~z eserler yazm~~t~r.' Arap-ça, Farsça ve Türkçe'ye laphyla hâkim olmu~~ ve bu üç dilde ~iir yazacak mertebeye ula~m~~t~r.'
~brahim Halddn~n ara~t~rmac~~ yönü ile ilgili olarak ~brahimhaldno~lu, ~u görü~-leri belirtmi~tir; "Ona Hafiz-ül- Kitap denildi~i baz~~ vesikalarda görülmü~tür. Kendisi de eserlerinin birkaç~n~~ yüzlerce cilt kitaptan ç~kard~~~n~~ kaydeder".4 Ayr~ca "~brahim Halddmn 1747 y~l~nda Istanbul'da aylarca kald~~~n~~ ve Osmanl~~ padi~ah~~ I. Mahmut tarafindan istedi~i saatte diledi~i kadar saray kütüphanesinde incelemeler yapmas~na izin verildi~ini" belirtmi~tir.5
Yrd. Doç. Dr., Atatürk Üniversitesi, Kaz~m Karabekir E~itim Fakültesi, Güzel Sanatlar E~itimi Bölümü, Müzik Ö~retmenli~i Anabilim Dal~, Erzurum/TÜRK~YE, usevimsen@atauni.edu.tr.
'Esin Kahya, "Erzurumlu ~brahim Hakk~", Ankara üniversitesi ilahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt:40, Ankara 1999, s. 373.
Hikmet Eren, "Erzurumlu ~brahim Haklu'~nn Hayat~, Ki~ili~i, Eserleri" (Ed. Hikmet, Eren), Do~umu-nun 300. Y~l~nda Erzurumlu ~brahim Hakk~, Hoca Ahmet Yesevi Oca~~~ Yay~nlan, Ankara 2003, s. 1.
Amil Çelebio~lu, Erzurumlu ~brahim Hakk~, Sevinç Matbaas~, Kültür ve Turizm Bakanl~~~~ Yay~nlan, No: 869, Ankara 1988, s. 23.
Cemil Çiftçi, Erzurumlu ~brahim Hakk~, ~ule Yay~nlan, ~stanbul 2000, s. 41.
~akir Diclehan, Çe~itli rönlen:yle Erzurumlu ~brahim Hakk~, Er- Tu Matbaas~, ~stanbul 1980. s. 14. 'Mesih ~brahimhalduo~lu, Erzurumlu ~brahim Hakk~, Tathdil Matbaas~, ~stanbul 1973, s. 53.
202 ÜLKÜ SEV~IVI ~EN
Okay, "Sanat ve Edebiyat Yaz~lar~" adl~~ eserinde, görü~lerini ~öyle belirtmektedir; "Chambers, D'Alembert, Diderot ve De la Mettrie, 18. Asnn, yani ayd~nl~klar devri-nin getirdi~i bilgi ve görü~lerden faydalanarak "ansiklopedi" yi meydana getirirlerken, ~brahim Hakk~~ Efendi, hemen ayn~~ y~llarda, bat~n~n imUnlar~ndan ve hiç ~üphesiz ilim alan~nda ula~t~~~~ seviyeden habersiz, kendi mütevaz~~ kültür çevresi içinde ansildo-pedisini yaz~yordu. Bu ansiklopedinin ad~~ Marifetname idi."8
Erzurumlu ~brahim Haklu'mn Eserleri
~brahim Halddn~n eserleri de~i~ik kaynak ve ki~ilerce ellinin üzerine ç~kar~lm~~~ olsa da bizzat kendisi onbe~~ eserinin oldu~undan bahisle, ilk be~~ eserine "Ana" di~er-lerine ise bu be~~ anadan do~ma "Evlad" demi~tin'
Eserleri: Divan~~ (~lahiname) (1755), Marifetname (1756), ~rfaniyye (1761), ~nsa-niyye (1763), Mecmuatii'l- Maani (1765) olmak üzere be~~ esas ve ana eser kaleme al-m~~t~r. Evlat eserleri kronolojik s~raya göre ~öyle s~ralanabilir: Tuhfetü'l- Kiram (1767), Nuhbetü'l- Kelam (1768), Me~ariku'l- Yuh (1771), Sef~ne-i Nuh (1773), Kenzü'l- Fu-tuh (1774), Definetü'r- Ruh (1775), Ruhu'~- ~uruh (1776), Ulfetü' 1- Enam (1776), Urfetü'l- ~slam (1777), Hey'etü'l- ~slam (1777).8
De~irmençay, çal~~mas~nda yukar~daki listede geçmeyen, yedi ciltlik "Lübbü'l-kütüb" adl~~ bir ba~ka eseri daha oldu~unu, eserin birinci cildi hariç, di~er ciltlerinin yazma nüshas~n~n Atatürk Üniversitesi Kütüphanesi'nde (Seyfettin Cizege Bölümü, nr. SA132/1) kay~tl~~ oldu~unu belirtmi~tin8
Erzurumlu ~brahim Hakk~'mn Eserlerinde Musiki
Erzurumlu ~brahim Haldu'n~n ilk ana eseri divarud~r. 1755'de yaz~lm~~t~r. 230 sayfachr. Divaru büyük o~lu ~smail Fehim'e ithaf etmi~tir.'° ~brahim Hakk~'mn diva-mnda yer alan musiki ile ilgili ~iir a~a~~da verilmi~tir.
Orhan Okay, Sanat ve Edebiyat Y ~lan, Dergah Yay~nlar~, Birinci Bask~, ~stanbul 1990, s. 108. 'Numan Külekçi ve Turgut Karabey, Div~~n Erzurumlu ~brahim Hakk~, Atatürk Üniversitesi Yay~nlar~, No: 849, Atatürk Üniversitesi Bas~mevi, Erzurum 1997, s. 20.
Çelebio~iu, age., s. 25.
Selma Kar~~man, Erzurumlu ~brahim Hakk~~ ve Adam Sm~th,"Margit" ile "Zenginlik" Aras~nda ~ki Dü~ünce ~ki
Dünya, ötilken Ne~riyat A. ~, ~stanbul 2010, s. 420.
Diclehan, a.ge., s. 18.
9 Veyis De~irmençay, "Erzurumlu ~brahim Haklu'~un Hayat~~ ve Eserleri", Erzurumlu ~brahim Hakk~~
Eserlerinden Sepneler, Zafer Ofset Ltd. 56., Atatürk Üniversitesi Yay~nlar~, No:997, Erzurum 2011, s. 15-27.
'° Hayrunnisa Çavu~o~lu, "Erzurumlu ~brahim Halclu'n~n Yeti~ti~i Çevre, Hayat~~ ve Eserleri", (der. Hayrunnisa Çavu~o~lu vd.), 192. Ölüm Y~ldönümünde Erzurumlu ~brahim Hakk~, Sermet Matbaas~, ~stanbul 1974, s. 65.
ERZURUMLU ~BRAH~M HAKKI'NIN HAYATI VE ESERLER~NDE MUS~K~~ OLGUSU 203
~lahiname'den:
Ey çeng perdelerde sipahan~~ isterim Ey mutnp, ol terane-i suzan~~ isterim Ho~~ perde-i ~rak ile u~~aka zevk ver Kim rast, buser~~e ho~~ elhan~~ isterim A~k ehlinin ~ehadetidir ilm ü musiki Çün müminin ~ahadet-ü iman~~ isterim A~k~n cemali aksidir insanda hüsnüan Didan a~k~~ görmye huban~~ isterim. Ey Hakk~, Çünki can-~~ cihan a~k-~~ pak Candan o nur dilde-i ayan~~ isterim.H
Diclehan'a göre; "Erzurumlu ~brahim Hakk~, "~lahiname" ad~n~~ verdi~i Divan~'nda da bu ilme önem verdi~ini belirtmekte ve musikiyle ilgili birtak~m terimle-ri ~iiterimle-rinde büyük ustal~kla kullanmaktad~r. ~iirde geçen Sipahan, IraIç U~~ak, Rast-buselik gibi makamlar Klasik Türk Musikisinde önemli yer tutan makarnlard~r. ~iirde musi-kinin en güzel tarifini yapan ~brahim Hakk~, â~~kla ma~uk aras~ndaki ilgiyi art~ran, bu ilim oldu~unu söylemelde yetinmemi~, insan ruhunun bir g~das~, hastahldara ~ifa, insanlara etki eden ilim ~eklinde tammlam~~hr."12
~brahim Halrldn~n divan~nda "rebab" çalg~s~ndan ve musikinin insan~n ruhuna, gönlüne olan etkisinden bahsetti~i görülmektedir.
"Rebab-~~ me~reb-i a~k oldu munis-i ashab Arab dilinde sehab~n hem ismi oldu rebab Nice ki ebr gülistana saki olmu~dur
Rebab-~~ saki can u dil oldu misl-i sehab"..."
Yukanda görülen beyitlerin sadele~tirilmi~~ ~ekli a~a~~da yer almaktad~r. "Rebab" yerine "kemençe" kullan~lm~~t~r.
"Kemençe, a~k~n aleti, tabiati d~~kiar~n al~~t~nc~s~~ ve oyalay~c~s~~ oldu. Arap dilinde bulutun ad~~ da kemençe oldu.
Nas~l ki bulut, gül bahçesinin sulay~c~s~~ olmu~tur. Kemençe de bulut gibi can ve gönlün sak~ysi oldu"... 14
Divanda yer alan di~er beyitlerde yine rebab görülmektedir.
" Külekçi ve Karabey, a.ge., s. 393. I'Diclehan, a.ge., s. 59.
13 Külekçi ve Karabey, a.ge., s. 184.
204 ÜLKÜ SEV~M ~EN
Hiç bilir misin ne söyler bu rebab Der i~itlin kim "ilallahil-meab" Bir deriyim lahmdan dur olmu~um Firkatiyle çekmi~im ben çok azab...' 5
Yukanda görülen beyiderin sadele~tirilrni~~ ~ekli a~a~~da yer almaktad~r. "Bu kemençenin ne söyledi~ini hiç bi4yor musun?
~~ittik ki illallah-il-meab der: Bir dert:yim, etten uzakla~m~~tm.
Ayr~lt~~ndan ben, çok aza A üzüntü çekmi~im... 3316
Erzurumlu ~brahim Haldu'n~n ikinci ana eseri Marifetname'dir. Ansiklopedi tü-ründedir. 1757'de yaz~lm~~t~r. Ortalama 600 büyük sayfad~r. Bu kitab~n~~ o~lu Ahmet Naimi' ye ithaf etmi~tir.17Kendi ifadesine göre bu eseri yazmak için 400 kitaptan fay-dalanm~~t~r. 18
Kurbanov'a göre; "~brahim Halddn~n eserlerinde ve özellikle de temel eseri olan Marifetname'de ilim ve bedii kültürün astronomi, anatomi, matematik, kimya, fizik, mu-siki, t~p, ~iir sanat~~ gibi birbirinden oldukça farkl~~ ve uzak çe~itli sahalara olan ilgisini ve kadulann~~ görmek mümkündür. Bu çok yönlülük, evrensellik ve insan~n çok yönlü yara-t~c~l~k faaliyetine ilgi genelde Do~u Rönesans'~~ temsilcilerine özgü olan bir niteliktir."19
~brahim Halddn~n ~iir yazarken de, bilimsel eser kaleme al~rken de, geni~~ ve üç dile dayal~~ kültürü, engin ~slami bilgisi, birçok defa onu kendinden önce gelip geçenlerin bilgi ve tecrübelerinden biraz fazla ölçüde esinlenmesine sebep olmu~~ gözükmektedir."
Erzurumlu ~brahim HakIdn~n Marifetname eserinde yer alan; Musiki hikmete dair fendir
Bilem bilmeyene ru~endir... beytiyle ba~layan ~iir ile ilgili olarak daha önce yap~lan çah~malann büyük bir bölümünde, Erzurumlu ~brahim Halckfya ait oldu~u yönünde aç~klamalara yer verildi~i görülmü~tür.
'5 Külekçi ve Karabey, a.ge., s. 183. '8 Ulusoy, age., s. 70.
17 Çavu~o~lu, a.ge., s. 65. '8 Külekçi ve Karabey, a.ge., s. 24.
Babek Kurbanov, "Rönesans Ruhlu Bir ~ahsiyet Erzurumlu ~brahim Hakk~~ Hazrederi (1703- 1780)", Türkiyat Ara~t~rmalar: Enstitüsü Dergisi, Say~: Il, Erzurum 1999, s. 31-32.
20 Abdulkadir Karahan, "Mutasavv~f ve Ö~retici ~air Olarak Erzurumlu ~brahim Hakk~" (der. Çavu~o~lu, Hayrunnisa. vd.), 192. Ölüm 211elönümünde Erzurumlu ~brahim Ha/da, Sermet Matbaas~~ ~stanbul 1974, s. 35.
ERZURUMLU ~BRAH~/VI HAKKPNIN HAYATI VE ESERLER~NDE MUS~K~~ OLGUSU 205 Pala, "Erzurumlu ~brahim Haldu'da Nabi Tesiri" adl~~ çah~mas~nda; "~brahim Halddn~n Marifetname'yi kaleme al~rken Nabi'nin Hayriyye adl~~ eserinden ahnt~~ yapt~~~n~, bu ahnt~lann tek tük beyitlerden öte anlat~lan konuyu tamamlay~c~~ nitelikte geni~~ ~iirler oldu~unu" belirtmi~tir."
"~brahim Hakk~, Marifetname'de; "Felelderin say~s~, sesleri, na~meleri ve ha-reketleri" ba~h~~~ alt~nda; ~air Nabi Yusuf Efendi'nin o~lu Ebu'l-Hayr Muhammed Çelebi için bir nasihatr~ame (ö~üt kitab~) olarak yazd~~~~ Hayriyye adl~~ eserinin "Der Beyan-~~ Ferah-~~ Fasl-~~ Bahar"22 bölümünden al~nt~~ yaparak etkili bir anlat~m biçimi olan "vezinli ve kafiyeli söz ile dile getirmektedir" ~eklinde ifade etmektedir."
Akpmar'a göre; ~brahim Hakk~'mn musiki konusunda bu görü~lere yer vermesi ve ele~tiri yapmamas~~ kendisinin de bu görü~lere kat~ld~~~n~~ göstermektedir."
Pala'ya göre, "Marifetname'ye Hayriyye'den al~nan ~iir öbelderi az veya çok de~i-~ildi~e u~ram~~t~r. Bu de~i~ikfilderle, ~brahim Hakk~' n~n anlat~mda bütünlü~ü koruma ve kendi iste~ine uygun yeni bir düzenleme getirmeyi amaçlad~~~n~" aç~klamaktad~r."
Marifetname'nin musikiyle ilgili manzum k~sm~~ ~öyledir:
Musiki, hilcmete dair fendir Bilen4 bilmeyene ru~endir JVice esrar~~ var, idrak edecek Ter gelir; sineleri çak edecek Ptibarat-i talcasim ü fiisul
~mt ~azat-i makamat ü usul
Perde vü pi~rev ü saz~t ü amel Kar ü nak~~ ü ,si'ab ü kimi ü gazel Her biri hikmet ~nemludur Can nYaz~n suvanr bir sudur Na~me- iyabis ü harr ü barid Çe~me-i mahz-i hikemden varid
21 ~skender Pala, "Erzurumlu ~brahim Hakk~'da Nabi Tesiri", Erdem Atatürk Kültür Merkezi Dergisi, Cilt. 7, Say~.19, Ocak 1991, Türk Tarih Kurumu Bas~mevi Ankara 1993, s. 216.
" Mahmut Kaplan, Hayn:yye-i Nabi (~nceleme-Metin), Atatürk Kültür Merkezi Yay~n~, Kale Ofset Matbaac~l~k, Ankara 1995, s. 254-257.
Meserret Diriöz, Nabi Divan~~ Eserlerine Göre JVC~bi, Fey Vakf~~ Yay~nlar~, ~stanbul 1994, s. 276-279. 23 Pala, a.ge., s. 217-218.
Hikmet Akp~nar, "~brahim Haklu'da Musiki Dü~üncesi", (Ed. Ahmet Erkol, Abdurrahman Adak), ~brahim Hakk~~ ve Siirt Uleman Sempozyumu Bildirileri, Beyan Yay~nlar~, ~stanbul 2008, s. 238.
Akpmar, a.ge., s. 238
2.5 ~skender Pala,"Erzurumlu ~brahim Haklu'da Nabi Tesiri", Osmanl~~ Ara~t~rmalar~~ Dergisi X, Edebiyat Fakültesi Matbaas~, ~stanbul 1990, s. 199.
206 ÜLKÜ SEV~IVI ~EN
Her biri, bir maraza nafi'dir Z~dd~n~~ herbirisi dafi'dir Zir ü balas~, havad~r amma Dair olur mu havas~z dünya Hikmeti, canda revan-i muzmard~r Anlamaz lüffl~nu ol kim kerd~r(sa~~ ~r) Böylece zevkin eder ehl-i rasad Eylesün zevkini Allah z~,arl
Verir insana, hayat-i taze Na~me-i bülbül-i ho~-avaze Gul k~l na~mesini mür~an~n
~ktiza eyler ise insan~n
Na~me-i ~uh-i ho~-aheng-i be~er Hah na-hah, eder insana eser Nagme, bir mant~k-i ruhanidir Na~rnenin lezzeti vicdanidir Can -fezad~r nefes-i insani Dil-zidad~r na~me-i ruhani Ger hakikatla olursan sami(dinleyic~) Olmaz evkat-i hayat~n zayi26
Uzl~~k'a göre; "Eskiden din (adamlar~) bilginleri aras~nda önemli bir mesele de musiki idi. Mut-an ss~p din bilginlerinin reddetti~i musikiyi ~brahim Hakk~~ ruha g~da, bir ruhani t~p addediyor"."
Diclehan eserinde "Manfitname'de Musik?' konusuna özellikle ayr~~ bir bölüm ola-rak yer vererek ~unlan belirtmi~tir; "~slam âleminde çe~itli zamanlarda bahis konusu edilen musiki, müstakil bir bölüm halinde Marifetname'de yer almaktad~r. ...Musi-kiyle ilgilenen birçok ki~inin bu iline bak~~~~ de~i~ik olmu~tur. Medreselerde okutulan ilimlerin hemen hemen bütününü kapsayan Marifetname'nin musiki bölümü, hiçbir yoruma yer vermeyecek ~ekilde gayet aç~k ve nettir.""
"Haraml~~~-helâlli~i yüzy~llard~r tart~~~lm~~~ olmas~na ra~men musikinin Osmanl~~ toplumunda tuttu~u büyük yeri inkâr etmek mümkün de~ildir. ...radikal dü~ünen baz~~ din adamlar~, baz~~ ayederi zorlamalarla tevil ederek müzi~in haram oldu~unu ispada-maya çah~m~~larsa da, bu sanat, ~slâm medeniyetinde tabii geli~imini sürdürmü~tür."
26 ~brahim Hakk~, Marfrtname, Sadele~tirenler: Durali, Y~lmaz ve Hüsnü, K~l~ç, ~eny~ld~z Matbaas~, Çelik Yay~nevi, ~stanbul 2003, s. 138.
22 E Nafiz Uzluk, "XVIII. Yüzy~l Fikir Adamlar~ndan Erzurumlu ~brahim Hakk~", (Ed. Hikmet, Eren) Do~umunun 300. Yihnela Erzurumlu ~brahim Hakk~, Hoca Ahmet Yesevi Oca~~~ Yay~nlar~, Ankara 2003, s. 297.
" Didehan, a.ge., s. 58. " Var~~o~lu, a.ge., s. 188.
ERZURUMLU ~BRAH~M HAKKPNIN HAYATI VE ESERLER~NDE MUS~K~~ OLGUSU 207
Birçok Türk-~slâm âlimi, ~slâm'~n mûsild sanat~na balu~~n~~ incelemi~, bu konuda gerçekleri ortaya koymaya çal~~m~~, hurafe ve yanh~~ anlay~~lara yer vermemi~, dola-y~s~yla bu alanda çokça eser telif etmi~tir. Müsikinin hangi durumlarda sak~ncal~~ ve zararl~~ olabilece~i belirtilmi~, bu sanat~n yüceli~i ve önemi her halükârda aç~klanm~~-t~r. Böylece mi~siki sanat~ndan faydalar ortaya ç~karma amac~~ güdülmü~, dini yönden ise sak~ncah görmeyi bir kenara b~rakarak, bilakis Allah'a yalda~mada, ona kar~~~ olan görevlerimizi yerine getirmede ve insanlarla daha iyi ili~kiler kurmada bir vesile te~kil etti~i sürekli olarak vurgt~lanm~~t~r.3°
~brahim Halddn~n hayat~~ ve eserleri incelendi~inde, musild'ye ili~kin görü~leri, bak~~~, aç~k bir ~ekilde anla~~lmaktad~r.
Manjetname'nin onuncu bölüm, dördüncü maddesinde; musiki ile ilgili bölüm ~u ~ekilde yer almaktad~r:
"Ey aziz, malüm olsun ki, filozoflar ve astronomlar sözbirli~iyle demi~lerdir ki: Felelderin say~s~, yaz~ld~~~~ üzere; yinnidörttür ki büyük felek, sabitler fele~i, üç yükse~in üçer felekleri, güne~in iki fele~i, zührenin üç fele~i, utariclin ve ay~n dörder fele~i... bu yirmidört felek, birbirini ku~at~c~~ ve birbirine te~et bulunup, hareketleri muhtelif oldu~undan, her bir felek ba~ka bir yerden, canfezâ na~-melerle tesbih ve tehlil edip, sürekli Yarat~c~>n~n a~k~yle rak~~ ve deveran ederler. Felelderin bu hallerini, rasatç~lar âletlerle gözetleyerek i~itip tema~a edip, nice esranna vâlc~f olmu~lard~r. Felelderin seslerini ve na~melerini perdeleriyle zab edip; üst ve lat makamlar~~ itibariyle birbirine kan~t~np, ruhlar için nice in türlü macun ve lezzetli ~erbetler yaprru~lard~r. Her bir canfeza makam~, nice derde deva ve nice hastal~~a ~ifa ve nice tab>a safa ve nice kalbe cila ve nice ruha g~da bulmu~lard~r. Bu ilmi: Ruhani t~b, ruhani geometri, ruhani kuvvet ve musiki bilgisi diye isimlendirmi~lerdir"?'
Manfetname'de yer alan musiki ile ilgili bölüm hakk~nda daha önce yap~lan çal~~-malarda çe~itli görü~~ ve aç~klamalara yer verilmi~tir.
Irmak'a göre; "~brahim Hakk~, astronomi bahsinin matematik inceliklerine girerken ar~~ya müzik bahsini koyuyor. Çünkü ona göre, "Müzik feleklerin hareketleri esnas~nda ç~kard~klar~~ ses ve na~melerdir Feleklerin say~s~~ 24 tür Ve bu 24 fele~in hareketleri farkl~~ oldu~undan, her biri bir ba~ka perdeden ses vererek Allah': överler". Q hatta bu seslerin ilim adamlannca duyulabilece~ini ve kay-dedilebilece~ini söylüyor. Müzik yarat~c~lan k~linat~n ç~kard~~~~ bu sesleri ustahkla birbirine kat~p; ruh ok~ayan na~m~eler yaratm~~lard~r. Bu na~meler, hastalara ~~jh, gönüllere safa ve ruha g~da olur. Bu manada bir müzi~e o, "t~bb-~~ ruhani" v9)a "hendese-i ruhani" ad~n~~ vermektedir. Her bir makam ayn bir hastal~~a devad~r."
" Bayram Akdo~an, "Türk Din Mûsildsinin Anadolu'da Do~u~u ve Tarihi Seyri Hakk~nda Baz~~ Mül-âhazalar", Ankara Üniversitesi ~la4yat Fakültesi Dergisi, c. 44, sy.1, 2003, s. 357-358.
31 Hakk~, age., s. 137-138.
32 Sadi Irmak, "~brahim Haklo ve Pozitif ilimler, (der. Hayrunnisa Çavu~o~lu vd.), 192. Ölüm r~klönümünde Erzurumlu ~brahim Hakk~, Sermet Matbaas~, ~stanbul 1974, s. 14.
208 ÜLKÜ SEV~M ~EN
~nan'a göre; ~brahim Haldu'run 'Müzik için görü~ü ve tan~m~~ da çok ilginçtir": 'Türlü hastal~klara ~~fri (sa~lama), do~all~~a (tab'a) safa, gönüle parlakl~k, ruhlara besin ve (deva) ilaçt~r Feleklerin (göklerin) seslerini ve ezgilerini, perdeleriyle tutup (zapt edip), ruhlar için nice bin çe~it macun ve lezzetli ~erbetler yapm~~lard~r. Her bir can art~ran (canfeza) makam~~ nice bin derde deva ve nice maraza ~ifa ve nice tab'a safa ve nice kalbe cila ve nice ruha g~da bulmu~lard~r Ve bu ilme t~bb~~ ruhani, kuvveti ruhani (ruh hekimli~i, ruh gücü) ve musiki fenni ad~~ vermi~lerdir"."
Kurnuç, çal~~mas~nda ~brahim Halclu'run musiki ile ilgili yönüne ~öyle dikkat çek-mektedir; "Her türlü güzelli~e, her güzel ~eye gönül veren ~brahim Hakk~'mn musiki için söyledikleri de dikkate de~er Bu saza ve söze d.~~k büyük adam Divan~n'da ve Manfitname'sinde Musiki'nin zorlu bir müdafaas~n~~ yaparken türlü emzara ~ifa, tab'a kalbe cila, ruhlara g~da ve deva... der Kalbde ve gönülde kalan gizli s~rlann yaln~z Musiki ile aplabildi~ini, yaz~lamayan, söylenemeyen, teessür ve tahassüslerin tesellilerini musiki'de bulabilece~imizi, yirmi dört fele~in ba~ka ba~ka sesleri, perdeleri, na~meleri, bu ihtizaz~~ getirdi~ini söyler"."
Kurbanov, ~brahim Haklu'run müzik sanat~~ ile ilgili fikirlerinin, özellilde de "mü-zi~in kdinat~n ç~kard~~~~ seslerle bir ili~kisi oldu~u yolundaki fikrinin eski Yunan filozofii Pitagoras'~n sernalar müzi~i kavram~~ ile olan benzerli~inin de oldukça dikkat çekici oldu~unu" belirtmi~tir."
~slam co~rafyas~nda ya~am~~~ ve yazchldan eserlerle günümüz bilim dünyas~na etki etmi~~ âlimlerin "felekler ve müzi~in insan tabiat üzerine etkisi" konulan hakk~nda farkh görü~leri bulunmaktad~r. Bu görü~lere yer vermek gerekirse;
~slam dü~üncesinde musiki, di~er metafizik, dini ve felsefi ilirr~lerle bir bütün ola-rak ele al~nm~~t~r. Bu sebeple önde gelen'alirr~ler, ayn~~ zamanda musiki alan~nda da ça- l~~malar yapm~~~ ve yeni fikirler üretmi~lerdir. El-Kindi (ö.874), Farabi (ö.950) ve ~bn Sina'n~n (ö.1037) yan~~ s~ra 10. yüzyddaki ~hvan-~~ Safa risaleleriyle musiki nazariyesi çal~~malar~~ geni~lemi~tir. Bu isimlerden, eserleriyle ön plana ç~kan El-Kindi, Farabi ve ~bn Sina, ~slam dünyas~nda musiki ilminin temelini atan üç isimdir."
Kindi, ~slam dünyas~nda Pitagorasç~~ anlay~~~n güçlü bir temsilcisi olarak yer al-maktad~r. Bu ba~lamda, gök cisimleri ile musiki aras~nda güçlü bir ba~~n varl~~~n~~ ispat etmeye çal~~m~~, musiki dü~üncesini "ethos doktrini" çevresinde ~ekillendirmi~tir."
Farabi, onun görü~lerini takib eden ~bn Sina, Urmevi, Meragi müzik sana-t~n~, müzik olgu ve bulgulann~, müzik sesinin do~u~unu ve oranlann~~ çarlufele~in ve
"M. Rauf ~nan, "Marifetname", (der. Hayrunnisa Çavu~o~lu vd.), 192. Ölüm Y~ldönümünde Erzurumlu ~brahim Hakk~, Sermet Matbaas~, ~stanbul 1974, s. 48.
" Muzaffer Zeki Kurnuç, Erzurum ve Türk Musikisi, Güne~~ Vakf~~ Yaymlan, Erzurum 2005, s. 27. " Kurbanov, a.ge., s. 33.
'G Zeynep Y~ld~z, "14. Yüzy~lda Musiki Tasavvuru: Hasan Ki~—ani'nin "Kenzü't-Tuhaf" Adh Eseri", ~nsan ve Toplum Dergisi, c. 1, sy. 2, 2011, s. 87-109.
ERZURUMLU ~BRAH~M HAKKPNIN HAYATI VE ESERLER~NDE MUS~K~~ OLGUSU 209 gezegenlerin hareketine, burçlarm say~s~na, günün 24 saatine ve tabiatm di~er özellik-lerine ba~lam~yorlard~. Farabi, sesin fizi~iyle ilgilenmi~, kitaplarmda sesin bu yönüyle agklamalar~m yapm~~t~r. Seslerin kozmoloji/gök cisimleriyle ba~lant~s~m asla kabul etmemi~tir."
~bn Sina, gök cisimlerinin hareketleri esnasmda uyumlu sesler ç~kard~~~m ileri süren Müslüman Pisagorcular'm bu görü~üne kat~linaz. Sesler aras~ndaki orantilan matematiksel olarak agldarken uyumlu iki sesin daima say~sal bir oran içinde bulun-du~unu ifade eder."
Ortaça~~ ~slam dünyas~~ musiki kaynaklarmda admdan s~kça sözedilen bir di~er önemli eser Resa'ilü ~hvani's-Safa'd~r. 10. yüzy~lda Basra'da dini, felsefi, siyasi, ilmi amaçlarla ortaya ç~km~~~ bir topluluk olan ~hvan-~~ Safa'n~n bu konulardaki dü~ünce-lerini içeren külliyatm matemati~e ayr~lan be~inci risalesinde musikiyle ilgili görü~~ ve bilgilere yer verilmi~tir. Musikinin ruha tesiri, sesin özellilderi, aral~ldar, musiki-kosmos münasebeti, seslerin uyumu, mizaç-ses ili~kisi, çalg~lar ve ika konular~n~n ele al~nd~~~~ risale Hermes, Pisagor ve Konfiiçyüs'ün ilahi derinli~e sahip müzik yorumlar~= ~s-lam dünyas~na aktanlinasmda büyük ölçüde etkili olmu~tur. ...Musikinin ilk sebebi olarak göldefin armonisi görü~ünü savunan ~hvan-~~ Safa'nn~~ müzik dinlerken ya~am-lan vecd halini anlatan sözleri hemen hemen tasavvufidir. ~hvan-~~ Safa, Idinatta var-lildar aras~ndaki uyumdan ve oranlardan söz ettikten sonra ayn~~ uyumun gezeg-enler arasmda da mevcut oldu~unu ve gezegenlerin hareketleri esnas~nda uyumlu na~meler ç~kard~~~n~~ ifade ederken Pisagor dü~üncesine oldukça yalda~~r.4°
Kölderi antik kaynaldara kadar inen ve Türkçe müzik yazmalannda da s~kl~kla i~lenen dört unsur nazariyesi, makamlar ve burçlar aras~~ ili~kiler gibi kozmolojik ni-telikteki konular, müzi~in insan ruhuna dokunu~undaki güçlü etkiyi i~lemekle birlikte insan ve müzik aras~nda g-ölderden yere ilahi bir ili~kinin varli~ma olan inanc~~ da yan-s~tmaktad~r. Osmanl~~ dönemindeki ilk Türkçe müzik yazmalarmdan biri olan, Yusuf bin Nizameddin K~r~ehri' ye ait Risale-i Musiki'deki (1424) ~u sözler bu inanc~n en aç~k ifaclesidin "... yüce Allah felekleri ve y~ld~zlar~~ yaratt~ktan sonra onlara emir verdi ve onlar harekete geldiler. Onlar~n hareketinden ahenldi sesler ortaya ç~kt~. O seslere ruhani na~meler ad~n~~ verdiler ve i~te müzik ilmi bu ruhani na~melerden meydana geldi. Onun için bu ilim ruhani bir ilimdir. "41
Suraya Agayeva, Recep Uslu, Ruhpetver Bir XVII. rikvtl Müzik Teorisi Kttaln, Müzikolojik Ara~t~rmalar, Ankara 2008, s. 43.
39 Türkiye Diyanet V411 islam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfi Yay~n Matbaac~l~k ve Ticaret i~letmesi,
c. 31, ~stanbul 2006, s. 259.
4° ~slam Ansiklopedisi, ~~ge., s. 258-259.
"N. Oya Levendo~lu Öner, "~stanburda Müzik: Evrensel Bir Mesaj M~?" Erciyes Üniversitesi Sosyal
210 ÜLKÜ SEV~M ~EN
Musiki, sûfinin görünür dünya ile ba~lar~n~~ kopararak onu ilâfii Meme ta~~r. ... Dinleyeni somut dü~üncelerle ba~lamaz, onu soyuta ta~~r. Dinleyenin duyulan de~il, hisleri ön plândad~r musikide. Musiki, insan~~ görsel ya da i~itsel olarak herhangi bir somut bakla s~n~rlamaz. Bu sebeple, di~er sanatlara oranla insana daha fazla tesir eder. Ayvazo~lu'na göre (1993) "Musikinin bu etkisi, na~melerin göklerin dönü~ünden al~nm~~~ olmas~na ba~lanmaktad~r."42
~brahim Haldu'n~n Marifetname'de yer verdi~i "felekler ve müzi~in insan üzerine etkisi" hakk~nda; yukar~da bahsedilen âlimlerin eserlerinde; farkl~~ dönemlerde konu-nun ele al~nd~~~~ ve o dönemde musikinin sadece bir yönü ile ilgilenilmedi~i, çok ciddi çal~~malar sonucu önemli eserler ortaya konuldu~u görülmektedir. Çok yönlü, geni~~ içeri~e sahip ve anla~~l~r bir dil ile yaz~lm~~~ Marifetname'de günümüzde öneminden hiçbir ~ey yitirmemi~~ bu k~ymetli eserler aras~nda yer almaktad~r.
~brahim Hakk~, sadece çok eser verme, ansiklopedik bilgi, bilimsel görü~~ ve dü-~ünceleriyle de~il, tasavvufi, didaktik ve link ~iirleriyle de üzerinde durulmaya de~er büyük bir dü~ünür-~airdir.43
Divamnda yer alan su kasidesi adeta onun yetenek ve inceli~ini ortaya koyar ni-teliktedir. Su, ovalara do~ru meyledip akt~~i zaman, güzel sesler ç~kararak bir musiki ahengiyle, hem kula~a hitap etmekte ve hem de topal bir yürüyü~~ sekmesiyle akmak-tad~r.44 Divamnda yer alan su kasidesi a~a~~da verilmi~tir.
Su vadi-yi hayrette her seng ile ceng eyler Dery~~s~na vuslatta aheng-i peleng eyler Su alça~a meyl eyle ho~~ vast ile ho~~ söyler Reftanna bak neyler, san ~ive-i leng eyler Su havza kudüm eyler, ~evk ile hücum eyler Hem na~me-i Rum eyler, hem raks-i Freng eyler Su ~~yn-i necat olmu~, epaya hayat olmu~~ Bel azb-i Furat olmu~, ol ze~~k-i neheng eyler Su teisnesi her hasta, olmu~~ ana dil beste U~~ak~na peyveste, ho~~ naz ü direng eyler Su te,mesini bulsa, ho~~ berd ü selam olsa Yang~n yüre~e dolsa, ol nara ne reng eyler Hakk~, su gibi gitsin, derya-yi dile yetsin Koy bahr ile fahr etsin, barandan o neng eyle~: 45
42 Celâl Var~~o~lu, "Türk-~slâm Sanatlann~n Felsefesi Ba~lam~nda Müzik-~iir Yalunla~mas~~ ve Hâtem Divan~'nda Musiki", Türklük Bilimi Ara~t~rmalar~~ Dergisi, sy. 14, Güz (2003), s. 190.
Diclehan, a.ge., s. 106. " Diclehan, a. g. e., s. 107. " Külekçi ve Karabey, a.ge., s. 84.
ERZURUMLU ~BRAH~M HAKKI'NIN HAYATI VE ESERLER~NDE MUS~K~~ OLGUSU 211
~brahim Haldu, Hayalat-i Muhalat adl~~ manzumesinde; kâinatta cereyan eden olaylan, gürültü yapan hayvanlan, ses ç~karan aletleri ~airane bir muhayyile içinde konu~turmaktad~r.
Erzurumlu ~brahim Hakk~'mn Hayat~nda Musiki
Akp~nar'a göre, "Musiki, ~brahim Hakk~'n~n dü~ünce dünyas~nda yer alan ilim-lerden biridir. ~brahim Haldu, musikiyi Marifetname'de felsefi, Divan'da ise tasavvufi bir yalda~~mla yorumlamaktad~r. Han~rnlanna yazd~~~~ mektuplannda da salt musiki ile ilgilendi~i görülmektedir. ~brahim Hakk~, musikinin felsefe ve astronomi ile ilgili boyutunda, ehl-i hikmet dedi~i dü~ünürlerle; tasavvuf, edebiyat ve ~iir boyutunda da ehl-i a~k diye nitelendirdi~i mutasavv~flarla fikir birli~i içerisindedir. ~brahim Hakk~, musiki konusunda taassuptan kurtulamam~~, kuru dü~ünceli ve kalbi donmu~~ ki~ilerin kar~~s~nda yer almaktad~r. Ona göre hikmete/felsefeye ait bir ilim/sanat olan musiki, hakikatle gönülden dinlenirse hikmet ve s~rlarla dolu oldu~u anla~~hr.47
Turabi'ye göre, "~brahim Halddn~n ~iirin yan~~ s~ra müs~klye de büyük önem ver-di~i bilinmektedir. M~ls~ld için "A~k ehlinin ~ehadetidir" tan~m~n~~ yapmaktad~r. ~bra-him Haldu'mn müsiki yönüne dair kaynaklarda do~rudan bilgiler olmamakla birlikte baz~~ pasajlar içerisinde onun bu konuda bilgisiz olmad~~~n~~ aksine besteler ö~rendi~i ve bilhassa besteler yapt~~~~ konusunda haberler vard~r. özellikle e~i Zeliha'ya yazd~~~~ mektup buna güzel bir örnektir. Mektubun bir bölümünde; "...Benim nazik a~~lum, senin için yollarda ve ~stanbul'da besteler yaz~yorum ve ö~reniyorum ki in~aallah ge-lende seninle ses sese verelim de türlü türlü besteler, güzel güzel kitaplar okuyal~m Allahü Tealâ'ya a~~k olal~m, safalar edelim...." ifadelerine yer vermektedir. Bu mek-tuptan ayn~~ zamanda ~brahim Halddn~n ö~rendi~i veya yapt~~~~ besteleri seslendirme hususunda da kabiliyeti oldu~u dü~ünülebilir".48
Kabakl~, "Ça~lara Hükmedenler" adl~~ eserinde Erzurumlu ~brahim Hakk~~ ile ilgili olarak musiki' ye ili~kin ~öyle bir sohbete yer vermi~tir:
"Musiki ve ~enliklerde tecelli eden rengârenk safalan, kad~n erkek, tabiat güzel-lilderini "Hem na~me-i Rum, hem raks-~~ Frenk" diyerek, seyre dahyordu. ~brahim Hakk~~ ya~amay~~ çok seven ne~eli bir gülümseme idi. Teravih namaz~ndan sonra do-la~t~~~m~z ~ehzadeba~~~ civannda bir evden kula~~~m~za gelen santur na~meleri onu co~turmu~~ ve içine do~an ~u beyitleri söylemi~ti:
Diclehan, a.ge., s. 112. " Akp~nar, age., s. 235.
" Ahmet Hakk~~ Turabi, "Erzurumlu ~brahim Haldu'n~n Bestelenmi~~ Güfteleri", (Ed. Cengiz Gün-do~du), Bütün lönlenYle Erzurumlu ~brahim Hakk~~ Hazretleri Sempozyumu Bildiriler, Zafer Ofset, Atatürk Üniversi-tesi Yay~nlar~, No:I008, 16-18 Kas~m 2011, Erzurum 2012, s. 392.
212 ÜLKÜ SEVIM ~EN
"Ey çeng! Perdelerde ~sfahan'~~ isterim Ey mutr~b! Ol terane-i suzan~~ isterim Ho~~ perde-i ~rak ile U~~ak'a zevk ve~; Ki Rast Buselik'e ho~- elham isterim A~k ehlinin ~ahadetidir ilm-i musiki Çok mü'minin ~ahadet-i iman~~ isterim."
Sonra birdenbire Erzurum'u Hasankale'yi ve çoluk çocu~u hat~rlayarak, "Benim sevgili o~lum ~smail Fehim Efendi de çok güzel santur çalar" dedi.
-Evet, çok de~er verdi~iniz, adeta dost ve arkada~~ tuttu~unuz bu o~lunuzun kendi eliyle yapt~~~~ 74 teli santurunun aile yadigân olarak hala saldand~~~n~~ i~itmi~tim.
-Fehim Efendi o~lumuzun santuruna dair, bir de ho~~ hat~ram~z vard~r: - Hasankale'de mi efendim?
-Evet "Kale'de...Pasinler ovas~na bakan güzel bir eyvan~m~z (balkon) vard~r. Fe-him, sabah namaz~nda, bu eyvanda, santur çal~p güzel sesiyle söylemeyi de çok sever... Velakin, bir gün mahallemiz sakinlerinden bir ~ikâyet vaki oldu. Me~er hem~ehrile-rimiz, onun ses ve ahengine kap~l~p i~lerine geç kahrlarm~~. "Hem musiki haramd~r" diyen ham ervahlar da oldu.
Ay~planan bu kom~ularla beraber, ben de bir sabah, Fehim'in santun~~ ve ilahile-rini dinledikten sonra:
"Tuhaf dedim, ben bu ahenkte, 'Allah Allah!' sadas~ndan ba~ka bir ~ey i~itnniyo-rum." Fakat tabi kom~u hakk~d~r, hürmet gerek. Fehim Efendiye, bir daha, pencereleri s~ms~k~~ kapatmadan çal~p söylememesini rica ettim..."49
Aynca ~brahimhaldclo~lu, eserinde ~unlan belirtmektedir; "...~smail Fehim'i bir kuru sofu sanmaym~z. O â~~k bir adamrru~. Babas~~ gibi bunun da sesi çok güzelmi~. Üstelik santur çalarm~~. Kendisinin yapt~~~~ yetmi~~ dört telli bir santuru hala durmak-tad~n Bu santurun ve kabm~n üzerine yapt~~~~ renkli çiçeklerle süsler ~smail Fehim'in zevkinin ince ve olgunlu~unu da iyi anlat~r".5°
~brahim Halclu'nm o~luna ait Santur ve Santur kab~; ~brahim Halddrun torun-lanndan olan rahmetli Feyyaz ~brahimhalduo~lu taraf~ndan Atatürk Üniversitesine ba~~~lanm~~ur, halen Atatürk Üniversitesi Merkez Kütüphanesinde Seyfettin ~ozege salonunda sergilenmektedir.
49 Ahmet Kabakh, Ça~lara Hülaneelerzler, 3. Bask~, Türk Edebiyat~~ Vakfi Yayndan, ~stanbul 2003, s. 197-198.
~brahimhakluo~lu, a.ge., s. 71. ~brahimhakk~o~lu, s. 71.
ERZURUMLU ~BIZAH~M HAKKPNIN HAYATI VE ESERLER~NDE MUS~K~~ OLGUSU 213
Foto~raf 1. Ibrahim Hakk~'~lin o~lu Ismail Fehim'e ait santur
Foto~raf 2. ~brahim Hakk~'ran o~lu ~smail Fehim'e ait Santur ve Santur kab~~
Akp~nar, "~brahim Hakk~'da Musiki Dü~üncesi" adl~~ çal~~mas~nda ~u görü~-lere yer vermi~tir; "Han~m~~ için besteler yaparak onunla birlikte icra eden ~brahim Hakidn~n musikinin prati~ine de kar~~~ olmad~~~n~~ görürüz. O~lu ~smail Fehim'in mu-siki~inas ve sazende olmas~, ~brahim Haklu'run musiki konusundaki dü~ünce yap~s~n~~ anlamam~za ~~~k tutmaktad~r".
Kurnuç, Erzurumlu ~brahim HakIdn~n bir musiki toplant~s~na kat~ld~~~nda mu-siki konusunda söyledi~i ~u sözleri aktarm~~ur:
214 ÜLKÜ SEV~~VI ~EN
"Dinle candan kim ne söyler cengü t~d Ente Rabbi, ente hasbi ya Vedud Kalbi dolmu~larda yok zevk-u sema Yoksa diem dopdoludtg bu stirud. Mutnb-t A~/em deminden dernbe dem Raksa gelmi~~ cümle zarrat-t vücud Pes hakikat, d~tk-u ma~uk °dut; Bildi Hakk~, perde-i çqm-i hudu~r"
Özden, "~brahim Hakk~~ Erzurümrnin Sanatsal Yönü" adl~~ çal~~mas~nda; "T~p, astronomi, din bilimleri, felsefe, geometri, matematik ve fizi~in yan~~ s~ra edebiyat ve m~'is~ld gibi temel alanlarda da hat~n say~l~r eserler b~rakmay~~ ba~arm~~~ önemli ilimler aras~nda Mevlana, Aristo, ~bn Sina, Farabi, Pisagor, Safiyuddin, Sheakspir ve ~brahim Hakk~~ Erzurümi gibi isimler say~labilece~ini; ya~adddan dönemden itibaren dünyan~n bilim ve edebiyat serüvenini etkilemi~~ olan bu deha insanlann bilimin yaln~zca fen ve matematikten ibaret de~il ayn~~ zamanda ~iir, müs~ki ve di~er sanat dallanndan da beslendi~ini hep hat~rlatm~~~ olduklar~n~" belirtmi~tir."
Kurbanov'a göre; "~brahim Hakk~~ ayr~ca sanat~n e~itici, de~i~tirici, hatta t~bbi fonksiyonlar~n~~ bile ehemmiyedi saym~~, onun insan~n vücut yap~s~~ ile manevi âlemi aras~ndaki uyumlulu~un, ahenkdarh~~n korunmas~nda oynad~~~~ role büyük önem ver-mi~tir. Bütün bunlara ilaveten insan~n kendi kendini e~itmesi üzerinde büyük bir titiz-likle durmu~~ ve bu amac~n gerçekle~tirilmesi için ahlaki ve manevi de~erlerin yan~nda estetik ve sanatsal de~erlerin de büyük öneme sahip oldu~unu defalarca söylemekten çekinmemi~tir."54
~brahim Hakki'mn Besteleami~~ ve Notaya Alinrm~~ ~iirleri
Turabi, "Erzurumlu ~brahim Halddn~n Bestelenmi~~ Güfteleri" adl~~ çal~~mas~nda ~u ifadelere yer vermektedir: "Türk ~slâm Edebiyat~~ ve ~slâm Tasavvufu'nun önde gelen isimlerinden biri olan ~brahim Hakk~~ Erzurümi, nutk-i ~eriflerine yap~lan bes-telerle de özellikle Türk Din Müsikisi'nin güfte kaynaldar~ndan biri olmu~tur. Baz~~ nutuklan defalarca farkl~~ makamlarda bestelenmi~tir. Mesela "tefviznâme" olarak da bilinen manzümesinin bilinen yirmi farkl~~ bestesi vard~r."55
" Muzaffer Zeki Kurnuç, "~slanfda Musilci ve Erzurumlu ~brahim Hakk~", (Ed. Hikmet, Eren),
Do~umunun 300. Y~l~nda Erzun~mlu ~brahim Hakk~, Hoca Ahmet Yesevi Oca~~~ Yay~nlan, Ankara 2003, s. 236.
Külekçi ve Karabey, t~ge., s. 212.
5' Erhan Özden, "~brahim Hakk~~ Erzurülnrnin Sanatsal Yönü", (Ed. Cengiz Gündo~du), Bütün Yön-le~~le Erzurumlu ~brahim Hakk~~ Hazretkri Sempozyumu Bildiriler, Zafer Ofset, Atatürk Üniversitesi Yaymlan,
No:1008, 16-18 Kas~m 2011, Erzurum 2012, s. 398. Kurbanov, a.ge., s. 36.
ERZURUMLU ~BRAHIM HAKKIWIN HAYATI VE ESERLER~NDE MUS~K~~ OLGUSU 215
~brahim Haiddn~n bestelenmi~~ ve notaya al~nm~~~ ~iirleri Kurnuç tarafindan Tab-lo 1 'deki ~ekliyle s~ralanm~~t~r.56
Tablo 1. ~brahim Halda'n~n Bestelenmi~~ ve Notaya Al~nm~~~ ~iirleri
Makam~-Formu Besteldir~~ Eserin Ad~~
Sultaniyegah-~ark~~ Selahattin Içli Mevla görelim neyler Hicaz-Ilahi Alaeddin Yava~ça Sen ayn-~~ ayarnms~n
Rast-Ilahi Alaeddin Yava~ça Kendi hüsnün vech-i dilberden Saba-Ilahi Alaeddin Yava~ça Ne devletdir ki dildanm U~~ak-Bahi Alaeddin Yava~ça Vasf-~~ lisan seninledir ~evkefza-~ark~~ Alaeddin Yava~ça Katreyiz âlemde
Hicaz-Ilahi Alaeddin Yava~ça Ey yaradan Allah dil sana bendedir ~ehnaz-Ilahi H.Ismail Dede Efendi Kerim Allah Rahim Allah
Hicaz-Ilahi Sadun Aksüt Kerim Allah Rahim Allah Ilahi-Segâh Amir Ate~~ Gönül dilberdedir elhamdülillah Bestenigâr-Ilahi Ne~et Ersoy Ne devlerdir ki dildanm Rast-Tev~ih Nalburizade Merhaba ey Mevlid i Peygamberi Hicaz-Ilahi Aslan Hepgür Can ellerinden gelrni~im Segâh-Bahi Z. Hafiz Ahmed Efendi Hak ~erleri hayr eyler Acem-Ilahi ~ikanzade Ahmet Efendi Hak ~erleri hayr eyler Isfahan-Ilahi Yakup Gören Hak ~erleri hayr eyler Hüseyni-Ilahi ~eyh Mehmed Efendi Hak ~efleri hayr eyler U~~ak-Ilahi Zekai Dede Efendi Hak ~erleri hayr eyler Acema~iran-Ilahi Zekai Dede Efendi Kerim Allah Rahim Allah Z. Hicaz-Ilahi Notaya Alan: Cüneyt Kosal Hak ~efleri hayr eyler Hüseyni-Ilahi Notaya Alan: Cüneyt Kosal Can u dilde Fani ettin alubet U~~ak-Ilahi Nota ve Der :Suat I~~kli Can ellerinden gelmi~em Hicaz-Ilahi Bekir S~tk~~ Sezgin Ey gönül her ne dilersen Hicaz-Ilahi Bekir S~tk~~ Sezgin Huda rabbim Nebim hakka
Sultani-Yegâh-Ilahi Selahattin Içli Her dilde onun ad~~ her canda onu yad~~ Nihavend-~ark~~ Y~lmaz Karakoyunlu A~lunla can~mda canan~ms~n sen Hicaz-Ilahi Zekai Dede Efendi Ya vasi-el ma~firet halime senden
Kurnuç, "Büyük Türk-~slam Mütefekkiri ~brahim Haldu'mn ilahilerini Müslü-manlar için büyük zevk ve hu~u ile okunulan ve dinlenilen, büyük feyz al~nan birer hazine" olarak nitelendirmi~tir."
Turabi'nin çal~~mas~nda yer alan "~brahim Haldd ya Ait Eserlere Yap~lan Beste-ler" Tablo 2'de a~a~~da gösterilmi~tir."
56 Kurnuç, 2005, a.ge., s. 27-28.
57 Muzaffer Zeki Kurnuç, "Islam'da Musiki ve Erzurumlu ~brahim Hakk~", Bal~kesir L Türk Müzi~i Sempozyumu, 19-20-21 Aral~k 1997, Taner Ofset, Bal~kesir 1998, s. 81.
216 ÜLKÜ SEV~M ~EN
Tablo 2. ~brâhim Hakk~~ Erzurtimi:ye Ait Eserlere Tap~lan Besteler
GÜFTE BESTEldR MAKAM usta, FORM
A~k~n ~erâbm içmi~em R. Tekin U~urel Saba Sofyan ~lahi A~lunla cân~mda
cânân~msm Y~lmaz Karakoyunlu Nihâvend Nim Sofyan ~ark~~ Cân ellerinden gelmi~em Alâeddin Yava~ça Acema~iran Sofyan ~lahi Cân ellerinden gelmi~em Aslan Hepgür Hicaz Sofyan ~lâhi Cân ellerinden gelmi~em Der:Suat I~~ld~ /
Yöre:Erz.
Nev â Sofyan ~lâhi
Can illerinden gelmi~em R. Tekin U~urel Râ'st Sofyan ~lâhi Can ü dilde hâne ettin
âlubet
Tâhir Karagöz Hüzzam Düyek ~lahi
Cân ü dilde hâne k~ld~n 'âlubet
- Hüseyni Sofyan ~lahi
Cân ü dilde hâne k~ld~n
â'lubet Alâeddin Yava~ça
Sipihr Müsemmen ~ark~~ Devr-i zemandan
doymu~am
R. Tekin U~urel U~~ak Sofyan ~lâhi
Enra's-~~ a~k-~~ dâri kim R. Tekin U~urel Bayâti Sofyan ~lâhi Ey gönül her ne dilersen Bekir S~dlu Sezgin Hicaz Devrihindi ~lâhi Ey Yaradan Allah Alâeddin Yava~ça Hicaz Sofyan ~lâhi Gerçi zaman devran ile R. Tekin U~urel Rast Sofyan ~lahi Gönül hep sendedir Amir Ate~~ Segâh Düyek ~lâhi Hak ~erleri hayr'eyler ~ikârizâde Ahmet
Efendi
Acem Düyek ~lât~i
Hak ~erleri hayr'eyler - Bayâti Sofyan ~lahi
Hak ~erleri hayr'eyler Meçhûl-Erzurum yöresi
Gerdâniye Semi ~lâhi Hak ~erleri hayr'eyler Gül Göre Hicaz Sofyan ~lâhi Hak ~efleri hayr'eyler Ahmet Hakk~~
Turabi
Hüseyni Sofyan ~lâhi
Hak ~erleri hayr'eyler Mehmet Efendi (~eyh)
Hüseyin Hafif ~lâhl Hak ~efleri hayr'eyler Yakup Gören Isfahan Aksak ~lahi Hak ~erleri hayr'eyler Salâhaddin
Demirta~~
Muhayyerkürdi Sofyan- Düyek
~lahi
Hak ~erleri hayr'eyler - Nevrilz Düyek ~lâhi
ERZURUMLU ~BRAH~M HAKKUNIN HAYATI VE ESERLER~NDE MUS~K~~ OLGUSU 217
Hak ~erleri hayr'eyler Erdinç Çelikkol Râst Sofyan ~lahi Hak ~erleri hayr'eyler Zeki Altun Rist Sofyan ~lahi Hak ~efleri hayr'eyler Selahattin ~çli Sultâniyegah Devrihindi ~lahi Hak ~erleri hayr'eyler Ahmet Hakk~~
Turabi
Süzidil Sofyan ~lahi
Hak ~efleri hayr'eyler Ahmet Muhtar Gölge
Tahirbü'selik Düyek ~lahi
Hak ~erleri hayr'eyler - U~~âk Yürüksemai ~lahi Hak ~efleri hayr'eyler Zekai Dede U~~âk Sofyan ~lahi
Hak ~efleri hayr'eyler - Zirgüle Sofyan ~lahi
Hak ~efleri hayr'eyler Refet Kayserilio~lu Segâh Yürüksemai ~lahi Hak ~efleri hayr'eyler Zek'aizade Ahmet
Irsoy
Segâh Düyek ~lahi
Hüdâ Rabb'im Nebim Halc'a
Bekir S~dk~~ Sezgin Hicaz Düyek ~lahi
Katreyiz alemde lakin Alâeddin Yava~ça ~evkefza Devrihindi ~ark~~ Kendi hüsnün vech-i
dilberden
Alâeddin Yava~ça Râst Müsemmen ~lahi
Kendi hüsnün vech-i dilberden
~smail Baha Süre!- san
~evkutarab Müsemmen ~lahi Kerim Allah Rahim Allah Hammamizade
Dede Efendi.
~ehnaz Sofyan ~lahi Kerim Allah Rahim Al-
lah...
Zekai Dede Acema~iran Sofyan ~lahi
Kerim Allah Rahim Al- lah...
Sadun Aksüt Hicaz Düyek ~lahi
Kesildi ravza-i dilden hemân su
Alâeddin Yava~ça Eviç Mâye Alcsalcsem'ai ~lahi
Merhaba ey a~~k-~~ baki Tâhir Karagöz Nihavend Müsemmen Nefes Merhabâ ey a~k-~~ balo' Cahit Oney Acema~iran Müsemmen ilahi Merhabâ ey a~k-~~ baki Serhat Ba~ar Muhayyer Düyek ~lahi Merhabâ ey a~k-~~ baki Osman Nuri Öz-
pekel
Neveser Düyek ~lahi
Merhabâ ey mevlid-i peyg.
Nalburizade Râst Evsat Tey~ih
Ne devlettir ki dildânm sen
Ne~et Ersoy Bestenigâr Düyek ~lahi
Ne devlettir ki dildânm sen
218 CLICO SEV~M ~EN
Ne devlettir ki dildânm
sen Dursun Çakmak U~~âk Düyek
~lahi
Omu~~ onunla kalm~~am R. Tekin U~urel Muhayyer Sofyan ~lâhi
Pi~emizdir a~k u hayret R. Tekin U~urel Râst Sofyan ~lâhi
~ol cennetin gülzânna - Hüzzam Türk Ak-
sa~~~ ~lâhi
Taht-~~ tevekkül bulmu~~ R. Tekin U~urel Acema~iran Sofyan ~lâhi
Vasf-~~ lisân seninledir Alâeddin Yava~ça U~~âk Sofyan ~lâhi
Ya vâ'sial-ma~firet Hüseyin Sâdettin
Arel
Büselik(Kürdi) Durak
Evferi
Durak
Ya vâsia'l-ma~firet Zekâi Dede Hicaz Sofyan ~lâhi
Ya vâsia'l-ma~firet Kemal Tezergil Hüseyni Sofyan ilâhi
~brahim HakIdn~n ~iirleri; 1 durak, 1 tev~ih, 1 nefes, 3 ~ark~, 54 ilahi formlannda olmak üzere 60 defa bestelenmi~tir. Bu bestelerde 29 farkl~~ makam (Acem 1, acema-~iran 4, bayati 2, bestenigar 1, buselik 1, eviç maye 1, gerdaniye 1, hicaz 7, hüseyni 5, hüzzam 2, ~sfahan 1, muhayyer 2, muhayyerkürdi 1, neva 1, neveser 1, nevruz 1, ni-havend 2, rast 7, saba 2, segah 3, sipihr 1, sultaniyegah 1, suzidil 1, ~ehnaz 1, ~evkefzâ 1, ~evkutarab 1, tahirbuselik 1, u~~ak 5, zirgüle 1) ve 13 farkl~~ (Aksak 1, Aksaksemai 1, Devrihindi 3, Durak Evferi 1, Düyek 14, evsat 1, hafif 1, Müsemmen 6, Sen-1M 1, Sofyan 28, Nim Sofyan 1,Türk Aksa~~~ 1, Yürüksemai 2) usül kullan~lm~~t~r. ~iirleri
34 farkl~~ (7 bestekar meçhül) bestekâr (Alâeddin Yava~ça 8, R. Tekin U~urel 8, Zekai
Dede 3) tarafindan beste yap~lm~~t~r.
En çok beste yap~lan eseri, hiç ~üphesiz 20 besteyle "Hak ~erleri hayr'eyler" manzinnesidir. Bunu dört besteyle "Merhaba ey a~k-~~ baki" ve "can ellerinden gel-mi~em" manzûmeleri takip etmektedir. ...Manzûmelerin özellikle ak~lda kolay kal-mas~, verdikleri mesajlann önemi ve dilin sadeli~i gibi ba~l~ca sebeplerden dolay~~ bestekarlanm~z~n ilgisini çekmi~tir. Bu ilgi, tefviznamenin yirmi defa bestelenmesi sonucunu do~urmu~tur. Tefviznameyle birlikte ~brahim Hakidn~n manzûmeleri 60 farkl~~ besteyle taçland~rdm~~t~r.59
Sonuç
Eserlerinde ve hayat~nda musikiye yer veren de~erli mutasavv~f ve ilim insan~~ Erzurumlu ~brahim Hakk~; musikiden zevk al~p ho~lanm~~, onu güzel olarak nitelen-dirip eserlerindeki ince ifadeleriyle önemli bir yere koymu~tur. 18. yüzy~lda özellikle mutasavv~f (din adam~) olarak o dönemde müzi~i "ay~p", "günah" sayan zihniyederin
ERZURUMLU ~BRAH~M HAKKININ HAYATI VE ESERLER~NDE MUS~K~~ OLGUSU 219
aksine "müzi~i ruha ~ifa" olarak görüp bir "ilim" olarak nitelendirmi~tir. Bu da onun ayd~n bir dü~ünceye sahip oldu~unu gösterir.
O~lu ~smail Fehim tarafindan yap~l~p çal~nd~~~~ belirtilen o dönemin müzik alet-lerinden olan santur çalg~s~~ için; bundan zevk ald~~~n~, o~lunun sesinin ve çald~~~~ na~-melerin güzelli~inin ona "Allah'~" hat~rlatt~~~m belirtmi~tir. Onun bu görü~üyle de mu-sikiye yüce bir anlam yükledi~i söylenebilir.
Gazellerinde, rubailerinde belirtti~i makam isimlerinden onun belirli bir mu-siki bilgisine sahip oldu~u dü~ünülebilir. Ayr~ca eserlerinde (dönemin çalg~lan olan) "Çeng", "Rebab", "Ud" gibi çalg~lardan bahsetti~i görülmektedir. Eserlerinde musiki ile ilgili yer verdi~i tüm aynnt~lar dikkate al~nd~~~nda onun musikiye olan yalda~~m~~ anla~~lmaktad~r.
Eski Yunan filozoflan; Aristo ve Platon müzi~i ruh terbiyesi için bir araç olarak görmü~lerdir. Erzurumlu ~brahim Hakk~~ da bu anlay~~a benzer bir ~ekilde hayat~~ ve eserlerinde bu sanat ve ilim alan~na önem ve yer vermi~tir.
Atatürk Üniversitesi taraf~ndan düzenlenen "Bütün Yönleriyle Erzurumlu ~bra-him Hakk~~ Hazrederi Sempozyumu kapsam~nda; 17 Kas~m 2011 tarihinde, Prof. Dr. Ahmet Haldu Turabi ve Tasavvuf Musiki Toplulu~u taraf~ndan ~brahim Hakk~~ "Er-zurumi" ~lahiler Konseri gerçekle~tirilmi~tir. Bu konser bir anlamda onun çok de~erli bir ilim insan~~ oldu~unu gösterirken di~er bir yönüyle ~brahim Hakk~'mn musikiye sa~lad~~~~ önemli katk~lar~~ göz önüne sermektedir.
18. yüzy~lda bu kadar geni~~ dü~ünce yap~s~~ ve kültür birikimine sahip, bu de~erli ilim insan~n~n hakk~nda yaz~lan pek çok önemli çal~~ma mevcuttur. Bu önemli ~ahsiyet hakk~nda ara~t~r~l~p, incelenecek daha pek çok konu oldu~u dü~ünülmektedir. Özellik-le Marifetname ve Divan'da musiki iÖzellik-le ilgili bölümÖzellik-ler Arapça, Farsça biÖzellik-len müzikolog-lar tarafindan ayr~nt~l~~ omüzikolog-larak ele al~n~p incelenebilir.
220 ÜLKÜ SEV~M ~EN KAYNAKLAR
Akdo~an, Bayram, "Türk Din Mûsikisinin Anadolu'da Do~u~u ve Tarihi Seyri Hakk~nda Baz~~ Mülâhazalar", Ankara Üniversitesi ~lahyat Fakültesi Dergisi, c. 44/ sy.1, (2003), ss. 345-371. Akpmar, Hikmet, "~brahim Haklu'da Musiki Dü~üncesi", (Ed. Ahmet Erkol, Abdurrahman
Adak), ~brahim Hakk~~ ve Siirt Ulemasi Sempozyumu Bildirileri, Beyan Yarnlan, ~stanbul 2008, ss. 235-257.
Agayeva, Suraya, Uslu Recep, Ruhpewer Bir XVII. Yüzy~l Müzik Teorisi Kitab~, Müzikolojik Ara~-t~rmalar, Ankara 2008.
Çavu~o~lu, Hayrunnisa, "Erzurumlu ~brahim Hakkfrun Yeti~ti~i Çevre, Hayat~~ ve Eserleri", (der. Hayrunnisa Çavu~o~lu vd.), 192. Ölüm rafrlönümünde Erzurumlu ~brahim Hakk~, Sermet Matbaas~, ~stanbul 1974.
Çelebio~lu, Amil, Erzurumlu ~brahim Hakk~, Sevinç Matbaas~, Kültür ve Turizm Bakanl~~~~ Yay~n-lan, No 869, Ankara 1988.
Çiftçi, Cemil, Erzurumlu ~brahim Hakk~, ~ule Yay~nlar~, ~stanbul 2000.
De~irmençay, Veyis, "Erzurumlu ~brahim Halda'nu~~ Hayat~~ ve Eserleri", Erzurumlu ~brahim
Hakk~~ Eserlerinden Seymeler, Atatürk Üniversitesi Yay~nlar~, No:997, Zafer Ofset Ltd. ~ti,
Erzurum 2011.
Didehan, ~akir, Çe~itli Yönknyk Erzurumlu ~brahim Hakk~, Er-Tu Matbaas~, ~stanbul 1980. Meserret, Nabi Divan~~ Eserlerine Göre Nabi, Fey Vakfi, ~stanbul 1994.
Eren, Hikmet, "Erzurumlu ~brahim Hakk~'mn Hayat~, Ki~ili~i, Eserleri", (Ed. Hikmet Eren),
Do~ianunun 300. Y~l~nda Erzurumlu ~brahim Hakk~, Hoca Ahmet Yesevi Oca~~~ Yay~nlar~,
An-kara. 2003.
Irmak, Sadi, "~brahim Hakk~~ ve Pozitif ilimler", (der. Hayrunnisa Çavu~o~lu vd.),192. Ölüm
Y~ldönümünde Erzurumlu ~brahim Hakk~, Sermet Matbaas~, ~stanbul 1974.
Hakk~~ ~brahim, Marifttname, Sadele~tirenler: Durali Y~lmaz ve Hüsnü K~l~ç, ~eny~ld~z Matbaas~, Çelik Yay~nevi, ~stanbul 2003.
~brahirnhakluo~lu, Mesih, Erzurumlu ~brahim Hakk~, Tathdil Matbaas~, ~stanbul 1973.
~nan, M. Rauf, "Marifetname", (der. Hayrunnisa Çavu~o~lu vd.), 192. ölüm Y~ldönümünde
Erzu-rumlu ~brahim Hakk~, Sermet Matbaas~, ~stanbul 1974.
Kabakh, Ahmet, Ça~/ara Hidomedenler, 3. Bask~, Türk Edebiyat~~ Vakf~~ Yay~nlar~, ~stanbul 2003. Kahya, Esin, "Erzurumlu ~brahim Hakk~", Ankara Üniversitesi ~lahgYat Fakültesi Dergisi, Cilt:40,
Ankara (1999), ss. 371-385.
Kaplan, Mahmut, Hayn)ye-i Nabi (~nceleme- Metin), Atatürk Kültür Merkezi Yay~n~, Kale Ofset Matbaac~l~k, Ankara 1995.
Karahan, Abdulkadir, "Mutasavv~f ve Ö~retici ~air Olarak Erzurumlu ~brahim Hakla",(der. Hayrunnisa Çavu~o~lu vd.), 192. Ölüm Y~ldönümünde Erzurumlu ~brahim Hakk~, Sermet Mat-baas~, ~stanbul 1974.
ERZURUMLU ~BRAH~M HAKKPNIN HAYATI VE ESERLER~NDE MUS~K~~ OLGUSU 221
Kan~man, Selma, Erzurumlu ~brahim Hakk~~ ve Adam Sm~th, "Manfit" ile "Zenginlik" Aras~nda ~ki Dü~ünce ~ki Dünya, Otüken Ne~riyat A. ~, ~stanbul 2010.
Kurbanov, Babek. Osmano~lu, "Rönesans Ruh'u Bir ~ahsiyet Erzurumlu ~brahim Hakk~~ Haz- retleri (1703-1780)", Türkiyat Ara~t~rmalar~~ Enstitüsü Dergisi, Say~: 11, Erzurum, (1999), ss. 31-39.
Kurnuç, Muzaffer Zeki, Erzurum ve Türk Musikisi, Güne~~ Vakf~~ Yarnlan, Erzurum 2005. , "~slam'da Musiki ve Erzurumlu ~brahim Hakk~", (Ed. Hikmet, Eren), Do~~ umunun 300. Y~l~nda Erzurumlu ~brahim Hakk~, Hoca Ahmet Yesevi Oca~~~ Yay~nlan, Ankara 2003.
, "Islam'da Musiki ve Erzurumlu ~brahim Hakk~", Bal~kesir L Türk Müzi~i Sempozyumu, 19-20-21 Aral~k 1997, Taner Ofset, Balikesir,(1998), ss.78-82.
Külekçi, Numan ve Karabey Turgut, Divan Erzurumlu ~brahim Hakk~, Atatürk Üniversitesi Yay~n- lan, No: 849, Atatürk Üniversitesi Bas~mevi, Erzurum 1997.
Levendo~lu, Öner N. Oya, "~stanbuPda Müzik: Evrensel Bir Mesaj M~?" Ercb,es üniversitesi Sop~al
Bilimler Enstitüsü Dergisi, sy. 30 (2011/1), ss. 315-326
Okay, Orhan, Sanat ve Edebiyat Yaz~lar~, Birinci Bask~, Dergâh Yay~nlar~, ~stanbul 1990. Özden, Erhan, "~brahim Hakk~~ ErzurümPnin Sanatsal Yönü", (Ed. Cengiz Gündo~du), Bütün
Yönlenyle Erzurumlu ~brahim Hakk~~ Hazretleri Sempozyumu Bildiriler, 16-18 Kas~m 2011, Zafer
Ofset, Atatürk Üniversitesi Yay~nlar~, No:1008, Erzurum, (2012), ss. 397-402.
Pala, ~skender, "Erzurumlu ~brahim Haklu'da Nabi Tesiri", Osmanl~~ Ara~t~rmalar~~ Dergisi X, Ede- biyat Fakültesi Matbaas~, ~stanbul, (1990), ss.195-209.
,"Erzurumlu ~brahim Haklu'da Nabi Tesiri", Erdem Atatürk Kültür Merkezi Dergisi, Cilt. 7, Sar.19.0cak 1991, Türk Tarih Kurumu Bas~mevi, Ankara (1993), ss. 215-227. Turabi, Ahmet Hakk~, "Erzurumlu ~brahim HakIdn~n Bestelenmi~~ Güfteleri", (Ed. Cengiz
Gündo~du), Bütün Yönlen:yle Erzurumlu ~brahim Hakk~~ Hazretleri Sempozyumu Bildiriler, 16-18 Kas~m 2011, Zafer Ofset, Atatürk Üniversitesi Yay~nlan, No:1008, Erzurum, (2012), ss. 391-396.
Türkiye Diyanet Vakfi, ~slam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakf~~ Yay~n Matbaac~l~k ve Ticaret i~- letmesi, c. 31, ~stanbul 2006.
Ulusoy, Turgut, Erzurum-Hasankaleli ~brahim Hakk~~ Hz. Divan~, Eser Matbaas~, ~stanbul 1974. Uzluk, E Nafiz, "XVIII. Yüzy~l Fikir Adamlar~ndan Erzurumlu ~brahim Hakk~", (Ed. Hikmet,
Eren), Do~~ umunun 300. Y~l~nda Erzurumlu ~brahim Hakk~, Hoca Ahmet Yesevi Oca~~~ Yay~n-
lan, Ankara 2003.
Van~o~lu, Celâl, "Türk-~slâm Sanatlar~n~n Felsefesi Ba~lam~nda Müzik-~iir Yalunla~mas~~ ve Hâtem Divan~'nda Musiki", Türklük Bilimi Ara~t~rmalar~~ Dergisi, sy. 14, Güz (2003), ss. 187-218.
Y~ld~z, Zeynep, "14. Yüzy~lda Musiki Tasavvuru: Hasan Kâ~ânPnin "Kenzü't-Tuhaf" Adl~~ Ese-ri", ~nsan ve Toplum Dergisi, c. 1 / sy. 2, (2011), ss. 87-109.
