TARiHTEN BiR YAPRAK: CHP MiLLETVEKiLi NiHAT ERiM'iN A VRUPA iNSAN HAKLARI KOMiSYONUNA
BiREYSEL BA~VURU HAKKINI VE A VRUPA iNSAN HAKLARI DiV ANININ YARGI YETKiSiNi TANIMAMIZA
iLi~KiN 4 ARALIK 1961 TARiHLi KANUN TEKLiFi (A PAGE FROM HISTORY: A DRAFT PROPOSAL SUBMITTED BY THE REPUBLICAN PEOPLE'S PARTY (CHP) MP NIHAT ERIM REGARDING INDIVIDUAL ACCESS TO THE EUROPEAN COMMISSION OF HUMAN RIGHTS AND THE RECOGNITION OF THE JURISDICTION OF THE EUROPEAN COURT
OF HUMAN RIGHTS, DATED DECEMBER 4TH, 1961)
Erdal ONAR*
OZET
Avrupa Konseyi'nin kurulmasmm ardmdan kabul edilen Avrupa insan Haklar1 Sozle~mesi, temel hak ve ozgiirliiklerin ihlal edilmesini onleyici bir tak1m koruyucu organlar i9eriyordu. Bunlardan biri Avrupa insan Haklan Komisyonu, digeri de Avrupa insan Haklan Divam'yd1. Ancak, hem fertlerin Komisyona bireysel ba~vuruda bulunabilmeleri, hem de Divanm yarg1 yetkisini kullanabilmesi, bunlan kabul eden devletler i9in miimkiindii. 4 Arahk 1961 tarihinde CHP Milletvekili Nihat Erim bir kanun teklifi ile Tiirkiye Cumhuriyetinin bu yetkileri tammas1m onerdi. Ne var ki, kendi partisinin kar~1 91kmas1 iizerine teklifi geri 9ekmek zorunda kald1. Her ne kadar, aym teklifi AP Milletvekili Faruk Siikan iistlendi ise de, 12. Donem i9inde gorii~iiliip kabul edilmedigi i9in kadiik oldu.
Anahtar Kelimeler: Avrupa Konseyi, insan Haklanm ve Temel Hiirriyetleri Koruma Avrupa Sozle~mesi (Avrupa insan Haklar1 Sozle~mesi), Avrupa insan Haklan Komisyonu, Avrupa insan Haklan Divam (Mahkemesi), Avrupa insan Haklan Komisyonuna Bireysel Ba~vuru, A vrupa insan Haklan Divamnm Y arg1 Yetkisinin Tanmmas1, 11. Protokol, 14. Protokol, Nihat Erim'in 4 Arahk 1961 tarihli kanun teklifi.
1656 Tarihten Bir Yaprak: CHP Milletvekili Nihat Erim'in Avrupa insan Haklarz Komisyonuna Bireysel Ba$VUru Hakkmz ve Avrupa insan Haklarz Divammn Yargz Yetkisini Tammamzza ili$kin 4 Aralzk 1961 Tarihli Kanun Tekliji
ABSTRACT
The European Convention on Human Rights, adopted after the establishment of the Council of Europe, was comprised of some protective organs in order to prevent violation of human rights. Two of these organs were the European Commission of Human Rights and the European Court of Human Rights. However, individuals could lodge complaints to the Commission, also the Court could exercise its juridicial power over the states which recognized this jurisdiction. Deputy of the Republican People's Party Nihat Erim proposed a bill in order to adopt the Republic of Turkey jurisdiction of the Commission and the Court. Nevertheless, Erim had to withdraw his proposal upon the opposition of the Republican People's Party. Even though the proposal was assumed by Faruk Siikan who was the deputy of the Justice Party, it deemed null and void since the bill was not deliberated and adopted during the 12th legislative term of the parliament.
Keywords: Council of Europe, Eurpean Convention for the Protection of Human Rights and Fundemantal Freedoms (European Convention on Human Rights), European Commission of Human Rights, European Court of Human Rights, Individual Access to the European Commission of Human Rights, Recognition of the Jurisdiction of the European Court of Human Rights, Protocol No. 11, Protocol No. 14, Draft Proposal by Nihat Erim dated December 4th, 1961.
ErdalONAR 1657
I) Avrupa Konseyi'nin Kurulmas1 ve Tiirkiye Cumburiyeti'nin Kurucu Uyeler Arasmda Yer Almasi
1930'lu yillarda Almanya'da nazizm, italya'da fa~izm gibi totaliter sistemlerin 90k ag1r insan haklan ihlallerine neden olmas1, ardmdan ikinci Diinya Sava~mm yol a9ttg1 biiyiik actlar iizerine, Sava~m bitimin-den sonra baz1 A vrupa iilkeleri bir araya gelerek boyle olaylarm bir daha ya~anmasmm oniine ge9mek, demokrasi ve huktik devleti ilkelerinin yerle~mesini saglamak amac1yla 5 May1s 1949 tarihinde Avrupa Kon-seyi'ni olu~turmu~lard11• Avrupa Konseyi'nin kurulu~undan k1sa bir siire sonra, Yunanistan ile birlikte Tiirkiye Cumhuriyeti de Konsey'e kattl-maya davet edilmi~ ve Tiirkiye 8 Agustos 1949 tarihinde Konsey'in Strasburg'da yapttg1 ilk toplanttda iiye olarak yer alm1~tI2 • Daha sonra, Avrupa Konseyi Statiisiiniin TBMM'ce onanmas1 i9in3 13 Ekim 1949
1 Konsey'i olu~turan andla~may1 imzalayan on Avrupa iilkesi ~unlard1: Bel9ika, Dani-marka, Fransa, Hollanda, ingiltere, irlanda, isve9, italya, Liiksemburg, Norve9. Bu konuda bkz. Seha L. Meray, Devletler Hukukuna Giri~, ikinei Cilt, Ankara Oniver-sitesi Siyasal Bilgiler Fakiiltesi Yaymlan, Ankara 1965, s. 232; Ali Servet Oneil ve Erkan Cevizliler, "Avrupa Biitiinle§mesi j,;in Onemli Bir Adim: «Avrupa Konseyi ve
Tiirkiye 'nin Konseye Oyeligi Meselesi» ", Gazi Akademik Bakl~, Cilt 7, Say1 13, K1~
2013, s. 22; Ayhan Doner, insan Haklarmm Uluslararas1 Alanda Korunmas1 ve Avrupa Sistemi, Se9kin Yaymlan, Ankara 2003, s. 79, dipnot I. Aynea bkz. TBMM'nin resmi internet sitesi, http://www.tbmm.gov.tr/ul_kom/ akpm/genel_bilgi.htm (Eri~im tarihi: 10.06.2014).
2 Seha L. Meray, a.g.e., 232; Ali Servet Oneil ve Erkan Cevizliler, a.g.e., s. 27.
3 1924 Anayasas1 uyannea, yiiriitme organ1 i9inde yer alan bir yetkili tarafmdan imzalanm1~ olan bir milletleraras1 andla~manm onaylanmasm1, 1961 ve 1982 Anaya-salarmda ongoriilen sistemin aksine dogrudan TBMM yapmaktayd1. Ger9ekten, 1924 Anayasasmm 26. maddesinde, " ... Devletlerle sozle§me, andla§ma ve ban§ yapmak . .. gibi gorevleri Biiyiik Millet Meclisi ancak kendisi yapar" denilmekteydi. Buna kar~1hk, 1961 Anayasasmm 65., 1982 Anayasasmm ise 90. maddesinde, TBMM'nin bir milletleraras1 andla~mayi onaylama yetkisinden degil, andla~manm onaylanma-sm1 uygun bulma yetkisinden soz edilmektedir. Bu baglamda, 1961 ve 1982 Anaya-salarma gore, TBMM tarafmdan bir kanunla onaylanmas1 uygun bulunan bir milletle-raras1 andla~manm onaylanmas1m Bakanlar Kurulu ve Cumhurba~kam, yani yiiriltme organ1 yapaeaktir. Buna kar~1hk, 1924 Anayasasmm yiiriirliikte oldugu doneme rast-lad1g1 i9in, Avrupa Konseyinin kurulmas1 hakkmda imzalanm1~ olan statiiniin onan-masm1 ( onaylanmasmm uygun bulunmas1m degil), kabul ettigi bir kanunla dogrudan TBMM ger9ekle~tirmi~ti. 1924 ve 1961 Anayasalarmdaki diizenleme uyarmea mil-letleraras1 andla~malann onaylanmas1 siireei i9in, bkz. Sedat K1h991, Milmil-letleraras1 Anla~malann Onaylanmas1, Ankara Oniversitesi Hukuk Fakiiltesi yay1m, Ankara
1658 Tarihten Bir Yaprak: CHP Milletvekili Nihat Erim'in Avrupa insan Haklan Komisyonuna Bireysel Ba$VUru Hakkzm ve Avrupa insan Haklan Divammn Yargz Yetkisini Tammamzza ili$kin 4 Aralzk 1961 Tarihli Kanun Teklifi
tarihinde Ba~bakan Semsettin Giinaltay'm Ba~kanhgmda toplanan Ba-kanlar Kurulunca bir kanun tasans1 haz1rlanm1~ ve TBMM'ye sunul-mu~tu4. Kanun Tasansmm, Tiirkiye Cumhuriyeti'nin yeni olu~an Av-rupa Konseyi'nde ni9in yer almak istedigini a91klayan gerek9esinde ~oyle denilmekteydi:
"5 Mayzs 1949 tarihinde Londra'da on Dev/et tarafindan imza-lanml$ olan Avrupa Konseyi Statiisiine memleketimizin de katzlmaya davet edilmesi iizerine Hiikiimetimiz bu davete icabet etmi$ ve Konsey-deki yerini alml$flr.
Bu i$ ba$lamlzr ba$lamlmaz memleketimizin de Konseye dahil ol-masz daha bidayetten beri karar altma almml$ bulunmakta idi.
Meselenin biitiin safahatmdan malumattar olan Hiikiimetimiz de bu cereyam ve ortaya atzlan fikirleri her an yakmdan ve dikkatle takip-ten geri kalmaml$fl.
Avrupa Konseyi, adalet ve milletlerarasz i$ birligi iizerine miiesses barz$m garanti altma almmaszmn insanlzk i<;in hayati bir ehemmiyeti oldugunu tebariiz ettirerek bunun korunmasz ile siyasi, i<;timai ve iktisadi ilerlemenin saglanmaszm hedeflerinin ba$mda tutan, insan haklarz ile ana hiirriyetlere sadakatini beyan eden ve ekonomik, sosyal, kiiltiirel, ilmi, hukuki ve idari sahalarda mii$terek hareket hattzmn kabul edilme-sini esas olarak kabul eden bir fe$ekkiildiir.
Avrupamn birle$mesi i$i aszrlar boyunca zaman zaman ortaya atzlml$ ve Birinci Cihan Harbinden sonra daha ciddi olarak iizerinde ugra$zlml$tlr. jkinci Diinya Sava$mdan sonra bu birle$meye daha fazla hzz verilmi$ ve mesele gayriresmi fe$ebbiislerin elinden Hiikiimetler eline ge9mi$ ve bugiinkii vaziyete gelmi$tir. Bu iilkiiniin tahakkuku ugrunda Devletlerarasz bir resmi vesikaya baglanmasz suretiyle eri$ilen merhale $imdiye kadar bu gaye ile 9alz$ml$ olanlarm sarfettikleri gayretin bir tevecciihii oldugu kadar, i$in ilerde iimitlerle dolu olan inki$afina dogru resmen atzlmz$ olan ilk adzmdzr.
Kuruldugu giinden beri kendi giivenlik ve rahatzm umumi giivenlik ve rahatlzk ve kar$zliklz anlayi$ i9inde araml$ olan ve yurtta sulh ci-handa sulh umdesini ana prensip olarak ilan eden Tiirkiye Cumhuriyeti diinya barz$ ve giivenliginin biitiin milletlerin i$ birligi ve e$itlik zihniyeti 4 Ali Servet Oneil ve Erkan Cevizliler, a.g.e., s. 28.
Erda/ONAR 1659
ile hak ve adalet prensipleri <;er<;evesi i<;inde tahakku.k ettirilmesi yolun-dan bir an aynlmamz~tzr. Aym amacz giittiigunde ~iiphe olmzyan adz ge-<;en Konseye bu sebeple ve aym zihniyeti besliyen diger Avrupa memle-ketleri ile birlikte iltihak etmemiz gerektigi kanaatine vanlmz~tzr.
Yukarda arzolunan hususlara inanan Hiikiimetimiz Avrupa Kon-seyi Statiisiine katzlmamzzm onanmaszm dilemektedir. " 5
3 maddeden ibaret "Avrupa Konseyinin ku.rulmasz hakkmda im-zalanmz~ olan statiiniin onanmasma dair Kanun tasansz " 6 TBMM
Ge-nel Kurulunun 12 Arahk 1949 tarihli 16. Birle~imde gorii~iilmii~7 ve
oylamada hazir bulunan 241 milletvekili tarafmdan oy birligiyle kabul edilmesinden8 sonra 17 Arahk 1949 tarihli Resmi Gazetede yay1mlan-m1~t1.
II) A vrupa Konseyi Uyesi Ulkeler Arasmda "insan Haklarm1 ve Temel Hiirriyetleri Korumaya Dair Siizle~me"nin (A vrupa insan Haklar1 Siizle~mesi) imzalamp Yiiriirliige Girmesi
Avrupa Konseyi'nin kurulmasmm hemen ardmdan, Konsey'in bir iiriinii olarak9, Tiirkiye Cumhuriyetinin de i9inde yer ald1g1 Avrupa Kon-seyi iiyesi iilkeler arasmda10, 4 Kas1m 1950 tarihinde Roma'da "insan
5 Millet Meclisi S. Say1S1: 52, "Avrupa Konseyinin kurulmas1 hakkmda irnzalanm1~ olan statiiniin onanmasma dair Kanun tasans1 ve D1~i~leri Komisyonu raporu", TBMM Tutanak Dergisi, Donem VIII, Cilt 22, Toplant1 4, 12.XII.1949 tarihli 16. Birle~im Tutanag1 sonuna el<li, ss. 1-2.
6 Tasar1 metni ~oyleydi: "Madde 1.-Avrupa Konseyinin kurulmasl hakkznda 5 Mayis 1949 tarihinde Londra'da imzalanml~ olan Statii onanmz~tlr. Madde 2.- Bu kanun, Statiiye kat1ld1g1m1z 8 Agustos 1949 tarihinden itibaren yiiriirliige girer. Madde 3.-Bu kanunu Bakanlar Kuru/u yiiriitiir. " Yukanda ad1 ge9en Millet Meclisi S. Say1s1:
52, s. 4.
7 TBMM Tutanak Dergisi, Donem VIII, Cilt 22, Toplantl 4, Birle~im 16, 12.XII.1949, ss. 178-192.
8 TBMM Tutanak Dergisi, Donem VIII, Cilt 22, Toplantl 4, Birle~im 16, 12.XII.1949, ss. 195, 204-207.
9 Muzaffer Sencer, Belgelerle insan Haklan, Beta Yaymlar1, istanbul 1988, s. 395.
10 4 Kas1m 1950 tarihinde Roma'da Sozle~meyi irnzalayan devletler ~unlard1: Tiirkiye,
Bel9ika, Biiyiik Britanya, Danimarka, Fransa, Federal Almanya Cumhuriyeti, Hol-landa, irHol-landa, isve9, italya, izHol-landa, Liiksemburg, Norve9, Sarre Hiikiimeti (Fransa,
Almanya ve Liiksemburg topraklarz ile <;evrili olup, oteden beri Fransa ile Almanya arasmda sorunlara yo/ a<;an ve 1947 yzlmm Kaslm aymda iliin edilen Anayasa uya-rmca o yillarda ozerk bir iilke saylian, fakat ekonomik baklmdan biiyiik ol<;iide
1660 Tarihten Bir Yaprak: CHP Milletvekili Nihat Erim'in Avrupa insan Haklan Komisyonuna Bireysel Ba§vuru Hakkzm ve Avrupa insan Haklarz Divanmm Yargz Yetkisini Tammamzza ili§kin 4 Aralzk 1961 Tarihli Kanun Tekliji Hak:lanm ve Temel Hiirriyetleri Korumaya Dair Sozle~me"nin (kisaltll-m1~ ve yaygm kullamlan bir adland1rma ile "A vrupa insan Hak:lan Soz-le~mesi") imzaland1gm1 goriiyoruz. Sozle~menin 66. maddesinin 1. ve 2. ftkralannda, Sozle~menin A vrupa Konseyi iiyelerine a91k oldugu, onay i~lemlerini tamamlayan bir iiye devletin onay belgesini A vrupa Konseyi Genel Sekreterine verecegi ve bu siirecin on devlet tarafmdan tamam-lanmas1 durumunda Sozle~menin yiiriirliige girecegi ongoriiliiyordu. 66. maddenin 3. ftkrasmda, daha sonra onaylayacak: olan imzac1 devletler i9in Sozle~menin onay belgelerinin Genel Sekreterlige verilmesinden itibaren yiiriirliige girecegi belirtilmekteydi. 4. ftkrada ise, Avrupa Kon-seyi Genel Sekreterinin Sozle~menin yiiriirliige giri~ini, onaylayan dev-letlerin adlanna da yer vererek biitiin A vrupa Konseyi iiyelerine bildire-cegi ve aym bildirimin onay belgelerini daha sonra gonderecek iiye devletler i9in de yap1lacag1 hiikme baglanm1~t111 • Yiiriirliige ili~kin diizenlemede ongoriilen ko~ul 3 Eyliil 1953 tarihinde sagland1g1 i9in,
Fransa 'ya bagzmlz olan ii.Ike), Yunanistan. Bkz. TBMM S. Say1s1: 195, "insan Hak-lanm ve Ana Hiirriyetleri Koruma Sozle~mesi ve buna Ek Protokoliin tasdiki hak-kmda kanun layihas1 ve Hariciye Enciimeni mazbatas1", TBMM Zab1t Ceridesi, Devre: IX, Cilt: 29, i9tima: 4, 10.03.1954 tarihli 63. inikat (Birle~im) Tutanag1 so-nuna ekli, s. 1.
11 "insan Haklar1m ve Temel Hiirriyetleri Korumaya Dair Avrupa Sozle~mesi"nin 66. maddesinde ~oyle denilmekteydi:
"l. i§bu Sozle§me, Avrupa Konseyi iiyelerinin imzalarma at;zktzr. Sozle§me tasdik edilecektir. Tasdik belgeleri Avrupa Konseyi Gene/ Sekreterine tevdi olunacaktzr 2. i§bu Soz/e§me on tasdik belgesinin tevdiinden sonra mer 'iyete girecektir
3. Sozle§meyi daha sonra tasdik eyliyecek olan miimzi i<;in Sozle§me tasdik belgesinin tevdiinden itibaren mer 'iyete girecektir
4. Avrupa Konseyi Gene/ Sekreteri Sozle§menin mer 'iyete girdigini Sozle§meyi tasdik eden Yiiksek Akzd Taraflarm isimlerini ve daha sonra vukubulacak tasdik belgeleri-nin tevdii keyfiyetini de biitiin Avrupa Konseyi iiyelerine teb/ig edecektir.
Avrupa Konseyi Hazinef Evrakznda saklanmak ve her iki metin de aym derecede muteber olmak iizere Franszzca ve ingilizce tek bir niisha halinde 4 Kaszm 1950 de Roma 'da tanzim edilmi§tir
Umumi Katip bunun tesdikla suretlerini imza eden biitiin devletlere gonderecektir. "
Resmi Gazete, 19 Mart 1954, Say1: 8662; Aydogan Ozman, insan Haklar1 ile ilgili Temel Metinler, Birle~mi~ Milletler insan Haklar1m ve Ana Hiirriyetleri Saglama ve Koruma Tiirk Grubu yaym1, Ankara 1967, ss. 57-58.
Erda/ONAR 1661
Sozle~me bu tarihte yiiriirliige girmi~ oluyordu12• Tiirkiye Cumhuriyeti, imzalad1g1 tarihten 3, 5 yil, yiiriirliige girdigi tarihten de 6 ay kadar sonra13 , Sozle~meyi ve o arada 20 Mart 1952 tarihinde Paris'te imzalan-m1~ olan Ek Protokolii, TBMM Genel Kurulunun 10 Mart 1954 tarihli 63. Birle~iminde hazir bulunan 24 7 milletvekilinin oybirligiyle kabul ettigi 6366 say1h Kanunla onaylam1~t114• Rona Aybay, Onay Kanununun TBMM Genel Kurulunda gorii~iilmesi oncesinde kamuoyunda konuya yonelik fazla bir ilgiye tamk olunmad1gma ve TBMM Genel Kurulunda da gorii~iilme sirasmda hi9bir milletvekilinin soz almad1gma, Kanunun oncelik ve ivedilikle gorii~iiliip oyland1gma dikkat 9ekmektedir15 . Bakanlar Kurulunca 30 Kas1m 1953 tarihinde haz1rlanan ve gerek "insan Haklanm ve Ana Hiirriyetleri Korumaya Dair Sozle~me"nin, gerek bu Sozle~meye yeni hiikiimler ekleyen ve 20 Mart 1952 tarihinde Paris 'te imzalanm1~ Ek Protokoliin TBMM' ce onaylanmasm1 ongoren Kanun Tasansmm gerek9esi, Tiirkiye Cumhuriyetinin ad1 ge9en Sozle~menin ni9in onaylanmas1m istedigini gostermesi a91smdan onemlidir. Bu bag-lamda, Onay Kanununun gerek9esinde ~oyle denilmekteydi:
"Ferde ait hak ve hiirriyetlerin milletlerarasz bir vesika ile tanznzp teyidedilmesi tasavvuru, ildnci Diinya Harbinden evvel ve bilhassa bu harb esnasznda totaliter rejimlerce tatbik edilen zuliim ve tazyik politika-szna kar$Z bir aksiilamel halinde tezahiir efmi$ ve bunun neticesi olarak Birle$mi$ Millet/er Gene/ Kurulunca kabul olunan 10 Aralzk 1948 tarihli «insan Haklarz Evrensel Beyannamesi» viicut bulmu$fur. Ancak, bir<;ok memleketlerin ve bu arada Tiirldye Cumhuriyetinin tasvip ve ne$reyledikleri i$bU insan Haklarz Evrensel Beyannamesi ferdin hak ve
12 Uluslararas1 Temel insan Haklar1 Belgeleri, TBMM insan Haklanm inceleme
Komisyonu Yaymlan, No. 18, Ankara 2001, s. 333.
13 Rona Aybay, "Avrupa insan Haklan Sozle$mesi ve Turk Pozitif Hukuku ", insan Haklan Armagam, XXX. YII, Birle~mi~ Milletler Tiirk Demegi, Ankara 1978, ss. 116-117.
14 TBMM Zabit Ceridesi, Devre: IX, Cilt: 29, i<;tima: 4, inikat (Birle~im): 63, 10.03.1954, ss. 604-605, 616, 629, 727-730. Resmi Gazete, 19 Mart 1954, Say1: 8662. Yukanda 3 numarah dipnotta belirttigimiz gibi, 1961 ve 1982 Anayasalann-daki diizenlemenin aksine, 1924 Anayasasma gore, yasama orgam bir milletleraras1 andla~manm onaylanmasm1 uygun bulmakla yetinmiyor, andla~manm onaylanmas1m bu yonde kabul edecegi bir kanunla dogrudan kendisi yap1yordu.
1662 Tarihten Bir Yaprak: CHP Milletvekili Nihat Erim 'in Avrupa insan Haklarz Komisyonuna Bireysel Ba$VUru Hakkznz ve Avrupa insan Haklarz Divanznzn Yargz Yetkisini Tanzmamzza ili$kin 4 Aralzk 1961 Tarihli Kanun Teklifi hiirriyetlerinin korunmasz luzumuna olan inancz ifade etmekte ve szrf mdnevi bir kzymet ta$zmaktadzr.
Bu vesikaya dercedilen prensiplerin Devletleri hukukan taahhut altzna koyacak milletlerarasz bir Sozle$me haline kalbedilmesi temennisi Birle$mi$ Milletlerin salahiyetli komisyonunda incelenmesi ha/en devam eden «insan Haklarz ve Ana Hiirriyetleri Sozle$mesi» tasarzsznzn kaleme alznmaszna saik olmu$tur.
Diinyanzn be$ kztasznda ya$zyan ve muhtelif medeniyetleri ve
i<;ti-mai teldkkileri temsil eden milletleri boyle nazik bir mevzuda yeknesak taahhiitlere sokmak imkdnlarznz arzedebilecek bir metnin tesbitinde gifr;liik a$ikdrdzr. Birle$mi$ Milletlerin iizerine aldzgz bu i$i biiyiik bir teenni ile yiiriitmek zorunda kalmz$ olmasz, bugiine kadar nihai bir metne varzlamamZ$ olmasznzn ba$lzca sebebini te$kil etmektedir.
Halbuki, Avrupa kztasz, birbirlerine kom$U insan topluluklarz ara-sznda medeniyet, i<;timai teldkkiler, siyasi ananeler ve mii$terek idealler bakzmzmdan szkz bir baglzlzgzn bulundugu bir diinya par<;aszdzr.
Bundan dolayzdzr ki, bilhassa Avrupa Konseyinin kurulmasz iize-rine, diinya <;apznda ba$arzlmaszna <;alz$zlan yukarda mdruz diger te$eb-biisiin tahakkuku beklenilmeden, Avrupa <;er<;evesi i<;inde, insan hakla-rznz ve ana hiirriyetlerini mii$tereken teminat altzna alacak diger bir insan Haklarz ve Ana Hiirriyetleri Sozle$mesi meydana <;zkarzlmz$tlr.
Avrupa Konseyi fsti$ari Meclisince kaleme alznzp miitehasszslar ta-rafindan, hukuk bakzmzndan ve daha sonra, Konseye ddhil memleketle-rin tdyin ettikleri yiiksek dereceli temsilcilerce de siyasi bakzmdan ince-lenmi$ ve biiyiik tadildta ugradzktan sonra 4 Kaszm 19 5 0 tarihinde Roma 'da Tiirkiye, Bel<;ika, Biiyiik Britanya, Danimarka, Fransa, Fede-ral Almanya Cumhuriyeti, Holdnda, irlanda, isve<;, italya, izlanda, Liik-semburg, Norve<;, Sarre Hukiimeti, Yunanistan tarafindan imza edilmi$ olan ve Yiiksek Meclisin tetkik ve tasvibine mdruz bulunan bu Sozle$me be$ fas/a ayrzlmz$, 66 maddeden miirekkeptir Sozle$menin onsoziinde, iiye devletlerin birlik ve tesaniidiinii tahakkuk ettirmek i<;in esas <;areler-den biri olan insan Haklarznzn ve Ana Hiirriyetlerin mii$tereken teminat altzna alznmasz liizum ve faidesi ve bu hak ve hiirriyetlere mii$terek bag-lzlzk bir kere daha teyit edilmektedir.
Sozle$menin 1 nci faslz insan Haklarznzn, Ana Hiirriyetlerinin ta-dat ve tarifine tahsis edilmi$tir.
ErdalONAR 1663
Bu hak ve hiirriyetler $Unlardir: a) Ferdin ya$amak hakki;
b) Ferdin i$kenceden, gayri insanf, haysiyet kmci muamelelerden masuniyeti;
c) Ferdin kolelik, kulluk halinde tutulmaktan ve cebrf i$e tabi ol-maktan masuniyeti;
d) Ferdin hiirriyet ve emniyet hakki;
e) Her ferdin davasmm miistakil ve bitaraf bir mahkeme huzu-runda riiyet edilmesini istemek hakki,
j) Hi9 kimsenin, i$lendigi zaman millf mevzuat9a veya Devletlera-rasi hukuk9a su9 fe$kil etmiyen bir fiilinden veya ihmalinden dolayi mahkum edilmemesi, veya bu nevi hareketler i9in, i$lenmesi zamanmda derpi$ edilmi$ olan cezadan daha agir bir cezaya 9arpilmamasi,
g) Her ferdin hususi ve ailevi hayatma, meskenine ve muhaberatl-nm masuniyetine riayet edilmesini istemek hakki,
h) Fikir, vicdan ve din hiirriyeti, i) Fikrin serbest9e ifadesi hiirriyeti,
j) Top/antilara katilmak ve tertip etmek; cemiyet ve sendikalar kurmak veya bunlara kati/mak hakki.
k) Sinni rii$fe vasil o/unca evlenmek ve aile kurmak hakki.
Metnin tetkikindan da goriilecegi ve9hile, i$bu sozle$mede sadece insan hak ve hiirriyetlerinin tadadiyle iktifa edilmeyip, tarifi ve $iimul sahalarmm tesbiti yoluna gidilmi$ ve bu haklardan ve hiirriyetlerden her birinin tahdidini icabettirecek haller de taal/uk ettikleri maddelere ayn ayn dercolunmu$fur.
Sozle$me, ferdin hak ve hiirriyetlerinin tanmmasma dair akid devletlere sadece miitekabil taahhiitler tahmil etmekle kalmayip bu hak ve hiirriyetlerin ihlali halinde ferdi koruyacak miieyyideler ve milletlera-rasi organlar tesisini de derpi$ ey/emektedir. 19 ila 56 nci maddelere kadar ikinci, ii9iincii ve dordiincii fasillarm mevzulanm fe$kil eden bu organlar «Avrupa insan Haklan Komisyonu» ve «Avrupa insan Hak/an Divam» dir.
«Avrupa insan Haklan Komisyonu», isti$ari Meclisin hazirliyacagi bir listede yazili namzetler arasmdan Vekil/er Komitesince se9ilecek iiyelerden fe$ekkiil edecektir. A.kidlardan her biri, diger bir Akid Devletin Sozle$me ile taahhiid ettigi vecibelere riayet etmemesi halinde komisyona $ikayette bulunmak hakkina sahip o/acagi gibi
mez-1664 Tarihten Bir Yaprak: CHP Milletvekili Nihat Erim'in Avrupa insan Haklan Komisyonuna Bireysel Ba$VUru Hakkzm ve Avrupa insan Haklan Divammn Yargz Yetkisini Tammamzza ili$kin 4 Aralzk 1961 Tarihli Kanun Teklifi kur hak ve hiirriyetlerin kendi aleyhlerine olarak .Akzdlerden biri tara-findan ihldl edildigi iddiasznda bulunan her hakiki $ahzs, Hiikiimet dZ$l
her fe$ekkiil veya insan toplulugu komisyona miiracaat edebilecektir. Ancak bu miiracaatzn yapzlabilmesi i9in, mii$feki veya mii$tekilerin ihldl edildigini iddia ettikleri hak ve hiirriyetlere riayet edilmesini teminen ewelemirde $ikdyet ettikleri devletin dahilf makamlarzna ba$VUrmu$ olmalarz ve miispet bir netice alamamz$ bulunmalarz icabetmektedir. Anla$zlacagz iizere, bu hiikiim komisyona mesnetsiz olarak ve szrf dev-letleri her hangi bir sebeple beynelmilel sahada mii$kil vaziyete dii$iir-mek gayesi giidiilerek yapzlacak miiracaatlarz onledii$iir-mek maksadiyle Soz-le$meye vaz 'edilmi$fir.
Yine, miimkiin mertebe suiistimallerinin onlenmesi kaygusiyle, im-zaszz veya kotii niyetle yapzlan $ikdyetlerin kale alznmzyacagz gibi bdzz $artlar Sozle$menin 2 7 nci maddesine dercedilmi,$tir.
Komisyonun vazifesi, ihtildf mevzuu olan i# dostane bir ha/ $ek-line vardzrmaktzr. Bunda muvajfak olamadzgz takdirde, Vekiller Komite-sine bir rapor verip, hakkznda $ikdyet vukubulan devletin sozle$meden miitevellit bir vecibesini ihldl eylemi$ olup olmadzgz hususundaki miita-ldalarz dercedecek ve ihtildfin halli i9in muvafik goriilecek teklifler de ildve edecektir. Diger taraftan, komisyon, raporunun Vekiller Komite-sine tevdiinden itibaren ii9 ay zarjinda meseleyi «Avrupa insan Haklarz Divanz» na da arzetmek imkdnzna sahib bulunmaktadzr (Aldkadar Dev-letin, Divanzn saldhiyetini tanzmz$ olmasz $artiyle). Bu hareket tarzz ihti-yar edilmedigi takdirde, Vekiller Komitesi, taahhiidiinii yerine getirme-digine kanaat hdszl ettigi .Akzd Tarafi bunu yapmaya davet edecek ve ona muayyen bir miihlet verecektir. Bu miihletin hitamznda aldkadar devlet ihtildf mevzuu olan durumu diizeltmiyecek olursa Komite meselenin muktezaszna gore karar verecek ve aynz zamanda komisyon raporunu ne$redecektir. .Akzd Devletler, Vekiller Komitesinin kararzna ittiba ile miikelleftirler.
Ferdin hakkznzn ve hiirriyetinin ihldl edilmesinden dolayz beynel-milel bir fe$ekkiile miiracaat edebilmesi hakkz tarihte ilk olarak ahdi bir $ekilde bu Sozle$me ile tanznmaktadzr. Sozle$menin hazzrlanmasz szra-sznda, .Akzd devletlerin kendi tebalarznzn, beynelmilel bir fe$ekkiile $ikd-yette bulunmalarznz uygun gormiyebilecekleri ve belki de bu yiizden Sozle$meyi $ayanz kabul teldkki etmiyebilecekleri nazarz itibara alznmz$ ve bu dii$iince ile ferdin komisyona miiracaat hakkz ba$ka bir $arta daha
Erda!ONAR 1665
muallak kzlmml$tlr. Bu $arta gore, ferdin mii.racaatmm komisyonca na-zan itibara almabilmesi i<;in, hakkznda #kayet vakz olan Akzd Tarafin bu nevi mii.racaatlar hususunda komisyonu salahiyetli tamdzgi yolunda bir beyanda bulunmasi gerekmektedir.
Bu beyan yalmz muayyen bir mii.ddet i<;in muteber olmak ii.zere tahdidi $ekilde de yapilabilir.
insan Haklan Avrupa Divam ise, Avrupa Konseyine aza devletle-rin tanzim edecekleri bir listede ad/an yazili kimseler arasmdan isti$ari Meclise se<;ilecek hakimlerden mii.te$ekkil olacaktir.
Divana:
a) Avrupa insan Haklan Komisyonu,
b) Magdur olanferdin metbuu bulunan devlet,
c) Vaki fiilden dolayi Avrupa insan Haklan Komisyonuna #ka-yette bulunmu$ olan devlet,
d) Sikayet kendisine de raci bulunan Dev/et,
Mii.racaat etmek hakkma sahiptir. Gorii.lii.yor ki, Divana mii.racaat hakki, hakiki ve hii.kmi $ahislara tamnmaml$tlr. Akzdlar Divamn vere-cegi hii.kii.mlere uymakla mii.kellef olacaklardir. Divan kararlanmn infa-zma Vekiller Komitesi nezaret edecektir.
«Avrupa insan Haklan Divanvmm kaza hakkzm mecburi olarak kabul etmek Akzd Tarafl,arm ihtiyarma birakzlmi$tlr. Bu mevzudaki hii.kme gore bir Akzd Dev/et Divamn kaza hakkzm mecburi telakki etmeyi kayztsiz $artsiz kabul edebilecegi gibi bunu mii.tekabiliyet $artma bagla-mak veya muayyen bir mii.ddetle tahdit etmek hakkzna maliktir.
Divamn bir meseleyi ele alabilmesi i<;in o meselenin evvela insan Haklan Komisyonunca tetkik edilip inta<; olunamaml$ bulunmasi ve bit-tabi aleyhinde $ikayet vukubulan Devletin Divamn salahiyetini tamml$ olmasi lazimdir.
Avrupa Konseyine ii.ye devletlere a<;ik olan bu Sozle$menin meri-yete girebilmesi i<;in on Devletin tasdik belgesinin Gene/ Sekreterlige
tevdi edilmi$ olmasi lazimdir.
Yukarda ana hat/an izah edilen Sozle$menin hazirlam$l sirasmda mii.lkiyet, siyasi hii.rriyetler ve ebeveynin r;ocuklarma verilecek egitim nev 'ini se<;mek haklanmn da Sozle$meye ithali derpi$ edilmi$ ancak bu hususlarda ii.ye devletleri tatmin edici formii.ller bulunmasi mii.mkii.n olamadigmdan Sozle$menin imzasim geciktirmemek maksadiyle bu hak
1666 Tarihten Bir Yaprak: CHP Milletvekili Nihat Erim 'in Avrupa insan Haklarz Komisyonuna Bireyse/ Ba~vuru Hakkzm ve Avrupa insan Haklarz Divamnm Yargz Yetkisini Tammamzza i/i~kin 4 Aralzk 1961 Tarihli Kanun Tekliji ve hurriyetlerin daha sonra hazzrlanacak bir ek protokole derci suretiyle Sozle§meye ilavesi uygun gorulmu§tu.
Filhakika, Sozle§menin imzaszndan sonra <;alz§malarzna devam eden Eksperler Komitesi bu u<; hak ve hurriyeti de teminat altzna almak gayesiyle bir Ek Protokol vucuda getirmi§ ve Konsey azasz devletler meyamnda tarafimzzdan da 20 Mart 1953 (1952 denilmeliydi. E.O.)
tarihinde Paris 'te imzalanmz§tlr.
j§bu Protokol, yukarda tahlilf yapzlan <dnsan Haklarzm ve Ana Hurriyetleri Koruma» Sozle§mesinin bir cuz 'unu te§kil eyledigi cihetle onunla beraber Yuksek Meclisin tasdikzna arzedilmektedir.
Bu Protokolde,
a) Her hukmi ve hakiki §ahszn mulkiyet hakkz; b) Ebeveynin <;ocuklarzna egitim hakkz ve c) Ferdin siyasi haklarz
teminat altzna alznmaktadzr.
Ek Protokolun 2 nci maddesi, tetkikinden de anla§zlacagz uzere, ebeveynin <;ocuklarznzn tahsil ve terbiyelerine kendi dinf ve felsefi aki-delerine gore temin etmek hakkzna Devletin riayet edecegini amirdir. Bu suretle bu hukum tedrisat serbestisi prensibini kabul etmi§ bulunmaktadzr.
Bu prensip ise, dinf tedrisatta bulunacak hususi mekteplerin a<;zl-maszna imkan verebilecek mahiyettedir. Protokolun merbut bulundugu Sozle§menin 64 ncu maddesi, Akzd Tarajl.ara, gerek imza szrasznda, gerek tasdiklerin tevdii szrasznda Sozle§menin muayyen maddeleri hakkznda kaydz ihtirazi dermeyan eylemek salahiyetini tanzdzgz cihetle bir taraftan inkzlap esaslarzmzza aykzrz olan diger taraftan da 3 Mart 1924 tarih ve 430 sayzlz Tevhidi Tedrisat Kanunumuza uygun dii§miyen bu madde hukumleri hakkznda yukarda maruz esaslardan mu/hem bir ihtirazi kayzt vazedilmesi muvafik gorulmu§ ve bu maksatla mezkur Sozle§me ve Eki Protokolun tasdikzna mutedair ili§ik kanun layihaszna i§bu ihtirazi kaydzmzzz ihtiva eden 3 ncu madde dercedilmi§tir.
Avrupalz milletleri birbirlerine daha <;ok yakla§tzracak ve Avrupa-lzlara has mii§terek ideallerin tahakkukunu temin etmekte buyuk bir rol
Erda/ONAR 1667
oynayacak olan insan Haklarzm ve Ana Hurriyetleri Koruma Sozle§mesi ile Eki Protokolun tasdiki hususu Yuksek Meclisin tasdikma arzolunur. " 16
A) A vrupa insan Haklari Sozle~mesinin ilk ~eklinde Yer Alan Koruyucu Organlar
A vrupa insan Haklan Sozle~mesinin onemli bir ozelligi, yukanda aynen aktard1g1m1z Onay Kanununun gerekc;esinde de deginildigi gibi, Sozle~mede yer alan bir temel hakkm iiye devletlerden biri tarafmdan ihlal edildigine yonelik iddialan ele ahp degerlendirebilecek denetim mekanizmalanna da yer vermi~ olmas1d1r. Bu baglamda, Sozle~menin 19. maddesinde, taraf devletlerin Sozle~meden kaynaklanan yiikiimlii-liiklerine uymalanm saglamak amac1yla, "A vrupa insan Haklan Komis-yonu" ve "A vrupa insan Haklan Divan1 (Mahkemesi)"nin kuruldugu ongoriilmekteydi17• Tahsin Bekir Balta, bu kurumlan, bizce c;ok yerinde bir terim kullanarak, "koruyucu organlar" diye adland1rmaktad1r18 .
a- A vrupa insan Haklari Komisyonu
Sozle~menin yiiriirliige girmesi iizerine 1954 ytlmda kurulan 19 "Avrupa insan Haklan Komisyonu", Sozle~menin 20-37. maddelerinde diizenlenmi~ti ve en onemli ozelligi, Sozle~menin taraf1 devletlerden birinin veya uygulamadan zarar goren herhangi bir gerc;ek veya tiizel ki~inin, hiikfimet d1~1 kurulu~lann ba~vurusu iizerine, bir iiye devletin 16 Yukanda, dipnot lO'da ad1 ge~en TBMM S. Say1S1: 195, ss. 1-4.
17 Sozle~menin 19. maddesinde yer alan hiikiim ~oyleydi:
"j:jbu Soz/e:jmeden Yuksek Akzd Tara/far j<;in hiis1/ olan taahhutlere riayeti temin maksadiyle:
a) A:jagida «Komisyon» diye zikredilecek olan bir «Avrupa jnsan Haklan Komis-yonu»;
b) A:jagida «Divan» diye zikredilecek o/an bir «Avrupa jnsan Haklan Divam»; kurulmu:jtur." Resmi Gazete, 19 Mart 1954, Say1: 8662.
18 Balta, bu kurumlar hakkmda, "Koruyucu organ/arm varlig1" ba~hg1 altmda ~oyle bir degerlendirmede bulunuyordu: "Avrupa jnsan Haklan Sozle:jmesi, ongordugu insan haklarma sayg1 odevini akid devletlere yuklemekle yetinmiyor. Bu haklara sayg1y1 saglamak uzere avrupalilararas1 iki organ ongormektedir. Bunlardan biri insan haklan komisyonu, otekisi insan haklan mahkemesidir." Tahsin Bekir Balta, "Av-rupa jnsan Haklan Sozle:jmesi ve Turkiye ", Tiirkiyede insan Haklan, Ankara
Uni-versitesi Hukuk Fakiiltesi Yaymlan, No. 256, Ankara 1970, ss. 261-262.
1668 Tarihten Bir Yaprak: CHP Milletvekili Nihat Erim'in Avrupa insan Hak/an Komisyonuna Bireyse/ Ba§vuru Hakkzm ve Avrupa insan Haklan Divammn Yargz Yetkisini Tammamzza ili§kin 4 Ara/zk 1961 Tarihli Kanun Tek/ifi S6zle~me hiikiimlerini ihlal edip etmedigini incelemek yetkisiyle dona-t1lm1~ olmas1yd1. Komisyona bu yonde bir ba~vuruda bulunulabilmesi, aleyhinde ba~vuruda bulunulan taraf devletteki ic; hukuk yollarmm tii-miiniin tiiketilmesi sonrasmda miimkiindii. Taraf devletlerden birinin bir ba~ka taraf devlete kar~1 Komisyona ba~vurabilmesi ic;in, o devletin i~-lem veya eyi~-leminden kendisinin veya bir vatanda~mm zarar gormii~ olmas1 gerekli degildi; A vrupa Konseyi 'nin kurmak istedigi ortak kamu diizeninin bir taraf devlet tarafmdan ihlali durumunda, diger taraf dev-letler bu ihlale kar~1 Komisyona ba~vuruda bulunabilmekteydiler20 .
Buna kar~1hk, bireylerin (gerc;ek ve tiizel ki~ilerin veya hiikumet d1~1 kurulu~lann) Komisyona ba~vurabilmeleri ic;in, bir taraf devletin i~lem veya eyleminden kendilerinin zarar gormii~ olmalan, bir diger deyi~le magdur durumda bulunmalan gerekliydi. Ne var ki, bireylerin (gerc;ek ve tiizel ki~ilerin veya hiikumet d1~1 kurulu~lann) bir taraf devlet aleyhine Komisyona ba~vurabilmeleri ic;in, S6zle~menin 25. maddesi uyarmca o devletin, gerc;ek veya tiizel ki~ilerin, hiikumet d1~1 kurulu~la-nn Komisyona boyle bir ba~vuruda bulunabilmelerini siiresiz veya be-lirli bir siire ic;in kabul etmi~ olmas1 gerekiyordu21 . Bir diger deyi~le,
20 Tahsin Bekir Balta, a.g.e., s. 265; Said Vakkas Gozliigol, Avrupa insan Haklan Hukuku, Ankara 2014, ss. 332-336.
21 Sozle~menin 25. maddesinde yer alan diizenlemede ~oyle denilmekteydi:
1. i§bu Sozle§mede tamnan haklarm Yiiksek Akzdlardan biri tarafindan ihla/inden zarar gordiigii iddiasmda bulunan her hakikf §ahzs, hiikiimet d1§1 her te§ekkiil veya her insan toplulugu, hakkmda §ikayet vaki Yiiksek Akzd Tarafin bu i§te Komisyonun saliihiyetini tamd1g1m beyan eylemi§ o/masz halinde, Avrupa Konseyi Gene/ Sekrete-rine sunulacak bir dilekr;e ile Komisyona miiracaat edebilir.
Yiiksek Akzd Tarajlardan boyle bir beyan yapmz§ o/an/ar i§bu hakkzn miiessir bir tarzda kullamlmasma hi<;bir suretle enge/ o/mamayz taahhiit eder/er.
2. Bu beyanlar muayyen bir miiddet ir;in yapzlabilir.
3. Bu beyanlar Avrupa Konseyi Gene[ Sekreterine tevdi edilir. Gene/ Sekreter bun/a-rm suretini Yiiksek Akzd Tarajlara gonderir ve ne§rini temin eder.
4. Komisyon i§bu madde i/e kendisine verilen sa/ahiyeti en az altz Yiiksek Akzd Taraf yukardaki fikralarda derpi§ edilen beyanla baglanml§ bulunduklan zaman kullamr. "
Resmi Gazete, 19 Mart 1954, Say1: 8662.
Komisyonun kurulu~u, yap1s1 ve i~leyi~i ile yetkileri hakkmda bkz. Omer Madra, Avrupa insan Haklar1 Sozle~mesi ve Bireysel Ba~vuru HakkI, Ankara -Oniversi-tesi Siyasal Bilgilr Fakiil-Oniversi-tesi yaym1, Ankara 1981, ss.63-114; Feyyaz Golciiklii, Seref
ErdalONAR 1669
eylem veya i~lemlerine kar~1, bunlarm Sozle~meye aykm oldugu iddias1 ile ger9ek veya tiizel ki~ilere, hiikfimet d1~1 kurulu~lara Komisyona ba~-vuru yetkisini tamm1~ olmayan bir taraf devlete kar~1 bireysel ba~ba~-vuruda bulunabilmek miimkiin degildi.
Komisyon, kabul edilebilir buldugu bir ba~vuruyu, ilgili taraflarla uzla~arak dostane bir 9oziime baglayabilmekte ve vanlan 9oziimiin Soz-le~menin ruhuna uygun oldugunu belirten bir rapor haz1rlayabilmek-teydi. Bu rapor, ilgili taraf devlete, A vrupa Konseyi Bakanlar Komite-sine, A vrupa Konseyi Genel Sekreterligine gonderilmekte ve yay1mlan-maktayd122. Soruna, taraflar arasmda dostane bir 9oziim bulunamad1g1 takdirde, Komisyonun, haz1rlayacag1 bir raporla Sozle~meye aykm bir durum olup olmad1gm1 saptayarak raporunu ilgili devletlere ve A vrupa Konseyi Bakanlar Komitesine gondermesi gerekiyordu. Raporun Ba-kanlar Komitesine sunulmasm1 izleyen ii9 ay i9inde, Komisyon ve/veya ilgili bir taraf devlet, olay1 Avrupa insan Haklan Divam'na (Mahkeme-sine) ta~1yabilmekteydi. Olay, Divana gotiiriilmedigi takdirde, Sozle~-meye bir aykmhk olup olmad1gma Bakanlar Komitesi karar vermek durumundayd123 .
b- A vrupa insan Haklan Divam (Mahkemesi)
Sozle~menin degi~tirilmeden onceki diizenlemesinde ongoriilen bir diger koruyucu organ, "insan Haklan Divan1"yd1 (ya da hayli s1k kulla-mlan bir terimle "insan Haklan Mahkemesi"). Sozle~me, bu kurumun yarg1 yetkisini tamyip tan1mamay1, taraf devletlerin takdirine b1rakm1~ bulunuyordu ve Sozle~menin 56. maddesi uyannca kurulmas1 i9in taraf devletlerden en az sekizinin bu Divan'm (Mahkeme'nin) zorunlu yarg1 yetkisini tamm1~ olmas1 gerekiyordu. Bu ko~ul 2 Eyliil 1958 tarihinde tamamlanm1~ ve A vrupa Konseyi iiyesi her bir devletin onerecegi 3 kat aday i9inden, her iiye devlet i9in bir hakim olmak iizere iiye devlet say1s1 kadar hakimin 1959 yilmda Avrupa Konseyi Dam~ma Meclisince 9 yil-hk bir siire i9in se9ilmesiyle Divan (Mayil-hkeme) kurulmu~tu24.
Goziibiiyiik, Avrupa insan Haklan Sozle~mesi ve Uygulanmas1, 3. Bask1, Turban Kitabevi, Ankara 2002, ss. 24-25.
22 Tahsin Bekir Balta, a.g.e., s. 270.
23 Aydogan Ozman, "Avrupa insan Haklan Divanmm 1978 Ytlmda Verdigi Kararlar", Ankara Universitesi Hukuk Fakiiltesi Dergisi, Ytl 1978, Cilt: 35, Say1: 1-4, s. 196. 24 Tahsin Bekir Balta, a.g.e., s. 275.
1670 Tarihten Bir Yaprak: CHP Milletvekili Nihat Erim'in Avrupa insan Hak/an Komisyonuna Bireyse/ Ba$VUru Hakkzm ve Avrupa insan Haklan Divammn Yargz Yetkisini Tammamzza ili$kin 4 Aralzk 1961 Tarihli Kanun Tek/ifi Divan'da, Sozle~mede ongoriilen insan haklanm ve temel hiirri-yetleri ihlal ettigi iddias1 ile bir taraf devlete kar~1 <lava a9ma yetkisi, insan Haklan Komisyonu ile taraf devletlere aitti25 • Ancak, Divan'a ba~vurulabilmesi i9in, ilgili taraf veya taraflarm Divan'm zorunlu yarg1 yetkisini genel olarak veya <lava konusu olay i9in ozel olarak tamm1~ olmalar1 gerekmekteydi26.
c- Tiirkiye Cumhuriyeti'nin Avrupa insan Haklari Komisyonu ve A vrupa insan Haklari Divammn Y etkilerini Tammas1
aa- Komisyonun Y etkilerinin Tanmmas1
Tiirkiye Cumhuriyeti, A vrupa insan Haklar1 Sozle~mesini ilk im-zalayan iilkeler arasmda yer ald1g1 halde, Sozle~mede ongoriilen iki ko-ruyucu orgamn, yani Komisyonun ve Divamn yetkilerini hayli ge9 bir tarihte kabul etmi~tir. Bu baglamda, Tiirkiye Cumhuriyeti, Komisyonun yetkisini 22 Ocak 1987 tarihinde Ozal Hiikfimeti doneminde tamm1~ ve bu tamma karanm 28 Ocak 1987 tarihinde Avrupa Konseyi Genel Sek-reterligine bildirmi~tir. Komisyonun yetkisinin tamnmasma ili~kin D1-~i~leri Bakanhgmm 21 Nisan 1987 tarihli Resmi Gazetede yayimlanan Tebliginde ~oyle denilmekteydi:
"Dz$i$leri Bakanlzgzndan:
1- Tiirkiye 'nin taraf bulundugu Avrupa jnsan Haklarznz ve Ana Hiirriyetleri Koruma Sozle$mesinin 25. maddesi uyarznea Avrupa jnsan Haklarz Komisyonuna ki$isel ba$VUru hakkz 22 Deak 1987 tarih ve 87/11439 sayzlz Bakanlar Kurulu Karan uyarznea tanznml$, Tiirk hiikiimetinin bu kararzna dair beyan 28 Deak 1987 tarihinde Avrupa
25 Sozle~menin 44. maddesinde ~u hiikiim yer alm1~ bulunuyordu:
"Divan huzuruna bir davayz yalmz Yiiksek Tarajlar ve Komisyon getirebilir Resmi
Gazete, 19 Mart 1954, Say1: 8662.
26 Tahsin Bekir Balta, a.g.e., s. 276. Konuya ili~kin olarak Sozle~menin 48. maddesinde ~oyle denilmekteydi:
"Eger ilgi/i taraf veya tarajlann Divamn mecburf kaza hakkzm tammz$ olmalan ve bu olmadzgz takdirde kar$l taraf ve taraflann nza ve muvafakati $llrtiyle Divana: a)Komisyon tarafindan;
b)Magdur kendi tebaaszndan o/an Yiiksek Akid tarafindan; c) Komisyona ba$vurmu$ o/an Yiiksek Akid tarafindan; d)Kendisinden $ikayet edilen Yiiksek Akid tarafindan;
ErdalONAR 1671
Konseyi Gene/ Sekreterine tevdi edilmi$tir. Soz konusu beyamn metni a$agzdadzr:
«Tiirk hiikiimeti, insan Haklarmz ve Ana Hiirriyetleri Koruma Sozle$mesinin 25 (1) maddesine uygun olarak, Sozle$menin 25. maddesi uyarmca Avrupa insan Haklarz Komisyonunun dilekr;e alma yetkisini a$agzdaki hususlara baglz olarak kabul ettigini beyan eder:
i - Ba$vuru hakkmm tamnmasz, sadece Tiirkiye Cumhuriyeti Ana-yasasmm uygulandzgz smzrlar ir;indeki topraklarda Tiirk kamu ma-kamlarznm fiillerine veya ihmallerine dair iddialarz kapsar.
ii - Bu beyanla Komisyona tamnan yetki bakzmmdan, Tiirkiye'nin Sozle$menin 15. maddesi muvacehesinde ozel hallerde Sozle$meden kaynaklanan yiikiimliiliiklerini kzsztlamaszm gerektirecek durum ve $art-lar, Tiirk Anayasasmm 119 ila 122.maddeleri l$Zgmda yorumlanmalzdzr. iii - Bu beyanla Komisyona tamnan yetki, askeri personelin hukuki statiisiinii ve ozellikle Silahlz Kuvvetlerin disiplin sistemine dair husus-larz kapsamayacaktzr.
iv - Bu beyanla Komisyona tamnan yetki bakzmzndan Sozle$menin 8, 9, 10 ve 11. maddelerinin 2. fikralarmda yer alan "demokratik bir top/um" kavramz, Tiirk Anayasasmda yer alan ilkelere ve ozellikle Ana-yasamn dibacesi ve 13. maddesine uygun oldugu $eklinde anla$zlmalzdzr. v - Bu beyanla Komisyona tanman yetki bakzmmdan Tiirk Anaya-saszmn 33, 52 ve 135. maddeleri, Sozle$menin 10 ve 11. maddelerine uygun oldugu $eklinde anla$zlmalzdzr.
Bu beyan, bildirim tarihinden sonra meydana gelen olaylara ve bu olaylara dayalz hiikiimlere dair iddialarz kapsar. Bu beyan, Avrupa Konseyi Gene! Sekreterine bildirimin tevdii tarihinden itibaren 3 yzl ir;in ger;erlidir. »
2- Ki$isel ba$VUru, Avrupa insan Haklarzm ve Ana Hiirriyetleri Koruma Sozle$mesi ile giivence altma almml$ olan hak ve hiirriyetlerin Sozle$meye taraf ve ki$isel ba$VUru hakkzm tamml$ bulunan bir devlet tarafindan ihlal edildigi iddiaszyla yapzlabilir.
Bu hak ve hiirriyetlerin hangileri oldugu,
f
9 Mart 1954 tarih ve 8662 sayzlz Resmf Gazete 'de yaymlanan Avrupa lnsan Haklarzm ve Ana Hiirriyetleri Koruma Sozle$mesinde belirtilmi$fir.3- Avrupa insan Haklarzm ve Ana Hiirriyetleri Koruma Sozle$mesi uyarznca, Komisyonun ki$isel bir ba$VUruyu inceleyebilmesi ir;in, diger hususlar meyamnda, once ilgili devletin ba$VUru konusuna dair biitiin ir; hukuk yollarmm tiiketilmi$ olmasz gerekir.
4- Ki$isel ba$vurular, herhangi ~ir resmi makamzn araczlzgma ge-rek bulunmakszzzn dogrudan Avrupa Insan Haklarz Komisyonuna
yapz-1672 Tarihten Bir Yaprak: CHP Milletvekili Nihat Erim'in Avrupa insan Haklarz Komisyonuna Bireysel Ba~vuru Hakkznz ve Avrupa insan Haklarz Divanznzn Yarg1 Yetkisini Tanzmam1za ili~kin 4 Aralzk 1961 Tarihli Kanun Teklifi lzr. Ba§vuru dilek9esinin dogrudan a§agzdaki adrese gonderilmesi ge-rekmektedir.
The Secretary
European Commission of Human Rights Council of Europe
B.P. 431 R6 67006 Strasbourg France
5- i§bu teblig, Avrupa insan Haklarz Komisyonuna ki§isel ba§vurukonusunda gene! mahiyette bilgi vermek amaczna matuftur. Esas ba§vuru mercii olan Komisyon, ba§vuruda bulunanlara gerekli ayrzntzlz bilgileri gonderir. " 27
Goriildiigii gibi Komisyonun yetkisinin tanmmasma ili~kin kararda baz1 ko~ullar ileri siiriilmekteydi. Ne var ki, Komisyon, bu ko~ullardan "zaman" bak1mmdan getirilen k1s1tlama d1~mda digerlerinin ge9ersiz olduguna karar vermi~ti28.
bb- Divanm (Mahkemenin) Yetkilerinin Tanmmas1
insan Haklar1 Komisyonuna bireysel ba~vuru yetkisini tammasm-dan 3 yila yakm bir siire sonra, 25 Eyliil 1989 tarihinde, Tiirkiye Cumhu-riyeti, yine Turgut Ozal'm Ba~bakanhg1 doneminde, insan Haklan Ada-let Divammn (Mahkemesinin) zorunlu yarg1 yetkisini de tamm1~t1. Bu baglamda, Bakanlar Kurulunun ve haliyle Cumhurba~kan1 Kenan Ev-ren'in de imzalad1g129 ve 27 Eyliil 1989 tarihli Resmi Gazetede yayimla-nan 25 Eyliil 1989 tarihli kararda ~oyle denildigini goriiyoruz:
27 Resmi Gazete, 21 Nisan 1987, Say1: 19438.
28 Yasemin Ozdek, Avrupa insan Haklari Hukuku ve Tiirkiye, Tiirkiye ve Ortadogu Amme idaresi Enstitiisii yay1m, Ankara 2004, ss. 79-81; Said Vakkas Gozliigol, a.g.e., s. 337.
29 Usuliine gore yiiriirliige konulmu~ bir milletleraras1 andla~mada ongoriilen denetim mekanizmasmm yetkisini tan1y1p tammama iiye devletlerin takdirine b1rakdm1~sa, bu konuda karar verme yetkisi 31 May1s 1963 tarih ve 244 sayih "Milletleraras1 Andla~malarm Yap1lmas1, Yiiriirliigii ve Yaymlanmas1 ile Baz1 Andla~malarm Ya-pdmas1 icin Bakanlar Kuruluna Yetki Verilmesi Hakkmda Kanun"un 3. maddesi uyarmca Bakanlar Kuruluna aittir. 1982 Anayasasmm Cumhurba~kammn yetkilerini diizenleyen 104. maddesinde ise "Kararnameleri imzalamak" denildigi icin, Bakanlar
Erda!ONAR 1673
"Karar Sayzsz: 89/14563
Tiirkiye Biiyiik Millet Meclisi'nce 10 Mart 1954 tarih ve 6366 sa-yzlz Kanunla onaylanan Avrupa insan Haklarzm ve Ana Hiirriyetlerini Korumaya Dair Sozle,$menin 46 ncz maddesi <;err;evesinde Avrupa insan Haklarz Divam 'nm zorunlu yargz yetkisinin bu Sozle,$me i<;in ii<; yzl sure ve kar,$z/zk/zlzk $art/an ile tamnmasz; Dz,$i,$leri Bakanlzgz 'nm 25/9/1989 tarihli ve (:TAK-/-2744 sayzlz yazzsz iizerine, Bakanlar Kurulu 'nca 25/9/1989 tarihinde kararla,$tmlmz,$flr. "30
Bu karardan k1sa bir siire sonra, 12 Arahk 1989 tarihinde, Ba~ba-kan Y Ildmm Akbulut'un ba~Ba~ba-kanhgmdaki BaBa~ba-kanlar Kurulu ve ardmdan Cumhurba~kam Turgut Ozal, D1~i~leri Bakanhgmm 5 Arahk 1989 tarihli yaz1s1 iizerine a~ag1da yer alan ve donemin D1~i~leri Bakan1 Mesut Y 11-maz' m imzas1m ta~1yan beyamn Avrupa Konseyi Genel Sekreterine ile-tilmesini kararla~t1rm1~lard1:
"Tiirkiye 'nin Avrupa insan Haklan Divam 'nm Yargz Yetkisini Ta-mmasma ili$kin Beyamn Tiirk<;e Terciimesi
Saym Gene/ Sekreter,
Tiirkiye Cumhuriyeti Hiikiimeti adma ve insan Haklarzmn ve Te-mel Hiirriyetlerin Korunmasma Dair Avrupa Sozle,$mesinin 46. maddesi uyarma a,$agzdaki beyam yapzyorum:
Tiirkiye Cumhuriyeti Hiikiimeti, i,$bu beyanla insan Haklarmz ve Temel Hiirriyetleri Korumaya Dair Avrupa Sozle,$mesinin 46. maddesi uyarznca Avrupa insan Haklarz Divam'nm yargz yetkisini, sozkonusu yetkinin Sozle,$menin I. maddesinin anlamma uygun $ekilde kullammma ifi$kin olarak Sozle$menin Tiirkiye Cumhuriyetinin iilkesinin mi/Ii smzr-/an i<;inde ortaya r;zkan olaylarda yorumlanmasma ve uygulanmasma dair tum konularda ve bu konularm, daha once Tiirkiye 'nin kendisine tevcih ettigi yetkiye dayanarak Komisyon tarafindan incelenmi,$ olmasz ko$uluyla, ipso facto ve ozel bir anla,$ma gerekmeksizin zorunlu o/arak kabul eder.
Bu Beyan Sozle,$meden dogan yiikiimliiliiklerin kar$zlzklzlzgzm da kapsayacak $ekilde kar,$zlzklzlzk ko$uluyla yapzlmz,$ olup tevdi edildigi tarihten itibaren (3) yzl ger;er/idir ve i$bU Beyamn tevdi tarihini takiben
Kurulunca haz1rlanan bu karamamenin Cumhurba~kam tarafmdan da onanmas1 gere-kiyordu.
1674 Tarihten Bir Yaprak: CHP Milletvekili Nihat Erim'in Avrupa insan Haklarz Komisyonuna Bireysel Ba§vuru Hakkzm ve Avrupa insan Haklan Divammn Yargz Yetkisini Tammamzza ili§kin 4 Aralzk 1961 Tarihli Kanun Tek/ifi ortaya r;zkan olaylara ve boyle olaylara ili$kin mahkeme kararlarz ko-nularzna $amildir.
Sayzn Gene/ Sekreter, en derin saygzlarzmz kabul buyurunuz. Ankara, Aralzk 1989
A. Mesut Yzlmaz" 31
Bakanlar Kurulunun 25 Eyliil 1989 tarihli onceki Kararmm ardm-dan Avrupa Konseyi Genel Sekreterligine Avrupa insan Haklan Divam-nm zorunlu yarg1 yetkisinin taDivam-nmd1g1 yaz1h bir bi9imde bildirilmedigin-den, 25 Eyliil 1989 tarihli Bakanlar Kurulu Kararmm uluslararas1 hukuk a91smdan bir ge9erligi olmam1~t132• Daha sonra alman ve yukar1da metni aynen aktanlan 12 Arahk 1989 tarihli Karar ise, 22 Ocak 1990 tarihinde Avrupa Konseyi Genel Sekreterligine bildirildiginden, Tilrkiye Cumhu-riyeti 22 Ocak 1990 tarihi itibariyle A vrupa insan Haklan Divan1 'nm zorunlu yarg1 yetkisini tamm1~ oluyordu33 .
Boylece, insan Haklarm1 ve Temel Hiirriyetleri Koroma Sozle~-mesinin (Avrupa insan Haklan Sozle~Sozle~-mesinin) ongordiigii ve doktrinde "koruyucu organlan" olarak adlandmlan iki kurumun, "Avrupa insan Haklan Komisyonu"nun ve "A vrupa insan Haklan Divam"mn yetkile-rini, hayli gecikerek de olsa kabul etmi~ bulunuyorduk.
B) 11. Protokolle A vrupa insan Haklar1 Mahkemesi Adi Al-tmda Tek Bir Koruyucu Organa Yer Verilmesi ve Tiirkiye Cumhu-riyetinin Bu Protokolii Onaylamas1
insan Haklanm ve Ana Hiirriyetleri Koroma Sozle~mesi (Avrupa insan Haklan Sozle~mesi), zaman i9inde baz1 protokollerle yenilenmi~ ve kapsam1 geni~lemi~tir. Bunlardan hi9 ku~kusuz en onemlilerinden biri, belki de en onemlisi, A vrupa Konseyi iiyesi devletlerce 11 May1s 1994 tarihinde imzalanan ve A vrupa insan Haklan Sozle~mesinin on-gordiigii denetim kurumlannm yeniden yaptlanmasm1 diizenleyen 11. Protokoldiir. Bu protokol ile insan Haklan Komisyonu ve insan Haklan Divan1, insan Haklan Mahkemesi ad1 altmda birle~tiriliyor; bir diger deyi~le, daha once mevcut olan iki koruyucu organ yerine, yeni diizen-31 Resmi Gazete, 26 Arahk 1989, Say1: 20384.
32 Yasemin Ozdek, a.g.e., s. 82, dipnot 20. 33 Yasemin Ozdek, a.g.e., s. 82.
Erda! ONAR 1675
leme, mahkeme ad1 altmda tek bir organ olu~turuyordu. Aynca, 11. Protokol ile ongoriilen c;ok onemli bir ba~ka yenilik de, A vrupa insan Haklan Mahkemesinin yarg1 yetkisini kabul etmenin, iiye devletlerin takdir yetkisi d1~ma c;1kanhp, zorunlu hale getirilmesiydi. Bu durumda, insan Haklanm ve Ana Hiirriyetleri Koruma Sozle~mesini onaylayan A vrupa Konseyi iiyesi her devlet, bu konuda ayn bir karar almasma, bu karanm bildirmesine gerek kalmadan ve bir sure ile smirh olmaks1zm, Avrupa insan Haklan Mahkemesinin yarg1 yetkisini de kabullenmi~ ol-maktayd1. Aynca, Protokoliin ongordiigii insan Haklan Mahkemesi, donemsel degil, yll ic;inde siirekli c;ah~an bir yarg1 orgam olarak faaliye-tini siirdiirecekti. Hemen a~ag1da yer verilen, 11. Protokoliin onaylanma-smm uygun bulunmasma yonelik kanun tasanonaylanma-smm gerekc;esinde de vur-guland1g1 gibi, bu tiir bir yap1 degi~ikligine gidilmesinin en onemli ne-deni, insan Haklan Komisyonu ve insan Haklar1 Divan1 ~eklindeki eski ikili yapllanmamn, A vrupa Konseyi iiyesi devletlerin sayismdaki art1~ ve buna paralel olarak kar~1 kar~1ya kalman daha c;ok say1da insan haklan ihlallerine ili~kin yakmmalarm denetlenmesinde yetersiz kalmas1yd1.
Tiirkiye Cumhuriyeti, "insan Haklanm ve Ana Hiirriyetleri Koru-maya Dair Sozle~menin Olu~turdugu Denetim Mekanizmasmm Y eniden Yapllanmasma ili~kin 11 No. lu Protokol"ii, Avrupa Konseyi iiyesi diger devletlerle birlikte 11 Mayis 1994 tarihinde imzalam1~ ve TBMM Genel Kurulu, 14 Mayis 1997 tarihinde kabul ettigi 4255 say1h Kanunla onay-lanmasm1 uygun bulmu~tu34• Ba~bakan Necmettin Erbakan ba~kanh-gmda Bakanlar Kurulunca hazirlanan ve Protokoliin onaylanmasmm uygun bulunmasm1 ongoren kanun tasar1smm gerekc;esinde ~oyle denil-mekteydi:
''Avrupa insan Haklarz Soz/e~mesi denetim mekanizmaszm degi~ti-ren 11 No. lu Protokol 11 Mayzs 1994 tarihinde Strazburg 'da imzaya ar;zlmz~tlr. Tiirkiye, Protokolii 11 Mayzs 1994 giinii imzalamz~tlr. Avrupa Konseyi'ne iiye 40 iilke tarafindan imzalanan ve 26 iilke tarafindan onaylanan Protokol, Avrupa insan Haklarz Sozle~mesine halihazzrda taraf 34 iilke tarafindan onaylandzgznda yiiriirliige girecektir.
Avrupa Konseyi'ne iiye Devletlerin imzaszna ar;zk o/an sozkonusu Protoko/, Avrupa insan Hak/arz Komisyonu ve Avrupa insan Haklarz 34 TBMM Tutanak Dergisi, Donem: 20, Yasama Y1h: 2, Cilt: 26, Birle~im: 93, 14.05.1997, ss. 373-377, 379, 425-430; Resmi Gazete, 20 Haziran 1997, Say1: 23025.
1676 Tarihten Bir Yaprak: CHP Milletvekili Nihat Erim'in Avrupa insan Haklarz Komisyonuna Bireysel Ba~vuru Hakk1m ve Avrupa insan Haklarz Divammn Yarg1 Yetkisini Tammam1za ili~kin 4 Aralzk 1961 Tarihli Kanun Teklifi Divanzndan olu§an Avrupa jnsan Haklarz Sozle§mesi'ndeki denetim or-ganlarznzn ihtiyaca uygun bir yapzya kavu§turulmasznz diizenlemektedir.
Soz konusu Protokol uyarznca, Avrupa jnsan Haklarz Komisyonu ve Avrupa jnsan Haklarz Divanz ortadan kaldzrzlmakta, yerlerine tek bir Mahkeme olu§turulmaktadzr. Tiim ba§vurular dogrudan yeni Mahke-meye intikal edecektir. Mahkeme, hem ki§isel hem de Dev/et ba§vurula-rzna bakacaktzr. Eski sisteme nazaran hakimler devresel degil, tiim yzl toplanacaklardzr. Bu degi§iklige gidilmesine ihtiya<; duyulmasznzn se-bebi, Avrupa Konseyi 'ne iiye iilkelerin sayzsznda biiyiik artl§ olmasz, mevcut Komisyon ve Divanzn i§ yiikiiniin <;ok artmasz ve bu durumun da giderek artan aksamalara yo/ a<;maszdzr. Bunu onlemek iizere yapzsa/ degi§iklige gidilmesi ve boylece davalara daha siiratle bakzlmasznzn saglanmasz dii§iiniilmii§tiir. Yeni kurulacak Mahkemede, 3 hakimden olu§an bir Komite, ba§vurularzn kabul edilebilirligini tespit edecektir. Mahkeme 7 §er hakimin yer aldzgz Dairelerden olu§acaktzr. Ancak istis-naf durumlarda, Mahkeme 17 hakimin yer aldzgz Biiyiik Daire §eklinde en onemli konularz ele alacaktzr. Biiyiik Dairede, Mahkeme Ba§kanz, Daire Ba§kanlarz ve ba§vuruda konu edilen Devletin hakiminin yer al-masz zorunludur. Bu sayede, Mahkeme kararlarznzn diizeyi ve ortaya <;zkan i<;tihadzn tutarlzlzgz ve onemli kararlarzn tekrar gozden ge<;irile-bilmesi sag/anacaktzr. Biiyiik Daire biinyesinde 5 hakimden olu§an bir Alt-Kurul, bir ba§vuruya ili§kin verilen kararzn Biiyiik Daire tarafindan tekrar ele alznzp alznmamasznz kararla§tlracaktzr.
Yeni diizenlemede, tiim ba§vurular dogrudan yeni Mahkemeye in-tikal edecektir. Tiirkiye 1987 yzlznda ki§isel ba§vuru hakkznz tanzdzgz ve Ocak 1990'dan beri Avrupa jnsan Haklarz Divanznzn zorunlu yargz yet-kisini kabul ettigi cihetle, aleyhimize ba§vuruda bulunmak isteyebilecek devlet veya devletler, esasen halihazzrdaki sistemde de Komisyon rapo-runu Avrupa jnsan Haklarz Divanzna gotiirme imkanzna sahiptirler. Di-ger taraftan son yzllarda, Avrupa jnsan Haklarz Komisyonu da raporla-rznz Avrupa jnsan Haklarz Divanzna gotiirmektedir.
Yeni Sistemde, Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi, ba§vuru ve ka-rarlar hakkznda soz sahibi olmayacak, Mahkemenin verdigi kaka-rarlarzn iilkeler tarafindan uygulanzp uygulanmadzgznz denetleyecektir.
Bu uygulama denetim sistemine koklii bir degi§iklik getirmeyecek-tir. Zira, mevcut sistemde, Avrupa Konseyi 'nin 40 iilkeyi kapsayacak §ekilde geni§lemesiyle, Bakanlar Komitesi iiyelerinin davranz§ §ekli
eski-ErdalONAR 1677
sine oranla degi$mi$fir. Halihazirda, Bakanlar Komitesi 'nde yapzlan oylamalar, istisnasiz olarak, Komisyonun raporlarmda yer a/an sonU<;-larz teyit eder niteliktedir.
11. Protokoliin yiiriirliige girmesi ile Avrupa insan Haklarz Soz-le$mesine taraf olan iilkeler gerek ki$isel ba$VUru haklam, gerek Divamn yetkisini belirli siireler i<;in kabul etmek yerine devamlz olarak tamml$ olacaklardir.
11. Protokol ile Avrupa insan Haklarz Sozle$mesinin denetim me-kanizmasmm aksamadan r;alz$masmm saglanmak istendigi gozoniinde bulundurularak Protokoliin tarafimizdan da onaylanmasi yerinde ola-caktir. " 35
11 numarah Protokol, onaylanmas1m uygun bulan bu Kanuna da-yamlarak Ba~bakan Necmettin Erbakan'm ba~kanhgmdaki Bakanlar Kurulu ve Cumhurba~kam Siileyman Demirel tarafmdan 30 Mayis 1997 tarihinde onaylanm1~36 ve onay karamamesi, 20 Haziran 1997 tarihinde
Resmi Gazetede yayimlanm1~t137• Bu Protokol, 4. maddesindeki
diizen-35 TBMM S. Say1s1: 278, "insan Haklanm ve Ana Hiirriyetleri Korumaya Dair
Sozle~menin Olu~turdugu Denetim Mekanizmasmm Yeniden Yaptlanmasma ili~kin 11 No. lu Protokoliin Onaylanmasmm Uygun Bulundugu Hakkmda Kanun Tasans1 ve D1~i~leri Komisyonu Raporu", TBMM Tutanak Dergisi, Donem: 20, Yasama Y1h: 2, Cilt: 26, 14.05.1997 tarihli 93. Birle~im tutanag1 sonuna ekli, ss. 1-2.
36 1982 Anayasasmm 104. maddesinde her ne kadar "Milletleraras1 andla~malar1 onaylamak ve yay1mlamak yetkisinin Cumhurba~kanma ait oldugu ongoriiliiyorsa da, izleyen 105. madde de, "Cumhurba~kammn, Anayasa ve diger kanunlarda Ba~bakan ve ilgili bakanm imzalarma gerek olmaks1zm tek ba~ma yapabilecegi belirtilen i~-lemleri d1~mdaki biitiin kararlar1, Ba~bakan ve ilgili bakanlarca imzalamr" denil-mektedir. Bu baglamda, 31 May1s 1963 tarih ve 244 say1h "Milletleraras1 Andla~malarm Yaptlmas1, Yiiriirliigii ve Yaymlanmas1 ile Baz1 Andla~malarm Ya-ptlmas1 i~in Bakanlar Kuruluna Yetki Verilmesi Hakkmda Kanun"un 3. maddesin-deki "Milletlerarasz andla$malarzn onaylanmasz, bunlara katzlma, bunlarzn feshini
ihbar etmemek suretiyle yii.rurlii.k sii.resini uzatma, Tii.rkiye Cumhuriyetini baglayan bir milletlerarasz andla$mamn belli hii.kii.mlerinin yii.rurlii.ge konulmasz i9in gerekli bildirileri yapma, milletlerarasz andla$malarzn uygulama alanznzn degi$tigini tespit etme, bunlarzn hii.kii.mlerinin uygulanmasznz durdurma ve bunlarz sona erdirme, Ba-kanlar Kurulu kararnamesiyle olur" hiikiim uyarmca milletleraras1 andla~malarm onaylanmas1 yetkisini Cumhurba~kan1 tek ba~ma kullanamayacak; aksine bu yetkinin kullamlmasm1 Bakanlar Kurulu ile birlikte yerine getirecektir.
1678 Tarihten Bir Yaprak: CHP Milletvekili Nihat Erim 'in Avrupa insan Haklarz Komisyonuna Bireysel Ba$VUru Haklam ve Avrupa insan Haklarz Divammn Yargz Yetkisini Tammamzza ili$kin 4 Aralzk 1961 Tarihli Kanun Teklifi leme uyannca, son iiye devletin onaylamasmdan (italya) 1 y1l sonra, 1 Kas1m 1998 tarihinde yiiriirliige girmi~tir38 .
C) insan Haklan Mahkemesinin Yap1smm 14. Protokolle De-gi~tirilmesi
Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birligi 'nin dagtlmas1 sonrasmda Avrupa Konseyi'ne yeni katthmlar ve Avrupa'da insan haklanmn ko-runmas1 alanmda kaydedilen geli~meler nedeniyle A vrupa insan Haklan Mahkemesi 'nin i~ yiikiiniin siirekli artmas1 kar~1smda, A vrupa Konseyi Bakanlar Komitesi 'nin ve A vrupa Konseyi Parlamenterler Asamb-lesi 'nin gorii~leri dikkate ahnarak, A vrupa Konseyi iiyesi devletlerce A vrupa insan Haklar1 Mahkemesi 'nin yargtlama siirecini k1saltan bir protokol haz1rlanm1~ ve 14. Protokol olarak 13 May1s 2004 tarihinde Strasburg'da imzaya a~:ilm1~tlf. Tiirkiye Cumhuriyetinin 6 Ekim 2004 tarihinde imzalad1g1 bu Protokoliin onaylanmas1 1 Haziran 2006 tari-hinde kabul edilen 5512 sayih Kanun ile uygun bulunmu~tur39•
14. Protokoliin onaylanmasmm uygun bulunmasma yonelik Erdo-gan Hiikfimetince haz1rlanan bu Kanun tasar1smm gerek9esinde ~oyle denilmekteydi:
"Avrupa Konseyi biinyesinde hazzrlanan insan Haklarz ve Ana Hiirriyetlerini Korumaya Dair Sozle$menin Olu$lurdugu Denetim Me-kanizmasznzn Degi$lirilmesine ili$kin 14 No 'lu Protokol, 13 Mayzs 2004 tarihinde uye iilkelerin imzaszna a<;zlmz$lzr.
Ulkemiz tarafindan 6 Ekim 2004 tarihinde imzalanan Protokol ile Avrupa insan Haklarz ve Ana Hiirriyetleri Koruma Sozle$mesinin de-38 Said Vakkas Gozliigol, a.g.e., s. 388, dipnot 182.
39 TBMM Tutanak Dergisi, Donem: 22, Cilt: 121, Yasama Y1h: 4, Birle~im: 109, 31.05.2006, ss. 343-357, 393-407. Esasmda, bu Kanun Tasansmm gorii~iilmesi ve kabulii TBMM'nin 31 May1s 2006 tarihli 109. Birle~iminde gen;ekle~mi~tir. Ancak, bu Birle~imin saat 21.38'de ba~layan 5. Oturumunun sonlarmda Kanun Tasar1smm tiimii iizerindeki gorii~meler tamamlanm1~ ve maddelerine gec;ilmesi saat 23.28'de kabul edilmi~tir. Maddelerinin gorii~iilmesi ise, Birle~imin saat 23.33 'de ac,:Ilan 6. Oturumunda yapilm1~ ve gerek maddeler, gerek tiimii iizerindeki son oylama bu otu-rumda tamamlanarak Tasar1 kabul edilmi~tir. 6. Oturum saat 00.36'da kapand1g1 ic,:in, Kanunun kabul tarihi Resmi Gazete'de l Haziran 2006 olarak gosterilmektedir. Bkz. TBMM Tutanak Dergisi, Donem: 22, Cilt: 121, Yasama Y1h: 4, Birle~im: 109, 31.05.2006, s. 325, 350, 351, 364; Resmi Gazete, 6 Haziran 2006, Sayi: 26190.
Erda/ONAR 1679
netlenmesinden sorumlu Avrupa insan Haklan Mahkemesinin i$leyi-$inde kar$zla$zlan, a$Zrz dava yiikii gibi sorunlarzn a$zlmasz ama9lan-maktadzr.
Avrupa insan Haklarz ve Ana Hiirriyetleri Koruma Sozle$mesi ile kurulan denetim mekanizmasznzn reformuna yonelik olarak ilk kez 1994 yzlznda ba$latzlan 9alz$malar, bu ama9la hazzrlanan 11 Numaralz Proto-koliin 1 Kaszm 1998 'de yiiriirliige girmesiyle sonu9lanmz$fl.
Aradan ge9en 10 yzllzk siire i9erisinde, gerek Avrupa Konseyinin iiye sayzszndaki artl$, gerek Avrupa'da insan haklarznzn korunmasz ala-nznda kaydedilen geli$meler Avrupa insan Haklan Mahkemesinin uzun donemli etkinliginin saglanmasz ve denetim mekanizmasznda bu yonde degi$iklikler yapzlmasz gereksinimini bir kez daha ortaya 9zkarmz$tlr.
Bu gereksinimden hareketle yiiriitiilen 9alz$malar sonucunda ha-zzrlanan 14 Numaralz Protokol, Avrupa insan Haklan Mahkemesinin daha etkin bir $ekilde i$leyi$ini saglamaya yonelik usu! niteliginde degi-$iklikler ongormektedir
Avrupa insan Haklan Mahkemesi tarafindan incelemeye deger bulunmayan, ancak biiyiik zaman kaybzna yo/ a9an onemsiz nitelikteki ba$vurularzn ilk incelemelerinin daha hzzlz yapzlarak sonu9landmlma-sznz, ba$vurularzn daha az sayzda yargz9 tarafindan incelenebilmesini ve kabul edilebilirlik ko$ullarzna $ikayet9inin onemli oranda zarar gormesi unsurunun eklenmesini hiikme baglayan bu degi$iklikler ile, mahkeme-nin etkinligine katkzda bulunulacagzna inanzlmaktadzr. " 40
Onaylamasmm uygun bulunmasma dair Kanun Tasansmm gerek-9esinde de goriildiigii gibi, 14. Protokol uyannca, A vrupa insan Haklan Sozle~mesindeki haklardan birinin ihlal edildigi iddiasmm kabul edile-bilirligi, mahkeme diizeninde yapllan degi~iklikle yeni olu~turulan "tek hakimli diizen"de de kararla~tmlabilecektir ve kabul edilebilirlik ko~ul-lanna, ba~vuruda bulunanm "onemli oranda zarar gormii~ olmas1" da eklenmi~ bulunmaktadIT41 . Onaylanmas1m uygun bulan 1 Haziran 2006
40 TBMM S. Say1s1: 1007, TBMM Tutanak Dergisi, Donem: 22, Cilt: 121, Yasama Y1h: 4, 31.05.2006 tarihli 109. Birle~im tutanag1 sonuna ekli, s. 1.
41 14. Protokoliin getirdigi degi~iklikler ic,;in bkz. Faruk Bilir, "Avrupa insan Haklarz
Mahkemesi'nin Yap1s1 ve 14 Nolu Protokol", Ankara Universitesi Hukuk Fakiiltesi
Dergisi, Cilt: 55, Ytl 2006, Sayi: 1, ss. 135-156; Said Vakkas Gozliigol, a.g.e., ss. 299-305; Ya~ar Salihpa~aoglu, "Avrupa insan Haklarz Mahkemesi ve Turkiye: Bazz
1680 Tarihten Bir Yaprak: CHP Milletvekili Nihat Erim'in Avrupa insan Haklarz Komisyonuna Bireysel Ba$vuru Hakkmz ve Avrupa insan Haklarz Divammn Yargz Yetkisini Tammamzza ili$kin 4 Aralzk 1961 Tarihli Kanun Teklifi tarih ve 5512 sayih Kanuna dayamlarak:, 14. Protokoliin onaylanmas1, 29 Haziran 2006 tarihinde 244 sayih Kanunun 3. maddesi uyarmca Ba~bakan Erdogan Hiikfuneti ve Cumhurba~kam Ahmet Necdet Sezer tarafmdan kararla~tmlm1~42 ve Protokol son devlet Rusya Federasyonu
tarafmdan da onaylanmca 1 Haziran 2010 tarihinde yiiriirliige girmi~tir43 . Boylece, 1949 yilmda A vrupa Konseyi 'nin kurulmasmdan ve 1950 yilmda A vrupa Konseyi iiyesi devletler arasmda "insan Hak:larm1 ve Temel Hiirriyetleri Korumaya Dair Sozle~me"nin (Avrupa insan Hak:lan Sozle~mesi) imzalanmasmdan bu yana ge9en 60 kiisur y1lhk siire i9inde temel hak: ve hiirriyetleri koruyucu organlar 90k geli~me gostermi~ ve giiniimiizde yarg1 yetkisinin iiye devletlerce kabulii zorunlu olan, orgiitlii ve diizenli 9ah~an bir mahkeme haline gelmi~tir.
III- CHP Kocaeli Milletvekili Nihat Erim'in 1961 Yilmda Av-rupa insan Haklan Komisyonuna Ki~isel Ba~vuru Hakkmm Ta-nmmas1 ile Avrupa insan Haklar1 Divammn (Mahkemesinin) Yarg1 Yetkisinin Kabuliinii Ongoren Bir Kanun Teklifi Haz1rlamas1 ve Parti Yonetiminin Kar~1 <;1kmas1 Uzerine Bu Teklifi Geri <;ekmek Zorunda Kalmas1
A) Nihat Erim'in Kanun Teklifi
Onbirinci Protokol oncesinde, "insan Hak:larm1 ve Temel Hiirri-yetleri Korumaya Dair Sozle~me" (A vrupa insan Hak:lan Sozle~mesi) uyannca A vrupa insan Hak:lan Komisyonu ve A vrupa insan Hak:lan Divan1 ~eklinde ikili bir yap1 gosteren koruyucu organlann varhg1 stra-smda, iilkemiz a91smdan anlamh bir kilometre ta~1, 27 Mayis Askeri Yonetiminin, 1961 Anayasasmm kabulii, Millet Meclisi ve Cumhuriyet Senatosu'nun yaptlan se9imlerle olu~turulmas1 ile sona ermesinin hemen ardmdan, 1961 yilmm sonunda CHP Kocaeli Milletvekili Nihat Erim'in bir kanun teklifi ile Avrupa insan Hak:lan Komisyonu'na ki~isel ba~vuru
Rakamlar ve Gerr;ekler", Gazi Oniversitesi Hukuk Fakiiltesi Dergisi, Cilt: 13, Ytl 2009, Say1: 1-2, ss. 261-262.
42 Resmi Gazete, 8 Agustos 2006, Say1: 26253. 43 Said Vakkas Gozliigol, a.g.e., s. 299.
Erda!ONAR 1681
hakkmm tamnmas1 ve Avrupa insan Haklan Divam'nm (Mahkemesinin) yarg1 yetkisinin kabuliinii ongormesiydi.
Erim'in 4 Arahk 1961 tarihli kanun teklifi ~oyleydi:
"4 Kaszm 1950 tarihli Roma Sozle$mesinin 25 nci ve 46 ncz mad-delerinin uygulanmalarz hakkznda kanun teklifi"
Madde 1.- 4 Kaszm 1950 tarihinde Roma'da imzalanmZ$ olan jn-san Haklarz ve Temel Hurriyetleri 25 nci maddesiyle her Jerde ve huku-mete tabi olmzyan her kurulu$a her ozel $ah1slar grupuna saglanmZ$ olan Avrupa jnsan Haklarz Komisyonuna ba$vurabilme hakkznzn tanzn-masz uygundur.
Madde 2. - Birinci maddede sozu edilen anla$manzn 46 ncz madde-sinde tesbit edilmi$ olan jnsan Haklarz Avrupa Divanznzn yargz yetkisi-nin tanznmasz uygundur. Madde 3.- Birinci ve ikinci maddeler( 'de ongo-rulen' denilmeliydi E.O.), tanzmalar belli sureler i<;in yapzlabilir.
Madde 4.- Bu kanunu Bakanlar Kurulu yurutur.
Madde 5.- Bu kanun yay1m1 tarihinde yururluge girer. "44
Bu teklifin gerek9esinde ise Erim ~oyle diyordu:
"4 Kaszm 1950 tarihinde Roma 'da imzalanan jnsan Haklarz ve Temel Hurriyetleri Koruma Sozle$mesi, Batz demokrasileri arasznda insan haklarz ve ana hurriyetleri bakzmzndan sozle$en Devletlerin hep-sine mii$terek bir standart sagla(n)m1$tlr. 20 Mart 1952 de Paris 'te im-zalanan Ek Protokol aynz alanda yeni bir adzm olmu$tur.
Turkiye Cumhuriyeti her iki vesikayz da imzalam1$ ve yururluge koymu$tur.
Adz ge<;en Sozle$menin milletlerarasz munasebetlere getirdigi ye-nilik buyuktur. Demokratik medenf bir toplulukta riayeti mecburi haklar ve hurriyetler hem tesbit edilmi$, hem de bunlarzn uygulanmasznz denetliyecek. milletlerarasz iki yargz organz kurulmasz saglanmz$tlr. Bu yargz organlarz jnsan Haklarz Komisyonu ve jnsan Haklarz Divanzdzr.
Avrupa jnsan Haklarz Komisyonu kuruluncaya deyin, milletlera-rasz yargz yerlerine fertlerin dogrudan dogruya ba$vurabilmeleri mum-kun degildi. Avrupa jnsan Haklarz Sozle$mesinin 25 nci maddesi, dev-letlerin yanznda ozel ki$ilerin ve topluluklarzn da $ikayette bulunabil-melerine imk!in vermi$tir. Ancak, hukuka baglzlzkta <;ok ileri gitmi$
