Aydın Nasuh Paşa Külliyesi

AYDIN NA8UH PAŞA KÜLLİYESİ

Emre MADRAN

GİRİŞ :

Bu yazuun konusunu teşkil eden külliyeyi, 1967 senesi yaz aylannda Ay-dm Vakıflar Bölge Müdürlüğünde staj yaparken inceledim.

18. yüzyılın ilk yıllarında inşa edil­ miş han, hamam, medrese, ve mescit­ ten teşekkül eden bu külliyenin rölöve ölçüleri, rölöve ve restorasyon çizimle­ ri. Vakıflar Genel Müdürlüğü rölöve bü­ rosu elemanlanmn yardımlarıyla hazır­ lanmış, vakflyelerle ilgili kısımlar Va­ kıflar Genel Müdürlüğü ve Aydm Vakıf­ lar BöU;e Müdürlüğü arşivlerinden çı­ karılmıştır.

TARİHİ ÇEVRE:

Aydın şehri, Ege bölgesinde Büyük Menderes ovasımn kuzey kenarmda yer alan bir il merkezimizdir. Burada ilk yorleşme, bugünkü şehrin kuzeyinde bulunan yüksekçe bir düzlükte o l m u ş ­ tur". T r a 11 e s adını taşıyan bu ilk ş e ­ hir M.ö. V I yy. da İskender, M.ö. I V . yy. da Pefs, M.S. 189 da Roma, ve daha sonra Doğu Roma imparatorluğu sınır­ lan içinde kaldı. Malazgirt savaşmdan sonra birçok defalar Türkler ve Bizans-hlar tarafından ele geçirilen Aydın, Sa­ hil Beyi Menteşe Bey tarafından 1280' de kesin olarak Türic hakimiyeti altına almdı. 1310'da Aydmoğlu Mehmet Bey tarafmdan fethedilen şehre, bundan sonra "Aydın Güzelhisan" dendi. 1426 <U Murat I I tarafmdan Osmanlı Devle­ tine katılan Aydın, sancak beyliği ve

). Buıün buraya üç cttzkr denmektedir.

eyalet merkezi oldu. 1919-1922 yıllarm-da Yunanlılarm elinde kalan şehir 7 Eylül 1922 de Türk Orduları tarafından kurtarıldı ve Türkiye Cumhuriyetinin bir il merkezi oldu.

Çeşitli devirlerde, değişik medeni­ yetlere beşiklik eden Aydın şehrindeki Tarihi ve Mimari kıymeti haiz tslâm eserlerinin azlığı. Aydmoğullan devrin­ den sadece bir türbenin' kalması, en es­ ki Osmanlı yapısının^ 1568 M. tarihini taşıması dikkati çekmektedir.

B u konudaki araştırmalar bizi aşa­ ğıdaki sebeplere götürmektedir;

a) Aydın ve havalisindeki devamlı Islâmî yerleşmeyi ve dolayısıyla mima­ ri hareketi yaratan Aydınoğuilan dev­ rinde, Ayasulug (Selçuk), Birgi ve İz­ mir'in başkent olmalan, Aydm şehrini ikinci plânda bırakmış olabilir.

b) Osmanlı hakimiyetinin ilk 100 senesinde (15. yy.) Güzelhisar sancağı­ nın merkezi Tire olmuştur. 16. y ü ^ l m ortalarına doğru sancak merkezi olan Aydm'da yoğun mimari faaliyetin bu tarihten sonra başlamış olacağı düşü­ nülebilir.

c) 19. yüzyıUn sonunda vuku bu­ lan 2 deprem, tarihî eserlerin hemen ya* nsmm önemli şekilde hasara uğrama­

sına yol açmıştır.

d) Millî Kurtuluş Savaşmda, Yu­ nan kuvvetlerinin kaçışı sırasmda geniş

2. AU Han B a t » tOrbeti. 3. ra»« Camii.

184 CMRBMADRAN Ölçüde tahrib olan Aydm'da geçen yüz­

yıla kadar ayakta kalabilmiş han, ha­ mam ve medreselerin yandığı ve bu şe­ kilde ortadan kalktığı bilinmektedir.

e) Aydın'da son 40 yılda girişilen imâr ve şehircilik faaliyetleri de eski eserlere yer yer zararlı olmuştur.

Yukarıda gösterilen çeşitli sebep­ lerden dolayı tarihî ve mimarî kıymeti haiz eski eserlerinden ancak bir kısmı­ nı tanıyabildiğimiz Aydın'da, mevcut kısımları orijinal hallerini muhafaza eden tek külliyeyi bu yazıda tanıtmağa çalışacağız (*).

GENEL KONVM (Resim 1^)

Nasuh Paşa külliyesi Cumhuriyet Mahallesinde, ve Cihanoğlu külliyesi­ nin güneyinde yer almaktadır. Paşa Ha­ mamı, Osman Ağa Medresesi ( ' ) , Zin­ cirli Han ve Mescitten müteşekkildir. Bu yapılardan sadece hamam ve hanın güney cephesindeki zemin kat dükkân­ ları fonksiyonlarını devam ettirmekte. Medrese odaları fakir ailelerin barınağı, Han ise ahır ve depo olarak kullanıl­ maktadır. Medrese ve Hamamın kuzey cepheleri ile Han'ın doğu ve batı cephe­ leri evler tarafından kapatılmış olup (Levha 1), Belediye tarafından yeni a-çılan bir yol (Resim 3) medresenin ba­ tı kanadını tamamiyle ortadan kaldır­ mıştır. (*) İkinci bir yol Han, Medrese ve Hamamın güneyinden geçmektedir. Külliyenin kuzey ve güneyindeki zemin kotları birbirinden farklı olduğundan, medreseye güney cephesinde bugün mevcut olmayan merdivenle çıkılmak­ taydı. Hanın zemin kat kuzey odalan

4. Ntsuh Pa^ KQlliyeslnin Icuzeyinde yer alan Ci-hsnoilu Camii ve medresesi de Mr kttlliye tefktl etmek­ le beraber, yapılan onanm ve eklemeler bilhassa med­ rese'nln orijinal lıOvlyeılııi Icaybetmesine yol açmıştır,

5. Medrese, oranm soa mUderrisl olaa Osman AJa'-nm adma izafeten bu İsimle anılmaktadır. Han'm ismi de son senelere kadar kapısında asılı bulunan zincir­ den çelmektedir.

6. A)Yİın'da bir fotoSrafçıdan temin eltiJtimiz 1930

yılUriada fekilmi; bir fotoSrafta medresenin yol açıl­ madan evvelki hali göhUmektedir. (Resim 4).

ise Mescidin zemin k o t u n u n a l t ı n d a kalmakta, dolayısıyla han, kuzeyden tek katlı gibi g ö z ü k m e k t e d i r .

Külliyenin o n a r ı m ı bahis konusu olduğundan çevre tanziminin ö n c e l i k l e ele alınması, istimlâk ve hafriyat gibi ön çalışmaların mutlak y a p ı l m a s ı lâ-zımdır.

OSMAN AĞA M E D R E S E S İ :

Medrese d i k d ö r t g e n b i r avlu etra­ fına sıralanmış ( ' ) odalardan meydana gelen tek katlı b i r yapıdır. B a t ı s ı n d a bitişik olarak ? a ş a H a m a m ı , d o ğ u ve güneyinde yol, kuzeyinde ise evler bu­ lunmaktadır. Yeni açılan y o l y ü z ü n d e n , hâlen ağzı doğuya açık ( l ) ş e k l i n d e b i r plâna sahiptir. (Levha 3 ) ,

Yapıya güney k a n a d ı n d a , yoldan 1.30 m. kadar y ü k s e k t e b i r k a p ı d a n gi­ rilir. (Resim 5 ) . Orijinal merdiven bu­ gün mevcut değildir. K a p ı basit p r o f i l ­ li i k i mermer yan söve ü z e r i n d e yer a-lan yarım daire kemer ile ç e v r e l e n m i ş ­ tir. Tuğla haç tonoz ile ö r t ü l ü giriş hac­ mi dikdörtgen b i r p l â n g ö s t e r m e k t e , bugün oda olarak k u l l a n ı l m a s ı n d a n do­ layı, giriş moloz taşla ö r ü l ü bulunmak­ tadır, Medrese hacimlerindeki y e g â n e kârgir üst yapı giriş hacminLnkidir.

Giriş hacminden b a ş k a g ü n e y ka­ natta 4, batı kanatta 8, kuzey kanatta 2, ve iki tane köşe odası ile mevcut oda-ların sayısı 17 y i b u l m a k t a d ı r . ( ' ) Ge­ nellikle 4.00 X 4.00 m . boyuntunda olan odalar, yıllar boyu değişik ş e k i l l e r d e kullanıldıklarından, çoğu e l e m a n l a r ı orijinal d u r u m l a r m ı hemen hemen kay­ betmiştir. Her odada avluya a ç ı l a n b i r

7. Medresenin doğusundan geçen yeni y o l . yapının gUney kanadının bir kısmını ortadan kaldırmiftır. Han'­ ın kuzey-batı ka$esindeki İki odaya ait izler medrese'-nin doğu kanadının mevcut olduğunu göstermekteyse dc, evler pUnm kesin olarak anlaşılmasına mjıDİ olmak­ ladır. (Levha 1-2).

t. Aydın'da butduiumuz eski fotofiraf ve mahalle

sakinlerinin ifadeleri, medresenin kuzey ve güney kanad-lannın Zinciri! Han'a kadar uzandığını g ö s t e r m e k t e d i r . Bu vaziyette oda sayısının 27 kadar o l d u ğ u dU$UnUle-' bUir.

AYDIN N A S U H P A Ş A KÜULİYESİ ₁₈₅

kapı ve b i r pencere ile, iç kısımda, i k i odayı birbirinden ayıran duvarda b i r ocak, ve ocağın her i k i yanında birer dolap nişi b u l u n m a k t a d ı r . Güney kanat­ taki odaların yola bakan cephelerinde birer pencereleri daha vardır. (Resim 10). Ocak i k i t a ş konsol üzerinde yer alan yarım daire tuğla kemer ahndan müteşekkil olup davlumbazı yoktur.

Duvarlarda yapı malzemesi olarak moloz t a ş ve tuğla parçaları kullanıl­ mış olup, itinalı olmayan b i r işçilik göstermektedir. Pencerelerde kireç ta­ şı söveler ve geçmeli demir parmaklık­ lar yer yer mevcuttur. (Resim 7 ) . Ka­ pılarda ise genellikle monolit i k i yan şovenin üzerinde 2 p a r ç a taştan müte­ şekkil yanm daire kemerler bulunmak­ tadır. Kapı ve pencerelerin üzerinde gayri muntazam formlar gösteren tuğ­ la boşaltma kemerleri vardır. Yer yer kalmış olan orijinal sıva ve alçı bada­ na, odaların iç ve dışlarının tamamen sıvalı olduğunu göstermektedir. (Re­ sim 11).

Medresenin ü s t örtüsü (giriş hac­ mi hariç ) b u g ü n mevcut değildir. 0da-lan birbirinden ayıran duvarların, yan duvarlardan sonra yükselen kısımları­ nın üçgen şeklinde olması ve b u üçge­ nin ucunda yer alan b â c a l a n n üzerin­ deki izler, çift meyilli ve a h ş a p kirişle-meli b i r beşik çatının mevcudiyetini göstermektedir. (Resim 8 ) .

Medresenin güney kanadında, esas kitleden 2.55 m . uzakta/ yer alan 2 adet bordür taşı ve aynı t a ş t a n yonulmuş basit b i r kaide (Resim 9 ) , avluda yer yer toprağın içine g ö m ü l m ü ş monolit sütunlar b i r revağın mevcudiyetim gös­ teren elemanlardır. Kitlenin avlu cep­ helerinde kârgir b i r revak ü s t yapısı izine r a s t l a n m a d ı g m d a n , revagm da ahşap kirişlemeli b î r ü s t ö r t ü s ü bulun­ duğunu kesinlikle söyleyebiliriz. . ( ' )

*. Tire'de Karakadı Mecdelıln Medresesinde (Re­ sim 2S> (İS. yözyıl) derleme sütun ballıklar üzerinde yer a b n tuğla kemerlerin taşıdığı ahşap ü s t örtüden.

Mevcut kolonların yüksekliği, kolonlar üzerinde kemerlerin bulunamayacağını, kirişlemenin kolonlar üzerinde yer a-lan ahşap yastık kirişine bastığmı gös­ termektedir. Restitüsyon etüdleri, oda­ ları örten beşik çatının uzanarak reva­ ğın da çatısını teşkil edebileceği sonu­ cunu vermektedir. (Levha 4 d ) PAŞA H A M A M I :

Hamam, Medresenin batısında ve ona bitişik olarak yer almıştır. (Resim 12) Medrese giriş kapısının açıldığı so­ kaktan 7 basamak merdivenle çıkıldık­ tan sonra yıkılan orijinali üzerine 1954 senesinde yapılmış ve betonarme b i r üst ö r t ü ile kapatılmış olan soyunma kısmına girilir. Ahşap soyunma kabin­ lerinin bulunduğu bu muhdes kısımdan açılan ufak b i r kapı ile dikdörtgen b i r plâna sahip ılıklık kısmına geçilir. Siv­ r i tuğla kemerler ve köşelerde aslangö-ğüsleri tarafından taşınan ü ç kubbe bu k ı s m m ü s t ö r t ü s ü n ü teşkil etmektedir. Ilıklığın kuzey duvarındaki ufak b i r ka­ pıdan servis hacmine girilh'. B u kısım­ da beşik tonozlu W, G. hacmi ve hama­ mın doğusunda bulunan su deposuna çıkan ü ç basamaklı b i r merdiven var­ dır. H a m a m ı n üçüncü kısmı ılıklıktan geçilen ve kare b i r plâna sahip olan sı­ caklıktır. Tek hacim olan sıcaklığı ör­ ten kubbede geçiş elemanı olarak tromp kullanılmıştır.

Yapı malzemesi olarak moloz taş ve tuğla kırıklarının kullanıldığı ha­ mamda herhangi b i r tezyini eleman bu­ lunmamaktadır.

MESCtT :

Vaziyet plânında da görülebileceği gibi medreseyi kesen yolun sağ tarafm-me>-dana gelen bir revak vardır. KUIliyemlz hemen ku­ zeyinde yer alan ve Cihanzade AbdUlaziz ASa tarafından 18. ylizyılın ortalarında yaptınlmış olan medresenin de böyle b i r rcvağı bulunduğunu 1930 larda çekilmiş otaa bir fotoğraftan öğreniyoruz. (Resim 23a) (R. M . Rief»-tahl, Turkislı Architecture in Southwestern Anatolia, s. « ) .

186 EMRE M A M A N da ve hanın kuzey-batı köşesinde yer almaktadır. (Resim 13). Hâlen yoldan

1.5 m. yüksekte olan mescit kuzey ve güneyden evlerle sarılmıştır.

Yapı i k i hacimden müteşekkildir. Esas ibadet edilen kısım 7.00 x 7.00 m. boyutunda olup kuzey duvarında yer alan üzeri mermer yarım daire kemerli bir kapıdan girilir. Kuzey doğu köşesi yıkılmış olan ibadet mekânının batı ve doğu duvarında altta ve üstte ikişer pencere, güney duvarında ise alçı sıva üzerine kabartma olarak işlenmiş yedi stalaktit sırasının meydana getirdiği bir mihrap nişi ve mihrabın her i k i ya­ nında yer alan altlı üstlü birer pencere bulunmaktadır. Alt pencereler söveli ve geçmeli demir parmaklıklı olup, üst pencereler sivri veya kaş kemerle biti­ rilmişlerdir. Paralel kenar bir plâna sahip ikinci hacime, mescidin içinden ve güneybatı köşesinden geçilir. Doğu ve batı duvarlarında ikişer pencere bu­ lunan bu hacmin üst örtüsü ahşap be­ şik çatıdır.

Mihrap (Resim 15), kapı ve kuzey batı dış köşede yer alan alçı stalâktit köşe konsolu (Resim 14), yalnız mescitte de­ ğil bütün külliyede rastlayabildiğimiz ender tezyini elemanlardır.

ZtNCfRLt HAN (Resim 16)

Külliyenin doğusunda yer alan han, 28 x 23 m. boyutundaki dikdört­ gen bir avlunun etrafında yer alan i k i katlı ana blokla, avlunun güney-doğu köşesinden geçilen ikinci küçük avlu­ dan müteşekkildir. (Levha 6a ve 6b). Yapıya güneyde yer alan sivri kemerli bir kapıdan girilir. (Resim 18). Giriş hacmi 3.00 x 5.35 m. boyutlarında olup haç tonozlu bir üst yapıya sahiptir ve avluya açılır. Zemin katta batı, kuzey ve doğu bloklardaki 18 oda avluya, (Re­ sim 18-19) kapının yer aldığı güney bloktaki I I oda ise ("')güneyindeki yola

10. Yapının bu kanadı do<u Utikimetiade vo kUfUk avlunun güneyinde de\-*Tn etmekte olduiundan oda f

açılmaktadır. Bu cephedeki d ü k k â n l a r -dan giriş kapısının b a t ı s ı n d a yer alan­ ların ön cepheleri k a p a t ı l m ı ş ve mer­ mer söveli bir kapı ve bir pencere i h t i ­ va eden hacimler haline g e l m i ş l e r d i r . Daha harap olan doğu taraftaki d ü k ­ kânlarda ise bu dolgular g ö r ü l m e m e k ­ tedir. (Levha 7a). Birinci kat o d a l a r ı tamamen avluya bakmakta olup, gü­ ney kanatta dükkânların ü z e r i n d e yer alan odaların yola bakan b i r e r söveli ve geçmeli demir p a r m a k l ı k l ı pencere­ leri daha vardır.

Zemin kat odaları avluya a ç ı l a n kireç taşı söveli birer pencere ve k a p ı , içeride ise konsol taşları ü z e r i n e otur­ tulmuş tuğla kemer alınlıkh b i r ş ö m i n e ve şöminenin her i k i y a n ı n d a yer alan birer niş ihtiva etmektedirler. Üst kat odaları da aynen alt kat o d a l a r ı n d a k i elemanlara sahiptirler.

Küçük avlu C ) d o ğ u ve b a t ı isti­ kâmetinde giden ve ortada m o n o l i t b i r sütuna oturan i k i yuvarlak t u ğ l a ke­ merle ikiye ayrılmıştır. B u t u ğ l a ke­ merlerin taşıdığı duvar ü z e r i n d e yer alan ve i k i sövesi mevcut pencere b o ş ­ luğu kemerlerin i k i oda t a ş ı d ı k l a r ı n ı göstermektedir. Büyük avludan k ü ç ü k avluya bu odaların a l t ı n d a n g e ç i l e r e k girilmekteydi. (Levha 9c). K ü ç ü k avlu­ nun batı ve doğu d u v a r l a r ı n d a yerden 80 cm. yükseklikte üzerleri y u v a r l a k tuğla kemerli nişler v a r d ı r . ( R e s i m 20). Avlu kuzeyde, hanın kuzey dış d u v a r ı n ­ dan 2.5 m. kadar içerde b u l u n a n b i r is­ tinat duvarı, güneyde ise d ü k k â n l a r ı n meydana getirdiği blok ile çevrelen-mekte, güney-doğu k ö ş e s i n d e tonozlu ufak bir kare hacim yer a l m a k t a d ı r . )isı kuzey kanattan daha fazladır. Bu blokun en doğu­ sunda yer alan Uç diikkinın üst kal odaları b u g ü n mev cut değildir.

I I . Küçük avlu elemanı, Osmanlı H a n l a r ı n d a değişik şekillerde gOrUlmektedir. istanbul-Valde H a n ı n d a (Re-sim 21) (Uvha 10a) küçük avlu etrafında o d a l a r ı n sı-ralandiiı açık bir m e k i n d ı r . Buna mukabil. Gaziantep-Hişv» Hanında (Levha 10b) vc Bergama Taş Han'da (Levha lOc) bu eleman avlu karakterini k a y b e t m i ş , ana kitleye bajlı. muhtemelen ahır depo fonksiyonunu haiz kapalı bir m t k i n halini almifttr.

AYDIN NASUH PA$A KÜLLİYESİ ₁₈₇ Beden duvarları moloz taş ve tuğ­

la parçalarından inşa edilmiş olan ya­ pıda odalann ve avlu cephelerinin as­ lında tamamen sıvalı olduğu, yer yer görülen sıvalardan anlaşılmaktadır. Dış cepheler ise, d ü k k â n l a r hariç moloz gö­ rünümlerini muhafaza etmektedirler.

Yapıda zemin ve birinci kat odaları arasmda (sadece güney bloktaki zemin kat dükkânların üzeri tuğla tonozdur) döşeme mevcut olmadığı gibi, birinci kat odalarının ü s t ö r t ü s ü de yoktur. Odalarda birinci kat döşemesinin bu­ lunması gereken yerde karşılıklı du­ varlarda görülen 15 x 15 cm. boyutun­ daki oyuklar a h ş a p b i r kişirlemenin, odalan birbirinden ayıran duvarlarda yer alan bacalar üzerindeki izler de ah­

şap bir beşik çatının mevcudiyetini göstermektedir. (Levha 8a-b) Avlunun kuzey-batı ve güney-dogu köşelerinde duvar üzerinde gözüken tuğla kemer başlangıçları, b ü t ü n avlu cephelerinde muntazam aralıklarla sıralanmış a h ş a p gergi delikleri ve üst kat oda kapıla­ rının hemen altında gözüken a h ş a p k i ­ rişleme boşlukları b i r revağın mevcu­ diyetini, şekil ve malzemesini ortaya çıkaran elemanlardır. Avluda yerde bu­ lunan ortalama 50 cm. çapında ve 2.00 m. yüksekliğinde monolit s ü t u n l a r ve tezyinatsız b a ş h k l a r , ü s t kat revak ah­ şap döşemesinin b u s ü t u n l a r üzerinde yer alan tuğla kemerler tarafından ta­ şındığını göstermektedir. (Levha 8b) Ufak b i r hafriyat ayakların yerlerini ortaya çıkartabilir. Birinci kat'ta ise ahşap gergi izlerinin olmaması ve ben­ zeri örnekler ( " ) revagm a h ş a p dikme­ ler tarafından taşınan a h ş a p kirişleme-l i bir çatı ikirişleme-le ö r t ü kirişleme-l ü okirişleme-labikirişleme-leceğini gös­ termektedir. (Levha 8b)

Birinci kata çıkışın, avluda yer a-lan ve herhangi b i r k â r g i r ize rasta-lan­ madığı için a h ş a p olması gereken mer­ divenlerle sağlandığı ve bu

merdivenle-12. Bodnım-Han (Resim 22), Aydın-Cihanoglu Med­ resesi (Resim 23), Alıhisar-Pamulc Han (Resim 24).

r i n üç köşede izine rastladığımız ke­ merler tarafından taşmdığı düşünüle­ bilir. (Levha 2) ( " )

Küçük avluda ise üst ö r t ü n ü n ba­ sit bir a h ş a p konstrüksiyon olması en yakın ihtimallerden biridir.

Gerek handa mevcut izlerin değer­ lendirilmesi, gerek mukayeseli çalışma­ ların verdiği sonuçlar, restitüsyon lev­ halarında ifade edilmeye çalışılmıştır. TARİHİ ANALİZ :

Külliyenin tarihini aydınlatmak için mevcut i k i kitabeden, ('*) Vakıf­ lar Genel Müdürlüğü ve Aydın Vakıflar Bölge Müdürlüğü arşivlerinden fayda-lanılmıştır.

1. Vakıf k a y ı t l a n :

1, a. Vakıflar Genel Müdürlüğü arşivi :

460 n u m a r a l ı defterlerin 348, 349, ve 350 nci sayfalannda küUiye'nin 1134 H . (1721 M.) tarihli vakfiye sureti (Re­ sim 28, 29) b u l u n m a k t a d ı r . "Aydın'da Nasuh Paşa ( " ) vakfımdan medrese ve mevkufatları" başlığı altında, K ö p r ü mahallesinde bir medrese, kârgir han.

13. tu katlı Osmanlı Hanlarında merdiven elemaoı ya revak hacminin içinde (tstanb>ul-VaMe Hanı,

Levha-10a; İstanbul-Vezir Hanı, Levha İ l a , Manlsa-Kur^unhı Han), veya re\-ağa b i t i j l k yahut ayn olarak avlu içinde (Çcfme-Kanuni Kervansarayı, Resim 26) halledilmiştir. Zincirli Han'da her i k i şekil dc miimkUn olmaila bera­ ber köşelerindeki kemerlerin mevcudiyeti, merdivenlerin revak içinde halledilmiş olması ihtimalini daha kuvvetli kılmaktadır.

14. Bu kitabelerden b i r i medrese'nin, diğeri Han'ın giriş kapıları üzerindedir. Medresenin kitabesi 3 parça­ dan müteşekkil olup, bugün sadece en safdaki parça kalmıştır.

15. Nasuh Paşa Aydın'm yerlisidir. Softabk ve çö­ mezlikten yetişmiştir. Açıkgözlüğü sayesinde Serdengeçti ASa oldu. 1698 M . de Karaman Beylerbeyliği ile Saru-han'a, ve 1699 M . de Ayduı'a muhassıl oldu. MuhassıIlıSı zamanında, şiddetli icraatı ile bütün memleket halkını sindirdi. 1707 M , de Şam Valisi oldu. Orada akraba ve dostlarını kayırıp, onlara rütbe ve Mansıp daiılma-sıyla tanındı. Sayda ve Trablusşam eyaletlerini isteme­ sinden korkan Saray tedibi için Yusuf Paşayı gönderdi. Bunu haber alan Nasuh Paşa kaçarken yakalandı ve Şam'da idam edildi. (Aydın i l i tarihi, Asaf Gökbel, ts-tanbul. 1936, s. 174).

188 EMKE MAORAIN

hamam ve dükkânlardan bahsedilmek­ te, yapılarm hudutları belirlenmekte, yapılarda görevli personelin vazifeleri sayılmakta, vakfiye vakfın kullanılma şartlarının sıralanması ile son bulmak-tadJr. ('*)

1. b. Aydın Vakıflar Bölge Müdür­ lüğü arşivi :

l numaralı vakıf kayıt defterinin 54 üncü sayfasında şu kayıt bulunmak­ tadır :

"Güzelhisar'dan (") Nasuh Paşa-nm muhakeme ibaresinden muharrer

1120 tarihli Ferman-ı Ali ile mukayyet vakfiyesinin suretidir".

Aynı fermanın ikinci paragrafında "Nasuh Paşa'nın evrakına müteallik 1126 tarihli fermanın suretidir: Nasuh Paşanın Güzelhisar'da bina eylediği Han ve Hamam ve medrese ve dükkân­ ların bir miktarı " denil­ mektedir. Bu fermanla idam edildikten sonra emlâkinin müsaderesi

emredil-16. Vakfiyede Han'ın hudullan «öyle bellrtilmekee-dir:

"Kkr^r Han, tahtında » oda. fevkinde 32 oda ve

taKasında I I adet dükkân, Şarkan Apluırahman Etendi mena'Iİ, ve sarben medrete, kıblesi y>\, şimalcn AbdUl-kadir efendi menziU."

Hamam'ın hudutları da şöyledir :

"Medrese ! mezkOre muttasıl hamam, şarkan nted-rese-i mezkûre, garben yol, kıbleten yol, şimalen med­ rese evleri."

17. Aydın'ın Osmanlı İmparatorlumu zamandaki bir ismi de GUzelhisar'dır.

mektedir. Aydın Vakıflar Bölge Müdür­ lüğündeki son kayıt ise şöyledir:

"Vekâlet-i Celîlenin ferman 21 Se­ fer 1339 tarih ve 23/995 no'lu emir tah-riresi üzerine ihraç kılman işbu vakfiye sûretleri aslına mutabıktır."

Bu kayıtlardan anlaşıldığına göre esas vakfiye 1120 H. (1708 M) tarihin­ de düzenlenmiş, 1134 H. (1721 M) de sûreti çıkartılmış, 1339 H. (1919 M) de tekrar sûretleri çıkartılmış ve o zaman mevcut olduğu anlaşılan aslına uygun­ luğu tasdik edilmiştir. ('*)

2. Kitabeler :

Hanın kitabesi, kapı kemerlerinin hemen üzerinde, kapı kenanndan gelen basit bir profilin çevrelediği dikdört­ gen bir mermer levha üzerine sülüs ya­ zı ile yazılmıştır. Sol alt köşesinde 1130 tarihini okuduğumuz kitabenin metni şudur: (Resim 27),

Cenab-ı Hazret-i zîşan Nasuh Paşa kim Ki hayrat için vâz-ı müessir etmiş hak Bu hanı bî bedel eyledi bina el hak Güzelhisar'a güzel verdi zineti dilcu Gör bu han-ı ^ d derya bugün der tarih Acep bina ve acep han-ı bî bedeldir bu

1120

1». Kurtuluş savaşında Aydın'daki kayıtların yanma­ sından dolayı, vakfiyenin aslı bugün mevcut değildir. Vakınar Genel MUdOrKlğandcki 1134 H . tarihli metin

vakfiye sûreti olmaktadır.

Not: Fotoğraflar san'at tarihçi Sabih Erkenin a r ş i v i n d e n alınmıştır,

THE COMPLEX OF NASUH PAŞA AT AYDIN (SUMMARY)

Emre MADRAN

The subject of this article is a complex i n Aydın, the so called "Nasuh Paşa Külliyesi". I t is composed o f a Han, a Medrese, a hamam and a mescit dating from the beginning of the 18 t h . century. The complex has been partly destroyed by the municipality, and no preservation or consolidation has been applied to the structures for a long time. The Medrese is at the center of the complex. On the west, the Hamam is located, of which walls are adjacent to the Medrese. The Han is located on

the east side of the road. Mescit sits on the north-west corner of the H a n .

The Medrese is a one storied structure w i t h a courtyard around the which the rooms are located. Because of the destruction of the newly opened road, i t now shows a " U " plan opened to the east. There are 19 rooms, 2 of which are corner rooms. The "revak" and the upper structure of the medrese do not exist today, but the traces of the missing parts help us to jrepare a true restitution scheme.

The Hamam is composed of 3 sections, namely "soğukluk", "ılıklık", and "sıcaklık". The " s o ğ u k l u k " is a later addition probably built on the original one. The "ılıklık" contains 3 domes whereas the "sıcaklık" has a square plan w i t h a single dome on top.

The Mescit is composed of two spaces. Main praying hall has a square plan and contains the " m i h r a b "

decorated w i t h stalactites. I t also hasn't the upper structure, which was probably a timber pitched roof.

The " H a n " is a two storied struc­ ture composed of two open rectangular courts. The west one which is larger, has rooms lining three of its sides. The rooms on the fourth (south) wing are opened to the road. There is a passage at the south-east corner of the court­ yard leading to the smaller east court which was probably used as stables, whereas the other part contains the living quarters. The revak and the up­ per structure of the han do not exist today. But the examination of the traces, signs of the missing parts, and the comparative studies show that, the revak of the first floor has a timber slab sitting on the arches based on the columns. The upper structure was a

two-way pitched roof.

There is no decoration at the comp­ lex the mihrab and the north-west corner of the mescit.

According to the inscription panel placed over the entrance of the Han the date of the efection is 1130 H .

(1717 A. D.), and the donor is Nasuh Paşa. The "vakfiye" i n the archives of the General Directorate of Vakıflar at Ankara, has been prepared i n the year 1130 H . (1717 A. D.), and the medrese, the han, the hamam and the mescit are mentionedin i t .

EMRE MAORAN

T :

::X3

A

•

• OSMAN ASA MEDRESESI

X

03

ti

Y o L

E M R E M A D R A N a

D

Q

•

1

a

•

i*vha:

a) b)

•

>>•.,-M 4

o

0 = 3

K D

PLAN.

İIIIIIIIIIHimM!!:

BATI CEPHE ,

' f • i

IM1';

I'' •

AA KESİTİ

KUZEY CEPHE

NASUH PAŞA KÜLLİYESİ

MESCİT •:

AYnN.ZİNâRÜ HAN

i.

6

^ .r

-ZOtti KAT HANI W W

6-a) Levha AYOIN.ZİNCİRÜ HAH \ İ ^ - n l r J l T T İ n T

n o

D

6

«MMGIJUT RAM VIM

^ v h a : 6-b)

6

î i î t ^ - ' ^ - ^ - ı ^ ı ROLOVE Levha: 7-a) I T • t

I

I

1^1.

g a

I I !

.•!-

I 1 I I I

- w

IIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIİIIIIIIIIIIIIIIIIHIIIIIIIIItllllllllllllllllllllllİllltlfiS.İ^

u

w l U w LQ

3

4

3

p

D

D İ

4

EMRE MADRAN

^ • V

i

r

_w.

\

•

H «I »

1

_•

1

r

EMRE MAORAN

nı..:w.-..-«rr.n--.-K . - t

1 •!

J . . . . U » — « if

Levha: U-a)

RtN : I ) Külliyenin Gcm.1 G ö r ü n ü ş ü . (Cihanoğlu C a m i i n i n minaresinden ç e k i l m i ^ l i r . )

( F o t o : Sabih Erken)

•si

Res.: 2) Külliyenin bir b a ş k a genel g ö r ü n ü m ü n ü . (Foto: Sabih Erken)

Res.: 3) Külliyeyi Kuzey, Gürvey istikâmctind<; kesen yolun kuzeyden g ö r ü n ü ş ü .

Res.: 4) Külliyenin 1930 lardan eski-yeni Camii minaresinden

R c 3 . : 6 ) Medresenin yol t a r a f ı n d a

kesilen y ü z ü .

Rcs.: 7) Medresenin b i r penceresi

Res.: 8 ) Baca ve kaJkan

H u vjırı

Res.: 9 ) M e d r e s e revakının kolon

EMRE MAORAN

Res.: I I ) Medrese avlusundan, y a p ı n ı n g ü n e y b a t ı k ö ş e s i .

( F o t o : Sabih E r k e n )

• 4 -V»

Res.: 11) Medrese avlusundan, y a p ı n ı n g ü n e y b a t ı köşesi.

/

im

Res.: 12) P a ş a H a m a m ı , giriş ( g ü n e y ) cephesi

( F o l o : S a b i h Erken)

5^

Res.: 14) Mescitı k u z e y b a t ı k ö ş e stalaktiti.

Res.: 16) Zincirli han ö n Cephe (Foto: Sabih E r k e n )

1

7

EMRE MADRAN

Res.: 18) Z i n c i r l i H a n , a v l u kuzey cephesi.

( F o t o : Sabih E r k e n ) V

i

li-d fi A f i

I . , ^v-•^ >ı.ı V. / If' » "

Res.: 25^ <.ıh.ıiıuğlu Medresesi. (Şadırvaiıuı arkiisıaU.ı görülen revaklar b u g ü n mevcut değildir.)

EMRE MADRAN

Res.: 23.a) Aydın, C i h a n u g l u Medresesi B a t ı r c v a g ı . ( B u g ü n mevcut d e ğ i l d i r . )

5^

J".

Res.: 25) Tire, K a r a k a d ı Mecdediniı> Medresesi. Rc-vaklar, (1970 senesindeki o n a r ı m d a ü s t ü o r j i n a l i n c

uygun olarak meyilli a h ş a p k i r i ş l e m e ile k a p a t ı l m ı ş t ı r . )

1^

EMRE MADRAN

r

if. w

181 ffilpwMSpF^

HI

11

1

M

1-mı