Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi

_ ...A...f'_I....I...lr.AlkiLJ:,yaiIJt....\:ı.,ır.Aaşil1tllL[ww....I....8[LlI...ı;E"'n....st...j·t~,1'ı,ııI.I~Daeı.ını~işil1i...Ş:ıııR~yJu2iol3....1Eı:.ır""'zvlllrUlv\ll.m...,.,2iıllQ~Q4~

--,=-151-., o,;

ATASÖZLERİNDE

ÜZERİNE

Dr. MahmutKARADEMİR·

ÖZET

Halk edebiyatı mahsulleri oLan atasözleri yapı bakımından nesir olabilecegi gibi manzum,.;da olabilirler. ~anzum yapılı atasözleri şiir dilinin imkanları ile tesirde ve kalıcılıkta nesir atasözlerinden önde gelirler. Bu yazıda manzum Türk atasözleri tesbit edilerek vezinbakımındantasnifedilmiştir.

zlü Türk edebiyatının mahsulleri arasında yer alan atasözleri Türkiye ürkçesi'nde atasözü ibaresi ile ifade edilmekle birlikte, Türkdünyasının degişik yerlerinde atalar sözü, darb-ı mesel,darb-ıkela.m, cümel-i hikemiye, deme, demece, eskiler sözü, hikmet, kelam-ı kibar ve ulular sözü gibi ıstılahlarla adlandırılmaktadırı.

Atasözleri, cedlerimizin yaşadıkları hayatı ve kliinatı anlamlandırına sürecinde edindikleri tecrübe vemüşabedeleri de~erlendirme ve ifade etmedevasıta kıldıkları, sözlü gelenek içerisinden a~ızdan agıza ve ne~ild~n nesile aktarılan;' bazan yalın bir cümle hlilinde, bazan söz sanatlarıyla örülü;;~gitici, ö~etici ve uyarıcı tarafları agır basan; hikmet, düşünce ve ö~t yüklü ortak (anonim) nitelikli özlü sözler olarak karşımıza çıkmaktadır. Başka bir ifadeyle "az sözle söylenmiş, dokunaklı, ça~ışım yaptıran, zekiiyı kamçılayan, düşündürücü, halk dilinde begenilmiş tutulmuş"sözlerdir2.

• Atatürk Üni. Erzincan Egitim Fakültesi Türkçe Egitimi Bölümü Ögretim Üyesi.

i Elçin,Şükrü, 1969, "Türk Dilinde Atalar Sözü: Kelime, Kavram, Bibliyografya, Örnekler.... Hacettepe Sosyal veBeşeri Bilimler Dergisi, 1/2(Ekim 1969) 169-170 ve OY, Aydın, 1976-77, "AtasöZO", TOrk Dili ve Edebiyatı AnsikJopedisi C. I, İstanbul: Dergdh Yayınları, s. 214.

2 Eyübogıu, E Kemal, 1973, On (lçuncu YU~lldan GUnUmIlze Kadar ŞIirde ve Ha/k

D//inde AtasiJz/eri ve Deyim/er, İstanbul: Dogan Kardeş Matbaacılık Sanayii A. Ş. s.

-152- M.Karııdemir' A!lI"ii,leriııde Maıızum YapıÜzerineBazıPlkkaller

Atasözleri, sözlü Türkedebiyatı verimleriarasında olup, ilkyazılı şekillerine Orhun Bengütaşlarl'nda3 ve Kaşgarlı Mahrnüd'un DMinü LUgatl't-TUrk adlı meşhur eserinde rastlanmaktadııA. Atasözleri, her ne kadar Ortak (anonim) halk

edebiyatı mahsülü iseler de maniler, masallar, tUrküler, agitlar veya destanlar gibi müstakil edebi bir tür olarak degerlendirilmemişlerdir5. Atasözleri, daha ziyade, konuşma veya yazıya, renk ve kuvvet katınak, tesiri artırmak, haklılıgı saglamak veyaiknayı gerçekleştirmek gayesiyleyardımcıunsur olarakkullanılırlar. Atasözleri, konuşma veyayazıda, yazınınveyakonuşmanın gayesineulaşmasına yardım edecek birişlevi yerine getirmek üzerekullanılırlar. Şartlara, duruma ve ihtiyaca uygun ve dogru birşekilde kullanıldıklarında, atasözlerinin yerine getirdigi herişlevbir deger taşır.Atasözleri,kullanıldıklarısiyak ve sibak içinde veya tekbaşına

1. Bilgi degeri, 2.Telkin degeri, 3.Düşüncedegeri, 4.Duygu degeri, 5.İletişim degeri, 6.Protesto degeri

taşımak bakımıarından insanın hayat ve kainat içinde olayları ve olguları kavrayıp degerlendirme hususunda ufkunu açar, yardımcı olur, işini kolaylaştım. Bu bakımıardan atasözleri insanhayatında mühim bir yer tuttugu gibi, örgün egitimin her ,kademesinde birer egitim malzemesi olarak önemli bir yere ve degere sahiptir.

Atasözleri, bugüne kadardegişik araştırmacılar tarafından çeşitli bakımıardan ele alınai;:!1( işlenmiştir. Bunların en derli toplu olanları Merhum Ömer Asım Aksoy'un AtasDzlerl ve Deyimler SDzl/lg/l: AtasDzleri SDzıugu 1 isimli hacimli çalışmasının ilk cildi ile E. Kemal Eytiboglu'nun On Üç/lnc/l YUlJIıldan G/ln/lm/lze Kadar Şiirde ve Halk Dilinde AtaslJzleri ve Deyimler adlı eserinin ilk cildidir.

3 Caferoglu, Ahmet, 1930, "Orhun AbidelerindeAtalıır Sözü", Halk Bilgisi Haberleri, 1/3

(Aralık 1930) 13-14; Metinler içinBakınız: Ergin, Muharrem, 1970,Orhun Abideleri,

İstanbul:Milli EgitimBasımevi,s. 36, 38. ve Tekin, Talat, 1968,AGrammar ofOrkhon Turide, Indiana University Publications, 249'dan aktaran Elçin, Şükrü, 1969, "Türk DilindeAtalıırSözü, s. 74.

4

Dtvantı LtıgIJti't-Ttırk'teki

Kuru~~

LtıgIJtl't-Ttırk'ten Derlemeler I, Ankııra: AI!eddin Kıral Basımevi. Daha sonra ise NevinAybıırs Divana LügIJJi't-Ttırk'tekiatasözlerini mezuniyet tezi olıırak işlemiştir. bkz. Aybars, Nevin, 1949, Divinü LUgiti't-Türk'teki Atasözleri ve ÖIUtler: Transiiterasyon. Tercüme, Mevzularına Göre Tasnif, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili veEdebiyatı Bölümü,BasılmamışMezuniyet Tezi, TUrkiyat Enstitüsü nu:311,XI+14I+XI s.

_-"AlL.tı.ui....ıTUllILLll,k...bı.ıaı.ı..t.QA.ı;ırs~şwtırUlmWlawlaLLr1.JJEw.ıDQştwjtU&UiUsUuD.LIea..ırglil<iş~i,..;Sl.llaYJ:.lI...'.z.3..ı;E;ı.ıcrzLlIı.ı.lr.ıuumLU..M:2QI!!.Qı:t.4

~_-=.153-Aksoy, çalışmasında atasözlerini "Biçim özeııikleri"6 ve "Kavram özellikleri"?

bakımıarından degerlendinniş; bunların dışında bazı "Tamamlayıcı Bilgiler"S vermiştir. Eyüboglu ise kesin çizgilere dayalı bir tasnife gitmemiş, atasözlerinin

kaynakları üzerinde durmuş ve daha zıyade şiire ve halk diline dayalı geniş bir ömeklendirmeye gitmiştir. Bu bakımdan Aksoy'un tasnifi hdlen en ihatalı sınıflandırma olup, Aksoy tasnifinin sonunda "Tanım" başlıgı altında sonuç mahiyetindekişu tarifte kararkılmıştır:

"Atalarımızın, uzun denemelere dayanan yargılarını, bilgece düşUnce ya da ögut olarak düsturlaştıran ve kalıplaşmış biçimleri bulunan kamucabenimsenmiş özsözler"9.

Aksoy'un tasnifine göre atasözlerininbiçimbakımından taşıdıklarıözellikler şöyletesbitolunmuştur:

1. Atasözleri kalıplaşmış (klişe haline gelmiş) sözlerdir: Her atasöZO, belli bir kalıp içinde belli sözcüklerle söylenmiş donmuşbir biçimdir. Sözcüklerdegiştirilipyerlerine-aynıanlamda da olsa-başka sözcüklerkonulamayacagıgibi sözdiziminin biçimi de bozulamaz.

2.Atasözlerikısave özlüdür. Az sözcükle çokşeyanlatır. 3. Atasözlerinin çogu bir, iki cümledir. Daha uzun olanları azdırlO.

Atasözlerini kavram bakımından da tasnif yoluna giden Aksoy, "her atasözünün bir genel kural, bir dUstur niteligi"taşıdıgınısöyler. Aksoy bu kavram ve

dUsturları şöyle sıralar: .

"I. Sosyalolayların nasılolageldiklerini-uzun bir gözlem ve deneme sonucu olarak-tarafsızcabildiren atasözlerivardır.

4. Tabiat olaylarının nasılolageldiklerini-uzun bir gözlem sonucu olarak- belirten atasözlerivardır.

5. Sosyalolayların nasılolageldiklerini uzun bir gözlem ve deneme sonucu olarak bildirirken bundan ders almamızı (açıkça söylemeyipdolayısıyla) hatırlatanatasözlerivardır.

6 Aksoy, Ömer Asım, 1984, Attuiizleri ııe Deyimler siizlaıu: Atasiizleri SiizlUIU 1,

DördüncüBaskı,Ankara: Türk DilKurumuYayınları, s.19. 7 Aksoy,Atasiizleri ve Deyimler SiizIUIU,21.

8 Aksoy,Atasıızleri ve Deyimler SiizlUIU,23.

9 Aksoy,Atasözleriııe Deyimler SiJzlUIU.36.

-154- M. Karademir'AtasDılerindeManıilm YapıÜzerineBmIlikkatler

6. Denemelere ya da mantıga dayanarak dogrudan dogruya ahldk dersi ve ögUt veren atasözlerivardır.

7. Birtakım gerçekler, felsefeler, bilgece dUşünceler bildirerek (dolayısıyle)yol gösteren atasözlerivardır.

8.Töre ve gelenekleri bildiren atasözlerivardır. 9.Kimiinanışları bildiren atasözlerivardır."1i

Aksoy'un bu kanaatlerine eklenmesi gereken en önemli husus, atasözlerinin genellikle şiir dili özelligineyaslandıkları hususudur, Atasözlerinevurucu, çarpıcı, tok veya gUçlü mana. yapısını kazandıran özellik, onların çogu zaman şiir dili ile teşkil edilmesindenkaynaklanır. Atasözlerinin çogu zaman ya mısr~,)'apısında, ya beyitşeklinde, yahut da nadiren de olsa dörtlükşeklinde vücuda gefirildigi gÖliI)ür. Gerek mısra, gerek beyit ve gerekse dörtlük yapısındaki atasözlerinin, hece ölçUsünün bellikalıplarına uygunıugu, bu atasözlerinin teşkilinde manzumyapının hassaten gözetildigini ortaya koyar. MeselaDfvOnll LIIg0tl't-TIIrkte yer alan

"Kişi alası içtin Yılkı alası taştın"

(İnsanın alacası içinde, hayvanın alacası dışında) şeklindeki atasözti manzum olup yedili hece ölçüsü ile teşkil edilmiştir. Fakat Dtvanll UJgati't-Tflrk teki atasözlerini derleyen Ferit Birtek eserdeki atasözlerinin manzum yapısıüzerinde durmamıştır. Birtek'ten önceki ve sonraki birçok araştırmacı gibi Eyüboglu ve Aksoy da atasözlerindeki bu manzum yapıya dikkat etmemiş, bu mUhim yapı özelligini gözdenkaçırmışlardır,

"Atalar SöZü"nü Umumi Türk Dili içerisinde· ele alan Prof. Dr. ŞtikrüElçin ise atasözlerinin manzumyapısınatemas etmekle birlikte meseleyi daha çok kavram açısından işlemiş ama nazım bakımından bir tasnife veya örneklerneye gitmemiş, tasnifini ve örneklerneyi kavrama dayandınnıştır12. Elçin'in manzum yapıdaki atasözleri hususundayazdıkları şöyledir:

"Belli bir dil, kUltUr, mantık, tecrUbe, zevk ve muhakerne seviyesinde meydana gelen bu edebiyat mahsullerinin ilk örnekleri umumiyetlemanzuındur. Türkdüşüncesinde aynı cümle veyamısrada kelime tekrarlarından gelen tenazur, mana aykırılıklarından dogan tezAd ve umumi ses unsurlarını teşkil eden vezin ve kafiye, bu manzumeleri ve gelenegini zamanımıza kadar getirmiştir. Mensur atalar söZü, nazının parçalanmasından, onu teşkil eden unsurların

ı ı Aksoy.Atasıizleri ve DeyimlerSiJdaHa.21-22.

_ ....A~."'i'J"-.T.LUlUrUlk....,i)'~aı...tAwrua~5twırwm.ıııawlalLrıLlEı;.ıQu.!LliIUljlwş!1L1 Dweıar:;.2i~şiL..Ş~a~)u..·1 "'23l....(,E.ı:.rz~uILrulllm...201ll0J:l4'--

--=-155-düşmesinden, unutulmasından meydana gelebilecegi gibimilstakil bir hüviyetle de dildeasıl şeklini almışolabilir. 13"

Atasözleri genelolarak kesin bir hakom ifade eder, bir karar bildirirler. Bu durum, genellikle manzum yapıdaki atasözleri için de geçerlidir. Fakat manzum yapıdaki atasözlerininbazıları bitmemiş birer cümle özelligitaşımaktadır. Bu çeşit atasözlerinde şiir dilindeki eksilrili anlatım yahut kat' sanatı bulunmaktadır. Böyle atasözlerinde kesin hüküm veya kararın tasdiki muhataba bırakılması, mAndnın muhatabın kafasında tamamlanması sözkonusudur.

Manzum yapıdaki atasözlerinin hece ölçüsünün muhtelif kalıplarında, genellikle ikili, nadiren de dörtlU bentlerdenoluştugu, diger bir ifade ile umumiyetle beyit ve nadirenkıta şeklinde teşkiledildigi görülmektedir. Bubakımdan rnanzum yapıdaki atasözleri didaktik beyider, bazen dedörtıokler olarakdüşUnolebilir.

ManzumYapıdakiAtasözlerinin Dökümü A. Şekil

Aşagıda manzum yapıda teşkil edilmiş atasözlerinden tesbit edilebilelerin metni verilmiştir. Manzum yapıdaki atasözlerinin hepsi elbette bu kadar degildir. Derlernelerle bu sayının artması mümkUn oldugu gibi gözden kaçanların da bulunduguşUphesizdir.

Tesbit edilebilen manzum atasözlerinin toplam ı86 adettir. Bunlardan 183 tanesi beyit, Uç tanesi de dörtlükşeklindedir.

i. Beyitşeklindeki atasözleri. 14 i . Acınevindeaşbulunmaz,

öıügözündeyaşbulunmaz... 2. Aç ne yemez,

Tok ne demez? 3. Açtırma kutuyu,

Söyletme kötUyU.

13 Elçin. ı969, "Türk Dilinde Atalar Sözü",ı76.

14 Yanında herhangi bir işaret olmayan atasözleri, yukarıda kOnyesi verilen, Ömer Asım Aksoy'un, Atasözıeri ve Deyimler SlJzlaga adlı eserinden; yanında .. işareti olan atasözleri Dr. Ersin Özars!an'ın derledigi "Tortum Atasözlerin adlı basılmamış çalışmadan alınmıştır... işaretliatasözü ise Abdülhak HamidTarhan'ın Sabr a Sebat

adlı eserinden alınmıştır. Bakınız:Saim Sakao~lu, ı983, "Sabr a Sebat'taki Atasözleri",

-156- M. Karademjr:AtasliılerindeMııoıum Yııpı Üıerine Buı Djkkııtler

4. AdınnedirReşit, Sen söyle senişit. 5. A~a aşıborç olur

Dü~ün aşıharç olur. 6. A~abir hatunaldık,

Belayı satın aldık. 7. Akar suya inanma,

El ogluna dayanma.

8. Akıllıoglan (ogul) neyler atamalını, Akılsızoglan (ogul) neyler atamalını. 9. Akşam ise yat,

Sabah ise git.

lO. Alma mazlumunahını, Çıkardheste aheste. ıı. Almasarı,satmasarı,

Kapındaysa tutmasarı. 12. Altıolur, yedi olur,

Allah'ın dedigi olur. 13. Altınpas tutmaz,

Deli yas tutmaz. 14. Ana gezerkızgezer,

Bu çeyizi kim düzer? 15. Ana ilekız,

Helva ile koz. 16. Anakızataht kurar,

Kızkocada baht arar. 17. Anadan olur daya

Hamurdan olur maya; 18. Analar derçıkarayım tahta,

_--'A""...Ü...T..ı.!wlrUlk.ı.ıiyr.ııl.ı.lAa.url~UüJırumwıwll..r..ı.1...EwPŞwliwtliLlllşJl.Ü..ı.lD~crı.aK;.ıı;'u.i....sıall:.ı)'tu2.,z3...ıEı:.ı'''''·ZIIlJI!LIl·II111m...2IdJO.ı.ı.04:L..-

--=-

57-19. Analıkuzu, Kınalıkuzu.

20. Anan güzel idi, hani yeri, Baban güzel idi, hani evi? 21. Anasınabakkızınıal

Kenarınabak bezini aL. 22. Anlayana sivri sinek saz,

An lamaza davul zuma az. 23. Arlıgelir ar eyler,

Arsızgelir kar eyler. 24. Armudun önü,

Kirazınsonu. 25. Arpasamanıyla,

Kömürdumanıyla. 26. Arsıznedenarlanır,

Çul da giyersallanır. 27. Aşı pişirenyag olur, Gelinin yüzü ag olur. 28. Aşıga nişangerek,

Dervişebürhan gerek ... 29. Aşk aglatır,

Dert söyletir. 30. At beslenirken.

Kızistenirken.

31. At bulunur meydan bulunmaz, Meydan bulunur at bulunmaz. 32. At ölür meydankalır,

Yigit ölürşan kalır. 33. Ata eyer gerek

-158- M.Karadeın!r'Ataallzlerinde Manzumyapı Üzerıne BazıDikkatler

34. Atındorusu, Erindelisİ. 35. Atınürkegi,

Erinkorkagı. 36. Atınvarken yoltanı,

Agan varken eltanı. 37. At olur meydan olmaz,

Meydan olur at olmaz. ~

38. Ava gelmezkuşolmaz, Başagelmezişolmaz. 39. Avcınınbinalıvar,

Ayınınbin yolu var. 40. Ayran bulamazaşına,

Sokmalar sokarbaşına. 41. Ayak degmediktaşolmaz;

Başagelmedikişolmaz. 42. Ayagını sıcaktut,başınıserin,

Gönlünü ferah tut,düşünme derin. 43. Ay ayakta çoban yatakta,

Ay yatakta çoban ayakta. 44. Az elaş kotarır,

Çok eliş kotarır. 45. Az eliaştagör,

Çok eliiştegör. 46. Azıcık aşım,

Kaygısız başım. 47. Az yiyen az uyur.

Çok yiyen güç uyur. 48. Baga bak üzüm olsun,

_...J::A:ı...!l.L·'j,...JluÜu..rıı.ıki.)CJyal.1!...::lA..ı;ralUşwtıJJrı,wplllU!llUrJ..1E.ı:..ıwlşwıi.LliıüwşulI.nll'eıal'~i:iwŞI....ıS;ı;ıa~yıu2r..;ı3~El<Jrl.lozllJuruı!!l.WmLO~OllOıı.:04L...

--=-159-49. Bagın taşlısı, Kızın saçlısı. 50. Bakarsan bag olur,

Bakmazsan dag olur. 51. Baktınhava karhavası

Gir içeri körolası 52. Başın sai1;lıi1;ı,

DUnyavarlıi1;ı. 53. Baş yarııırbörk içinde,

Kolkırılırkürk içinde. 54. Beheyabdal beheyderviş,

Akça ile biter heriş.** 55. BezalırsanMusul'dan,

Kız alırsanasilden.

56. Bıçagıkestiren kendi suyudur,

insanısevdiren kendi huyudur. 57. Biratınvarsainiştein,

Binatınvarsayokuştabin. 58. Bir anaya birkız,

Bir kafaya bir göz. 59. Bir elin nesi var,

lk' elin sesi var. 60. Biri yer biri bakar,

Kıyametondan kopar. 61. Borçuzayınca kalır,

Dertuzayınca alır. 62. BugUn bana,

Yarınsana. 63. Bugday ile koyun,

-160- M.Kandeınjr' Atilözlerinde Manzıım Yapı Üzerjne Hazı Wkkatler

64. Camhaz ipte gerek, Balıkdipte gerek.

65. Cömer cömert derler maldan ederler, Yigit yigit derler candan ederler. 66. Çamagacından agılolmaz,

El çocugundan ogul olmaz. 67. Çiftçiye yagmur, yolcuya kurak,

Cümleninhakkınıverecek Hak. 68. Çingene cigerpişirir

Yemedenkamın şişirir. 69. Çocuk seversenbeşiktesev,

Koca seversendöşektesev. 70. Çok söylemearsızedersin,

Esirgemehırsızedersin. 71. Çok sözyalansızolmaz,

Çok maltalansızolmaz.

**

72. Dagbaşına kışgelir, Erbaşına işgelir.

**

Kelbaşlı kısa düşer. 74. Deli ileçıkma yola

Getirirbaşınabela. 75. Deliktaşyerde kalmaz,

Delikızevde kalmaz. 76. Demirıslanmaz,

Deli uslanmaz. 77. Demir nemden çürUr,

İnsan gamdan çUrür. 78. Denizdalgasızolmaz,

_..J:.Al.",(....·j,...ıIUlÜWrklfol.;Yu.l1.laA.ı;ırMu•.IIIlırUlmIUMWIMı.ı:rL;J(,EI:iI!ıU".LII1jlWUlllşULJDwe:.ı;!'&ı:.ıilllşi....Sl.ll8.).J)'lu2o.ı.3-,1:Eı:..ı'rz~uwr:ıı.!Imııı...ı2L11l0011:14L;.·,':....-

--"-161-79. Derdin yoksa söylen, Borcun yoksa evlen. 80. Derede tarla sel için,

Tepede harman yel için. 81. Devletliye dokun geç,

Fukaradansakıngeç.

82. Dilim seni dilim dilim dileyim, Başımageleni senden bileyim. 83. Dumansızbaca olmaz,

Kahırsızkoca olmaz. 84. Duvarınemyıkar,

Yigidi gamyıkar. 85. DUz duvar kesmetaştan,

İyilikikibaştan. """

86. DUz duvar kesmetaştanolur, Masıahatikibaştan olur. """ 87. Ecel geldi cihana,

Baş agrısıbahane. 88. Eken biçer,

Konan göçer. 89. El elden kalmaz,

Dil dilden kalmaz.

90. El için aglayan iki gözden olur Yar için dövUnen iki dizden olur. 91. Elitin hecesi var,

GUndüzün gecesi var. 92. Elmayı çayıradik,

Armudubayıradik. 93. Elmayısoy da ye,

-162- M. Karademir'AtışOzlerindeManzumYapıÜzerine BOZI Dikkatler

94. Emmimdayım, Aldım payım.

95. Ergen gözüylekızalma, Gece gözüyle bez alma. 96. Erkek sel gibidir,

Kadın göl gibidir. 97. Erken kalkan yolalır,

Er evlenen dölalır. 98. Erkenkalktım işime,

Şeker kattımaşırna. 99. Ersiz avrat ulmaz,

Yularsızat olmaz. 100. Fakir evinde ikikız,

Biriçuvaldızbiri biz. 101. Gafile kelfun,

Nafile kelfun.

102. Gılvuruntembelikeşiş olur, Müminin tembelidervişolur. ıo3. Gedikyüze, Çıktıkdüze. 104. Gelen geçer Konan göçer. 105. Gelineşikte, Oglanbeşikte. 106. Gönülsüz namaz, . Göklere agIDaz. 107. Gönül var okluga konar,

Gönül var bokluga konar. 108. Görenedir görene;

_..J;A...ı.LO....Iujlu..r.ıı.ıki.1Jy8...ı-"A~r81ll.w!ıUrmw8..'8IL1r....I ...Eııı.ı..wlj.lJj1üwiUIl.Dwcoı...l'leiwsiwS.ı&8ı,ı.l"...'2...3'-"'Erl."z""uruuwm...

2f<1jQ:ıı:Q4L-_~"'--_--=.ı63-109. Görgülükuşlar,gördügünüişler, Gönnedikkuşlar,negönnüş neişler.? ıto. Gönnemiş gönnüş,

Gülmedenölmüş. 111. Güldalındanodun olmaz,

Beslemedenkadınolmaz. 112. Gülmekomşuna, Gelirbaşına. 113. Güvenmevarlıga, Düşersin darlı~a. 114. Güzel bUrUnOr, Çirkin görünür. i iS. Güzellik ondur, Dokuzu dondur.

116. Hacı hacı mıolur gitmekle Mekke'ye, Derviş dervişmi olur gitmekle tekkeye? .... 117. Hacı hacıolmaz gitmekle Mekke'ye

Dede dede olmaz gitmekle tekkeye. 118. Hacı hacıyıMekke'de bulur.

Derviş dervişitekkede bulur, 119. HacıMekke'yeyakışır,

Derviştekkeyeyakışır. 120. Hannan yel ile olur,

Dügün el ile olur. 121. Hanımeri ile,

Peynir deri ile....

122. Hanımvar arpadanaşeder, Hanımvar bugdadankeşeder....

-164- M Karademjr; MUDzlerlndeManııım yapı nıerioe BazıDikkatler

123. Hanımvar ev yapar, Hanımvar evyıkar. "'''' 124. Hayırsöylekomşuna,

Hayır çıksın karşına. 125. Hayırdileeşine,

Hayırgelsinbaşına. 126. Heıalzade barıştım. Haramzadekarıştırır. 127. Her kimin kibagıvar,

Yüregindedagıvar."'ılı

128. Hırsız/ıkbir elcmeklebaşlar,

Kahpelik bir öpmeklebaşlar. ılı'" 129. ikikişidinden olur,

Öbürkişicandan olur. "'''' 130. İyiliket kellere,

ÖvOnsünler ellere.

**

Kuldurşaşar. 132. ınsangöre görealışır,

Hayvan sOre sllrealışır. 133. isinyanınavaran is kokaro

Misinyanınavaran mis kokar. 134. ıyili~eiyilik herkişinin karı,

KötülO~e iyilik erkişinin karı. 135. iyiyi kötüyO el bilir

Dereyi tepeyi yel bilir. 136. Kalmaz yerde mazlumunahı,

Tahttan indirirpadişaıu. """ 137. Kardeşten karın yakın,

_..i.Ai.,,!Li.··I...IIu.Ul.[rl;ı;.ı·;ı:ıHil!..aA.ı:,ra;USiIl!IDrmwallilalıırl.lEı:.;OPl.WlillllflW.UILPL!!cı:ı:rı:ıciwsj....;S:lJl'.L)(Y'ı....2u3'-'Eı:.ırIZ7Iwlr:.ıııı.ııımu2<ı.ıooI!!4L- --=-165·

138. Katrandan olmaz kişeker, ,;\

Olsa da cinsine çeker. 139. Kaynanalar öcü görUnür,

Ogullarıcici görünür...

'",:

140. Kırk yıllıkKani, _:'i

Olur mu Yani? 141. Kızevi,

Naz evi.

142. Kimdüşmüş daldan, O bilir haldan.

143. Kocana göre baglabaşını, Harcına görepişir aşını. 144. Körbıçak ele yavuz,

Kem avrat dile yavuz. •• 145. Kör ölür kalemkaşlıolur,

Kel ölürsınna saçlıolur. 146. KUrkçtinUn kUrkü olmaz BörkçünUn börkü olmaz. 147. Martayı,

Dertayı.

148. Martkapıdan baktım, Kazma kürekyaktım. 149. Mazlumunahı, İndirir şahı. 150. Mazlumunahı, Devirirşahı. •• 151. Ne yavuz olasıl, Ne miskin olbası\. 152. Saçlar sefadan uzar,

-166- M Karadeınjr:!\tuAzlerindeManzuın yapıÜzerineBızıPikkatler

153. Sade pirinç zerde olmaz, bal gerekir kazana; Babamalıtez tükenir, evlat gerek kazana. 154. Sakınvenne çobanakızı,

Ya koyun güttürUr ya kuzu.

*.*

Ya sütü kim saga? 159. Sen dede ben dede,

Atıkimtımarede? 160. Sıkgidersen dostuna,

Yatar arka üstüne. 16ı. Söz varişbitirir,

Söz varbaşyitirir. 162. Sözü söyle alana, Kulagındakalana. 163. Şık şıkedennalçadır. İşbitirenakçadır. 164. Tarlayı düz al, Kadını kızaL. 165. Ummadıgın taş,

Vururkırar baş.

166. Üveye etme, özünde bulursun; Geline etme,kızındabulursun. 167. Üvey öz olmaz,

_ ....Aikl.Ü"-IJ.,WÜrı:JIk"'liy(.llM.L1 AAOraLl.~.u.\lrLllıwıawlalLlrl.1 .ı:.EWnsültiwtlülSIl.I! .LIDi.l:Jerı:ı:g~i~iLj,.;ışl.ila}):.I'1..2.l3...ıEı:.ır:z<zuWrI:.llUIllIDL,,2&lJOIl104:L-

--=-

67-168, Üveyden öz olmaz, Kemhadan bez olmaz, •• 169. Var evi kerem evi,

Yok evi verem evi,

i70. Varsa hUnerin, var her yerde yerin; Yoksa hUnerin, var her yerde yerin, i7i. Verirsen doyur,

Vurursan duyur, i72, Yalancılardinden olur,

Suçsuz adam candan olur, ••

i73. Yamankomşu,yaman avrat, yaman at; Birinden göç, birinboşa,birin sat. 174, Yarımhekim candan eder,

Yarımhoca dinden eder, 175, Yaş yetmiş,

İş bitmiş,

176, Yaşa yaşa, Görtemaşa,

177. Yazaçıkardık danayı, Begenmez olduanayı. 178, Yazıngölgehoş,

Kışınçuvalboş. 179, Yigidi yas çürutür,

Demiri pas çürüttir, ıso. Yüz vermearsızolur,

Az vermehırsızolur. 181. Zenginarabasındagdanaşırır,

ZügUrt düz ovada yolunuşaşırır, 182, Zurefiinın düşkünü,

-168- M Karıdemir; Ataşözlerinde Mınzum \'apıÜzerine81Z1Pikkıtlcr

183. Znluf sefadan uzar, Tırnakcefadan uzar... II. DörtlUkşeklindekiatasözleri:

184. Almaalı, Satyagızı, Bin doruya Beslekırı. 185. Az olsun, Öz olsun. Az söyle Çok dinle 186. Varsa pulun, Herkes kulun; Yoksa pulun, Dardıryolun. B. Vezin

Yukarda metni verilen atasözleri, vezin bakımından hece ölçUSUntindegişik kalıplarına tekabUl etmektedir Manzum yapıdaki atasözlerinin hece sayısına göre dagılımı çoktan aza d0Wu şöyledir: Yedili 46 tane, beşli 29 tane, altılı 29 tane, sekizli 24 tane, dokuzlu 19 tane, dörtlU 13 tane, on birli 8 tane, onlu 7 tane, on ikili 4 tane, on UçlU 2 tane ve bir adet de onbeşlihecekalıbındaatasözUvardır.

Bu atasözlerinin hece kalıplarına göre dagılımı ise yukarıda verilen numaralara göreşöyledir:

Üç Heceli Atasözleri; 141, 147, 175, 185.(=4)

Dört Heceli Ata sözleri: 4, 29, 62, 88, 94, 103, 104, ıo5, 13 1, 157, 176, 184, 186. (=13)

BeşHeceli Atasözleri: 9, 13, LS, 19,24,30,34,35,46,49,52,76,89, 101, 106, 110,112,114, llS, 142, 149, 150, 155, 156, 164, 165, 167, 171,178. (=29) AltıHeceli Atasözleri: 3, 4, 14, 25, 33, 44, 45,47, 50, 58, 59, 63, 64, 77, 79, 84,

93,96,99,113,121,123,140, iSi, 158,159,161,168,169. (=29)

Yedi Heceli Ata sözleri: 5,6,7,16, 17,23,26,28,32,36,37,38,39,48,60,61, 71,72,73,75,78,81,83,85,87,91,92,97, 108, 120,124,125, 127, 130, 137,144,146,148,152,160,162,163,179,180,182,183. (=46)

Sekiz Heceli Atasözleri: lO, IL, 12,27,40,41,SI,53, 54, 55, 68, 74, 80, 95, 100, 107, iii, 119, 126, 129, 138,ın, 174, 177.(=24)

_-,A"".""Ü..,.T..ı.ıı.ıürlJlkolJi)'eaRı..1A:ı.rLlM~.ıwır;ıı"I.I'MıııIMLLI'I-J'Eı:.ıPIlll8J.LljlUlUWsı....1DILeıar~gl~'SIL'~şaiiJ)u..·1....23L.J;E.Lrzı..ıuLLrllJumIl.l...o&211100ı.:ı4

--=-169-Dokuz Heeeli Atasözleri: 9,21,22,31,43,57,66,69,70,86,98,122,128,132, 135,136,139,145,154. (=19)

On Heeeli Ata sözleri: 18,20,67,102,ı18,133,143. (=7) On Bir Heeeli Atasözleri: 56,65,82, 109, 166, 170, 173, 181. (=8) OnİkiHeeeli Atasözleri: 8,42,90, 117. (=4)

OnÜçHeeeli Atasözleri: 116, 134, (=2) OnBeşHeeeli Atasözleri: 153, (=1)

Sonuç

Yukarıdaki atasözü metinlerinin dökümünden hareketle, Türk atasözlerinin nesir cümle/eriyle teşkil edildigi gibi mevzun ve mukaffa cümle veya ibareler halinde, manzum olarak da teşkil edildikleri gerçegi bir hUlrum ve tesbit halinde ifade edilebilir. Atasözü metinleri,taşıdıkları işlevler bakımındanbilgi verme, telkin etme, düşündürme,duygu aktarma, iletişim kurma ve protesto etme görevlerinin birkaçını birden yerine getirirler. Manzum atasözleri mensur atasözlerine nisbetle işlevlerini daha kolay yerine getirirler Çünkü manzum söz mensur sözden yapısı itibariyle daha tesirlidir. Nesir insana sadecemanasındakikuvvet veçarpıcılıklatesir ederken, manzum söz mana kuvvetine nazmın getirdigi ahenk ve söz sanatlarının kattıgıkuvveti de eklemektedir. Çünkü bir ifadenin ömrümuhtevasının çarpıcılıgıve derinligi kadarşekliylede ilgilidir. Atasözlerinin manzum olarakteşkilindegözetilen gaye manzum yapının unutulmayı önlemesi, tesir kuvveti, ezberlenme kolayhgı, şifahtömrünün uzunolmasıgibihususlardır.

Atasözü metinlerinin kısahgı yüzünden her atasözünü taşıdıgı deger ve gördügü işlevaçısından ayrı ayrı tahlile tabi tutmak metin tekrarı olacagı için buna gerekgörülmemiştir.

AB5TRACT

The proverbs are among the folkloric materialsthaıcan be in form of prose and verse as well. The proverbs in verse are prior to the proverbs in prose to have an effect on the people because of using the elements of poetic diclion. tn this artiele it has been deaIth with putting together the proverbs in verse form in Turkish andtıyinto elassi/y according to the metric system of Turkish.