Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi

_...£.A",-.-"U,,-,T"'-Ii!!!·r....ki<.L·y"""'llt'-'-A~r...,llS...,tI,."rm"..ll!!!l...lln...En...s"'ti""tO""sO....D...e....r...gi""si...,S""ll'-LVl'-'..:~13~E"-'rz"-=u...ru""'m~l999~

---.:-l-TURKtYE TURK(:ESi'NDE SES OLAYLARI

Dr. Efrasiyap GEMALMAZ'

es Olaylan" terimiyle, bir dil vy leh~esindeki monemleri olu~turan onemlerin ses olarak ger~ekle~tirilrneleri srrasmda morfemlerin biinyesinde ugradildan genel vy ozel, kahcl vy ge~ici, bireysel vy toplumsal ba§kal~lmlarlanhyoruz.

Dogal olarak: bUttln insanlar,degi~ikortamlarda ve degi§ik ~artlarda geli~mi~ az ~ok farkh kUltilrlerin mensubu olsalar bile, birbirleriyle ortak: ozelliklerta~lyan, hemen hemen birbirinin aym vy benzeri diyebilecegimiz fizyolojik ve psikolojik yaptlara sahiptirler. Bu yapl aymhgl vy benzerligi, normal kabul edilebilecek yapldaki bUtUn insanlarm birbirleriyle ileti§im kurumlarmda da bir yontem aymhgmm vy benzerliginin geli~mesini saglaml~trr. Evet, hemen hemen saghkh bUtiin insanlar, diyaframlanndanb~laYlpdudaklarmda (ve buronbo~luklarmda) son bulan ses iiretme yollarlll1 birbirine benzer ~ekillerde kullanarak konu~mayoluyla haberle§meyiba~hca ileti~imyontemi olarak kullanrrlar.<;fink11,buileti~imyontemi kendilerinedogu~tan verilmi~,kendi yapllarma veya~adlklarl dtlnya ortamma uygun elveri§li yontemdir. insan olarakdl~lmlZdakidiinya ileili~kilerimiz, yakmdan uzaga dogu (1) dokunma, (2) tatma, (3) koklama, (4) i~itme, ve (5) gorrne duyumlarl iizerindekurulmu~tur.En dogrudan algl1amayl dokunma duyumuzlagefl;ekle~tiririz. Tatma ve koklama duyularlffilz, kimyasal· reaksiyonlarm ger~ekle~tirebildigi slVlh (tiikUrllkve diger mukoza salgllarl) ve gazh (hava) ortamlarl; i~itmeduyumuz ise, titre~imlerin iletebildigi yer yer katl, SIVl (ses algl1ama yolundaki organlar) ve gazdan (hava) olu~mu~ bir ortam gerektirir. Gtlrme duyumuz ise l~lk oldugu ve yanslyabildigimiiddet~e ~ah~rr. Yaplffilz icabl l~lkslZ ortamlardal~lgm yoklugunu hissetsek bile y~ayabiliriz. Ancak, havaslz ortamda ya~ayamaYlz. Bizi ku~atan hava, hayatta kalmamlZln ilk ve en temeI etkeni oldugu gibi, hepimize ayncallkslZ bir ses ileti~imi ortaml da saglaml~t1r. Sesli haberle~me srrasmda, dl~ kulaktan ba§laYlp beyindeki i~itme merkezine kadar ula~an ses aIgl1ama yolu; diger btltiin algllama yollan gibi; beyinden aldlgl komutlarla ~ah~an ve diyaframdan b~laYlp dudaklara ve buronbo~lugunakadar uzanan ses iiretme yoluna goreolduk~ayanslz bir davranl~ i~inde bulunur. Ses iiretme yolu ise, beyinden gelen komutlar uyarmca yaplsillda bulundurdugu kaslarla kontrol edilen, diyafram, ses kiri~leri, gmlak kapagl, damak perdesi,kii~iikdil, ozeIlikle aglzbo~lugunda ~ekilden ~ekilegiren dil,

~E~.~G"",em...a!!!.lm...az....:-"T-"'i1r..."ki!!..l·y'-"e...T""-U...rk""ee""s...in...de...S""e=::<.s.",O""Ia....vl...a....n

~-.2-alt ~ene ve dudaklar gibi hareketli organlar araclhglyla ozellikle dl~an atIlan hava iizerinde degi~ik frekans ve genellikle titre~imler iireterek tlnemli bir faaliyet i~erisindebulunur.

Dilelrdeki seslerin olu~turulmasmda oldugu kadar ses degi~melerinde de etkili olan ve ki~ilerde zamanla ~arth bir reflekse dtlnt1~me egilimi gosteren bu faaliyet incelendiginde,kon~maolaymm, doga olaylarl ve onlarm kar~lsmdainsan davranl~larlyla benzerlikler t~ldlgI, hatta bunlarm bir par~asl oldugu gtlrtllOr. Evrensel olandan tlzel olanagidi~dillerde de dikkati~eker.Ozel olan evrensel olana bir kar~l ~ikI~tu vy evrensel olanl ki~ilerin vy toplumlann kendi istekleri dogrultusunda kullanmalarldrr. Dilnyanllz canhlarm hayatta kalmasl i~in gerekli imkanlarla donatIldlgl gibi, hayatta kalmasml engelleyecek tehlikeler de doludur. Doga~artlarlher canhi~inher yerde aym kolayhgl sunmaz. Hayat bir miicadeledir; bir miicadele oldugu i~in de bir mucizedir. Olmasl gereken durum, tek tiizelik, hareketsizlik, yani tlliim halidir. Ya~amak bir i~ Uretmek, yani zamana bagh bir faaliyette bulunmaktu.Y~amak i~in ~evremizdenenerji ve bilgi ahnz. Olll bir ~ey tiretmez, yani bir faaliyette bulunmaz. Oliiniln enerji ve bilgiye ihtiyaci yoktur.

Daglara~mu vadileri doldurur. Daglardan inen toprak ve kayalarm yeniden daglann tepesine kendiliginden ~lktIgl goriilmemi~tir. Diinyanllz bile bir tek dtlzelige dogru gitme egilimindedir. Dilelrde gorOlendegi~melerin bir klsml daglarm a~mmasl gibidir. Sartlara bagh olarakkar~1IDlZa ~lkar ve zaman i~indesiliiip gider. C;ok slk kullanllan dil ogeleri, sel yataklarmda bulunan kayalar gibi ~lDmayadaha ~abukmaruz kalular. TiirkiyeTOrk~esindeki "dl~" «dl~» ve "~ra" «ta~ra», "ta~" [t~] «dl~» kokiinden geldigi halde, Tiirkiye Ttir~esindeki kelime b~mda otUmlille~me,kelimei~indeabcI seslerindii~mesigibia~mmayonilndekigeli~meler kullanlID sIkhgl az olan"t~ra" kelimesini etkileyememi~tir. Franslzcadaki Latince "aqua" kelimesinden gelen "eau" [0] «su» kelimesiyle "aquarium" [aqwaryom] «akvaryum» kelimesi de boyledir.

Her canh, tlzellikle insan sezebildigi biitiin tehlikelerden ka~arvytehlikeleri etkisiz hale getirmeki~in ugra~lr; bir yeri kendi yerle~imine a~tlgl zaman, oradaki tek dUzelige dogru gidi~i durdurmaya kalkar, oraYI ihtiya~larl dogrultusunda dilzenler ve bUtUri bu malzemeyi mUmkUn oldugu kadar az zaman, emek ve malzeme sarflyla ger~ekle~tirmeye ~ah~lr. Daglar, tepeler a~lnmasm diye onlan teraslar, degi~ik ot ve aga~lardan olu~turdugu bitki ortiisUyle kaplar, kanallarla donatu. insanm ihtiya~larl, hava, su, yuyecek, giyecek, barmak, arkada~, e~,

~ocuklarvb. gibi dereceli olarak zorunlu biT de bu sualadIklanmlza egilelim, moda ve zevklere gore ~e~itlilik gitiren gUzel kokular, ~e~itli i~ecekler, ~e~itliyiyecekler, gUzel giyecekler, konforlui~yerleri ve eYler, eglence, egitim ve ogretim gibi sosyal i~eriklietkinlikler vb gibi zorunlu olmayanlar olarak ikiye aynlabilir. Birarkada~la vybire~leinsanm iki sosyal etkinligiba~larve ikiki~i ilk defa ortak bir dileihtiya~ duyarlar. Bu dil sebeplerini yukarlda belirttigim gibi once bir konu~ma dilidir. Birbirleriyle ileti~im ili~kisindeolanlarm saYlsl arttIk~a egilim, moda ve zevklere gore ~e~itlilikgosteren zorunlu olmayanihtiya~lannsaYlsl da artar. Ihtiya~lardille

_-,A"",-"D...,....T""Ur...ki""'·y""s....t ""'A...,rs""sn...,r...m...,s""la,..r....1E""'n,.,s""ti~tU""sU'"""'D",..ergJ~·s"-i""Sa,..YI,"":,-,1""3-,E""r,",z,.,ur",,u~m,-,1,,,,9....99,--

~-.3-ifade edilince, ister istemez dile yeni ogeler yeni yaplIar eklenir. Yeni ogelerin, yeni yapI1arm eklenmesiyle dil geli~tikc;:e toplum, toplum geli~tikc;:e dil geli~ir. Diger yandan, insanlar bir dili ya yakmlarml taklit ederek (anadilinin ve ic;:indeya~anI1an toplumunvytoplumlarm dilinin ogrenilmesi) ya egitim ve ogretim yoluyla (okulIar, kitaplar vs araclhgIyla yabancI dillerin ogrenilmesi) ogrenirler. Her iki durumda da omek alanlar yani ogrenenler ve omek olanlar yani ogretenler vardu. Gerek ogrenenlerin gerek ogretenlerin bilgi ve becerileri farkh farkh oldugundanki~ilerin bir dili ogrenmesinde ister istemez az c;:ok farkhhklarm olmasl kac;:mI1mazdu. Bu iki toplumsal ve ki~iseletken sonucu, suaslyla evrensel olandan ozel olanagidi~dilde de gorUlmeye b~lar: Evrensel olan: mii.mkUn oldugu kadar az zaman, emek ve malzeme sarfiyla mtimkUn oldugu kadar c;:ok mesaj iletmek, yani gerektiginde a~mdumaYI ve yok etmeyi g6ze almak; ozel olan: mesajla ilgisi olsunvyolmasm kazanlImI~larlyitinneden mesajla ilgili yeni kazanc;:lar elde etmek, yania~mdumaya ve yok etmeyekar~l-mesajla ilgisi olanvyolmayan kurallar ve gerekc;:eler Ureterek-bir 61c;:Ude direnmek. Toplumuolu~turan ki~ilerinbir kesimindeki ne pahasma olursa olsun kazanlImI~larlyitirmeme ve diger kesimindeki degi~iklikleri benimseme ve sUrdUrme egilimleri diger ic;: vedl~zorlamalarla dabirle~ince, ister istemez toplumu parc;:alar. Bu parc;:alama, yeni toplumlarm, yeni aglZ ve lehc;:elerin, giderek yeni dillerinoJ~masmayol ac;:ar. TUrkiye TUrkc;:esi de, TUrkc;:e dedigimiz boyle bir dilden vyonun daIlarmdan bu~ekilde ayrI1ml~bir lehc;:e olarak ele almabilir.A~aglda:

01. --04. Maddelerde verdigimiz ses olaylarl dogal geli~meyle ilgilidir. Yani oldukc;:a evrenseldir. Hemen biitiln dillerde benzer geli~meler gorulUr. A~agldaki tabla (bkz. "Seslerin AC;:lkhk Slrasma Gore Tasnifi" tablosu) her ne kadar TUrkc;:e'nin sesleri dii~iiniilerek hazulanml~olsa da, ba~ka diller ic;:in hazulanacak tablolar bu tablodan genel goriirltlm baklmmdan pek farkh olmayacaktu, Bu sebeple, bir dildeki, gec;:mi~te olm~ olan fonetik geli~meleri pek az yamlma ile belirleyebilecegimiz gibi (eldeki verilerle dil ogelerinin daha onceki yapI1arun yeniden kurma), gelecekte olabilecek fonetik geli~meleri de ~imdiden yine pek az yanllma ile tahmin edebiliriz (yine eldeki verilerden hareketle dil ogelerinin gelecekte alabilecekleri ~ekilleri bu gtinden kurma). Ancak, deprem, kasuga, kurakhk gibi tabiat olaylarlmn olu~ zamam, yeri ve ozellikle c;:evreyi etkileyi~i tahminlerinde yanllabildigimiz olc;:iide, fonetik geli~melerin de, bir dili, ne zaman, nerede ve nasIl etkileyecegi konusunda da yanllabiliriz.

05. --OS. Maddelerde verdigimiz ses olaylarl geneI Ttirkc;:enin davram~lyla ilgilidir. Genel TUrkc;:e, diger lehc;:eleri de goz ontinde bulundurdugumuzda, bir c;:ok dilden farkh olarak, yiikselen hece tipini, yani Konson

+

Vokal yaplsmdaki heceyi ses dizimine esas almaktadu. Bu durum her ne kadar ili~kidebulunan c;:e~itli dil ve leh~elerin etkisiyle lehc;:eden lehc;:eye, aglzdan aglza yer yerzayIflaml~olsa da iki vokal vy iki konsonun birbirini izlemesini ho~ gormemektedir. Bu sebeple, bu durumda olan vokal ve konsonlarm birbirlerinden, uygun vokal ve konsonlarlavy vokal ve konsonlardan biri dU~UrUlerek aynImasl gerekmektedir. TUrkc;:enin genel davranl~ tercihleri konusunda daha geni~ bilgi ic;:in "Tiirh;enin Morfo-Sentaktik

.-!E...:.!G:.!:Jem!!!!!!al~m~az!::.:....;!;To.!!U~rki!l!;·YL!:ec..!To.!!Uc!..!rkc~es~in:.!ld~e ~Se~5~O!!!la!.Iy~la~n!....- ...

;-;:4-YaplSlnln Fonolojisine Etkileri, Atatilrk Univ. TtlrkiyatAra~trrmalan Enst. Dergisi, Sayl 3" adh yazUlllza bakIlabilir.

09. -19. Maddede verdigimiz ses olaylan Ttirkiye Tiirkyesinin davralll~lanyia ilgilidir. Tiirkiye Tiirkyesi, bu ~ekilde, Tiirkiye Turklerinin yalon ili~kide bulundugu toplumlann dillerinden yeni dil ogeleri ve yapIlar ahrken bu dillerin fonetik: ve fonolojilerinden de dogal olarak etkilenmektedir. Bazen bir moda olarak ortaya yIkan bir dil davr~l, biitiin bir dili etkilemese bile, bir akvaryuma damlatIlan boyar madde gibi, ne kadar iyi filtre edilirse edilsin bir yerlerde belli belirsiz de olsa izini brralonaktan geri durmaz. A~aglda, ilgili maddelerin ayIklama kIsImlarmda Tiirkiye Ttlrkyesinin budavranl~lantek tekayIklanml~tIr.

20. -21.Maddelerde verdigimiz ses olaylarl ise, birlikte kullanIlma, birbirini yagn~tIrma,almdIgl dildeki vyyazIldlgl alfabedeki yazlmm etkisi, ye~it1i siyasi ve sosyal sebeplerleb~kalehyelerinvydillerin etkisi gibidl~etkenlerin sebep oldugu karma~Ik i1i~kiler sonucu ortaya ylkan koruma, degi~me, dii~me ve tiireme omeklerini ilgilendirmektedir. Bu omeklerin bir klsmma ayIklIk getiremedigimiz iyin yanlarma sorui~areti(?)koymak zorunda kaldIk.

_""'A·woU::.,..T~ii!.!.!rki~·y:..!!.!atu:lA~raU!stJ!!!.r.!!!ma!!!!la!!.n!..!E:<.!!Ds!.!!ti!1l!tii!!.!!sii!..!D!£JergICK!·~Si..1lS!!!.laY!ill.:.!i13LE!l.!r:!!zumru!!!!mUll2:99~9 ---=._5_

SESLERiN AQIKLlK (APERTURE) SIRASINA GORE TASNiFi

5

I

4

3

2

!

,

f

1

2

I

3

,

I

I

4

I

5

+4

"v

!

a

a

_a

;

!

l

I

a

+3

i !i l

.l.

eie

,

+2

I

e

,

I1

io

,

0

.l.

+1

1 ii

1.

1

1.

I

lu

a

_.l.

0

BKJV

-1

I

t)

h

y

I

w

t

1

1:

r

I

!

t

-2

r

,

-3

I ij fi

I

n

n

v

m

t

I

..

!j

,

-4

9

9

_i Z

Z

I

v

I

t

!

_c

_{I I}

_t

-5

I

i

-6

}f

xl

~

c

5

S

f

t

I

!

Q

,

_t

-7

c

9

9

9

_!

d

b

t--,

_q

_kl

_t

_t

P

t

-8

i

-9

"K

!

2111122

l

222i221

212

121

1112 111

22

21

I

1 2

1 1

2

I

1

111.

Cit! dUdak, 121.~.

211.

on

damak.

221.

art damak. 1 1 2.di~ dUdak;

122.

di~eti;

21 2.

orta damak;

222.Q.!I1!gIs

fonetik

geli~menin

dogal yonti sag taraftaki oklarla

gosterilmi~tir.

~Ee.:..~G~em~a~l~m~az!:.:.:~T..!::.i1.l.!rki~·Yue~T~U~rk~c~es!!!in!!!d!!<..e~Sek>!s~O~la!.Iy~lal!.-'n!....- ~-,6-Kisaltmalar

•

akon. arp. dial. ean. erm. etf;. frn. frs. grk. ing. isp. itl. krh. kr.y. ktf;. lat. oku. rum. rus. SIT trk. uyg. vbg. vy : kurmaca~ekil

: STT aydm (milnevver / elit)konu~masl : Araprya

: dialektal (dialectal); Tiirkryenin lehrye ve aglzlan : Eski Anadolu Tiirkryesi

: Ermenice

: Eski Tiirkrye (Koktiirk-Uygur-Karahanh Tiirkryeleri) : Franslzca : Farsrya : Grekrye : ingilizce : ispanyolca : italyanca : Karahanhca :kar~I1a~tlT1ll1z : Koktiirkrye : Latince :okunu~u

: Rumca (Yabancl Grekryesi) : Rusrya

: Standart Tiirkiye Tiirkryesi : Tilrkrye

: Uygurca

: ve bunun gibiler; ve benzerieri : veya

_....!.A;!:..~fJ"'-.T.!..i1!!!rc!!ki!.I·y~at!..!A:!!r.,!!,a52!;tJ!!..rm!!!!!!ali!lian!.!...!ioE;!!,1l5~tiwtil~5.!!.i1~D~eru;;gI~'51!...·~S8~YI~:~1::!..32:E~rzu~ru!!!m~19!.<92.9

---=-7-Kaynak~a

BANGUOGLU, Tahsin,Tiirk~eninGrameri, istanbul 1974.

BASKAN, Prof. Dr. Ozcan, Lengiiistik Metodu, istanbul, <;aglayan Kitabevi 1967. BAZIN, Louis, "Structures et Tendances commuens des Langues turques

(Sprachbau)" Philologiae Turciae Fundamenta, Wiesbaden 1959.

ERGiN, Muharrem, Tiirk Dil Bilgisi, istanbul 1962.

GEMALMAZ, Efrasiyap, "Turlu;enin Fonemler DUzeni ve Bu Fonemler Duzeninin

i$leyi$P' AtatUrk Univ. Fen Edebiyat Fakiiltesi, Edebiyat Bilimleri Ara~tIrmaDergisi, S.12, Ankara 1980.

GEMALMAZ, Efrasiyap, "Turkr;enin Morfo-Sentaktik Yaplslmn Fonolojisine

EtiklerP', Atatiirk Univ. Tiirkiyat Ara~tIrmalarlDergisi, S.13, Erzurum 1995.

GEMALMAZ, Efrasiyap, "Uyum ve Standart Turkiye Turkfesinde Uyumlar", Atatiirk Univ. Fen Edebiyat Fakiiltesi, Edebiyat Bilimleri Ara~tIrma Dergisi, S.17, Erzurum 1989.

GOKNEL, Yiiksel, ModernTfirk~eDilbilgisi, izmir, Hl1r Efe Matbaasl, t.y.. MARTINET, Andre, Elements de Linguistique Generale, Paris 1970. MORER, Alfred, Grammaire de la Langue Turque, istanbul 1961. NADELYAEV, V. M. vd., Drevnetyurkskiy Siovar', Leingrad 1969.

POTTIER, Bernard, vd., Le Langage (Les Dictionnaires du Savoir moderne), Centre d'Etude et de Promotion de la Lecture, Paris 1973.

SAVAS<;I, Ozgllr, "Turkr;ede Hece Yaplsl", Bilim ve Teknik, S.115, Haziran 1977. TTK,Tiirk~eSlizlfik, Ankara 1998.

TDK, Tiirkiye'de Halk Agzmdan Derleme Sozliigii, Ankara 1963-1979 (11 cilt). TROUBETZKOY, N. S., Principes de Phonologie, Paris, Klincksieck 1970. U<;OK, Necip, Genel Fonetik (Ana <;izgileri), istanbul 1951.

YONEL, Selyuk, "Turkfenin Yazlmsal Fonemlerl' TDAY Bel. 1973-74, Ankara, Ankara Dniv. Baslmevi, 1974, TDK Yaymlarl: 406.

_E=.,.,.G=cm=8=lm=8=z:'-=T....Ur....ki...."v....cT~U...,rk=>:c"",csJ..."n=d~cSe~sO~lo!I.l8y~18~n

---:-8-SES OLAYLARIYLE iLGiLi KURALLAR

01.

Dogal geli§me sonucu bir konsonun diger bir konsona

donti§mesi (patlaylcl

>

SlZlCl,

otumsuz

>

otumlu ,

katl

>

aklCl ,

vbg.) :

et~.

kec;e > gece

=

gece ;

et~.

kip+i > gib+i

=gibi;

et~.

at.-aq >

et~.

adaq >

dial.

az aq > ayaq

=

ayak;

et~.

bat-l.r-aq > bad-0r-aq > baY-0r-aq

=

bayrak;

et~.

badram > bayram

=

bayram;

et~.

at-l.IU > adl.m

=

adlm ;

et~.

em-t.iir- >

ean.

diir- > dir- >

em-z ir-

=

emzir-, emdir- ;

et~.

t.ag > dag

=

dag ;

et~.

ql.dl.g > ql.y1.0

=

klyl ;

et~.

t ir-ig > dir-i0

=

din;

et~.

ben>

dial.

men

=

ben;

et~.

perk > berk

=

berk,

saglam ;

et~.

toqqus > doquz

=dokuz;

et~.

yoq >

dial.

yo:tC

=

yok ;

et~.

bar> var

=

var;

et~.

sub >

dial.

suw > SU0 - suy+

=

su ;

et~.

qan >

dial.

¥n > han

=

han, hakan;

etf'.

t ut.-aq >

dial.

d ud-aJ!: -

dial.

dod-aJ!:

=

dudak;

et~.

tabl.§gan > tawl.§gan > tav0§0an

=

tav~an

;

et~. eb

>

dial.

ew -

dial.

Ow -

dial.

oy

> ev

=

ev;

et~.

apa_eqe+si > aba_eqe+si >

aml._ec;e+si

> am0.Jlca+00 -

dial.

em0_ice

=

amca ;

et~.

stit+sig >

et~.

suC;ig >

dial.

stiyc;i > stiC;i

> cici

=

cici ;

_Ad,."""O!.o....T!!tl!!jrki!!.!:·yl:.!!a!.1tA!.!r:!!.las!!!!t1rL!!m~al~an!.!...!:!!En!2sti!!.!·til~·s!.!!.11M..Dellrg~is~i-"-Sa!!.ly...11""'3...E....rz""u....ru,..,m...l""'99:.<..9

-9-etr.

t.alj+l.-q-

>

't.l.Ij+l.-q-

>

t.-'l.q-

>

C;l.q-

=

~Ik-

;

rum. qombit:sa

(?)

>

qopc;a

=

korx;a;

frs.

l2Iabrlz

>

hawl2luz

=

havuz ;

arp. sahife

>

sayife

>

sayfa

=

sayfa;

arp. tabl

>

tabll

>

dawul

=

davul ;

arp. aqlde

>

agl2lda

=

agda ;

frs.

kedhtida

>

*keyhtiya

>

kaf)hl2lya

= kahya;

frs.

bargIr

>

bey g ir

=

beygir ;

frs.

kefglr

>

kevgir

=

kevgir;

frs.

plriize

>

arp. f Iriize

>

f iruze

=

firuze ;

rum. pondiki

>

dial. funduq

>

flndlq

=flndlk;

rum. maqedones i

>

dial. magl2ldanosl2l

>

maYl2lda-noz 121

=

maydanoz ;

rum. masqhali

>

mazgl2lall2l

=

mazgal;

rum. 1218 qara

>

lzgara

=

Izgara ;

rum. maraggu8 /

>

itl.

marangone

>

marangoz

=

marangoz;

itl.

8 bandito

>

lZ bandut

=

Izbandut.

02.

Dogal geli§me sonnen bir vokalin diger bir vokale donii§mesi

(geni.~

>

dar ,yuvarlak

>

duz

,vbg.):

etf. er-

>

i r -

>

i0-

>

+1210-

(ek

fiiI);

etf. ed+gti

>

eyl2lti

>

iyl2li

=

iyi ;

etf. ber-

>

ver-

>

dial. vir-

=

ver-;

etf. ben - men

>

dial. bin ,- min

=

ben;

etf. ta§

>

dl. §

=

dl~

;

arp. muhammet

>

dial.

mehemmet

>

mehmet

>

memet

=

Mehmet ;

arp. rou h a b bet

>

dial.

mah a b bet

>

dial.

me hebbet

=

muhabbet ;

rum.

ergates

>

l.rgatl2l121

=

Irgat;

frs.

cevan

>

c ivan

=

civan ;

_E&:.~G!£<em!!!!a!!.!!lm!!!laIUiZ"";T!..!!ii!!..!rki~·y~e..!.T.!!.!f1r~kC!i!iie~si'..!!nd!l.lie'-'i!S~es~Q~la!.lJyl!l!ian!.!--

-lO-itl.

phanella

(oku.

f

a nella) >

fa nil I a

>

fani0la

=faniJa;

*gel-ecek+ben

>

g e l-eceg+im

>

akon.

gel-ice0+em

>

akon.

gel -ece0+em

=

gelecegim.

03.

Dogal

geli~me

sonucu bir konsonun

dti~mesi

(damakll

>

o , aklel

>

0 ,

vbg.) :

etr.

yumur+u-t-ga

>

yumur+0-t-f2ta

=

yumurta ;

etr.

tar+1-g+lag > tar1--i1t+lae > tar0--i1t+lae

=

tarla;

etr.

tat-1g+11g > tat-1flHll.f'

> tat-0Qt+Il.f'

= tath ;

etr.

bel-gli+llig

>

bel-f2t0+lie

=

belli;

etr.

sub > suw > sue

=

SU ;

etr.

l.sl.-g+ga+oq > 0Sl.--e+ga+0q

=

sicak;

frs.

hasta + hane > hastaeane > hastae0ne

=

hastane;

etr.

tawl.§gan > tavl.§ean

=

tav~an

;

err.

ol-tur- > ofl.t-tur-

=

otur-;

err.

kel-tiir- > gee-tir-

=

getir-;

etr.

bir il-e >

etr.

bir0le > bie0le

=

bile;

etr.

bol- >

dial. wol-

>

eol-

=

01- ;

etr.

y ingli > fl.tinci

=

inci ;

etr.

y ilik > eilik

=

i1ik ;

etf'.

yin-tiir-ii+u-ma-z + men >

fl.tin-dir-e+0-me-. +

ID00

=

indiremem ;

err.

yut- >

dial. eut-

=

yut- ;

e1r.

wur- >

dial. eur-

=

vur-;

err.

y1lan >

dial. eilan

=yllan;

etr.

Yl.raq > el.raq

=

Irak;

itl.

volta> wolta

>

_olta

=olta;

frs.

0abr 1z

>

haweuz

=

havuz ;

arp.

muhammet >

dial.

mehemmet > mehmet >

meemet

= Mehmet ;

erm.

tekawor ... > tekfiir dagl. > tek_irdag0

=

_A~.c.!.U~.T.!..!U!!.!.r~kiYI.!!a~tA~r!.!!as~tJ!!.!rm~a~la!!.rl!-!!E~n~sti~·tU~sn~D~e::.l.lJJrulii::·~i~Sa!!.1Y.wI1,",3....E~rz~u"-,ru",,,m~1~99~9

-=-11-elf.

er-

>

i r -

>

ifa-

>

+0fa-

(ekfiil) ;

elf.

eb+ke

>

ev+ge

>

eV+fae

= eve;

elf·

qap1g+qa

>

qap1g+ga

>

qap1fa+faa

>

qap1fa+ya

= kaplya;

kr$.

qap1+s1

/

eV+fai

=

evi ;

qap1+D1ii /

eV+fa iii

=

evin ;

*gor-ecek+bi z

>

*

gor-iicefa+wii z

>

akon.

gor-iiCefa+fa0 z

>

akon.

gor-0Cefa+fa0 z

=

gOrecegiz.

04.

Dogal geli§me sonucu bir vokalin dii§mesi (orta hece

vokal

i

>

12J.

vbg.)

(kr~.

07. Vokal dii§mesi ; 1 L Hece

yutumu) :

elf. tar+J.~+lag

>

tarJ.-0+1a0

>

tarfa-0+1al2J

=

tarla ;

elf.

tir-ig+lik

>

dir-i0+1ik

>

dir-fl)0+1ik

=

dirlik;

elf.

qaYJ.n_ana+s1

>

qaYfan_ana+12J12J

= kaynana;

elf.

toqqus

on

>

doql2Jus_on

>

doql2Jfas_on

>

doq0fa s_an

=doksan ;

elf.

bir il-e

>

elf.

birfale

>

bi0fale

=bile;

elf.

tat-J. g+11g

>

tat-J. 0+1112J

>

tat-fl)l2J+110

=

ta~1

;

elf.

kerek+ i -

>

gerek+fa-

=

gerek+- ;

elf.

tavJ.§gan

>

tavfa§l2Jan

=

tav~an

;

elf.

yat-aS1

>

yat-J.s1

>

yat-fl)sl

=

yatsl ;

frn..

telegraphe (oku. telegraf)

>

telfagraf

=

telgraf;

arp.

sahife

>

sayife

>

saYfafa

=sa~a;

arp.

muhammet

>

mel2JfaIIl0et

=

mernet;

arp.

aqide

>

agfada

= agda ;

ar~

lahim iiI cin

>

lahfam ul cun

>

lahfam al2J

cun

=lahmacun ;

arp.

taCbiye

>

tabiye

>

tabfaya

=

tabya ;

arp.

cal2J

i§e

>

l2Jayi§e

>

0aYfa§e

=

Ay~e

;

frs.

ayine

>

aYfana

=

ayna ;

_E~,~G~em!!!ial!.!ilm!!!!a~z...:T!.!ifj!!Jrki~"y~e...!.T.!!!Or~kc~eesi'End!!!:ec£S~es~O~la!..l'yl~an!.!..-

-12-frs.

kedhuda

>

*keyhuya

>

ka0heya

::::kahya;

lat.

tegula

> tugela ::::

tugla;

itl.

capitan

(oku.

qapitan)

>

qapetan

::::

kaptan;

el~.

er-

>

ir-

>

i0-

>

+e0-

(ekfiil) ;

kr~.

§ura+dan

>

§ur~+dan

(?)

>

§ure+dan

::::

~urdan;

kr~.

sapa+saglam

>

sapfZJ+saglam ::::

sapsaglam;

kr~,

burun+u+m

>

buren+u+m

::::bumum;

gel-ecek

>

akon.

gel-icek

>

akon.

gel-ecek ::::

gelecek.

OS.

iki

vokalin

kar~I1a~masml

onlemek

i~in

aralannda -alacI- bir

konsonun tiiremesi

(0

> y /

w /

h):

arp. faoide

>

fafZJide

>

fayide

>

f ay0da ::::

fayda;

arp.

caei§e

>

0ayi§e

>

0aY0§e ::::

Ay~e;

it!

famiglia

(oku.famigliea)

>

fami0liya

>

fami0l0ya

::::familya;

frn.

toilette

(oku.

t ufZJalet)

>

tuwalet ::::

tuvalet;

arp. maciine

>

mafZJune

>

mawuna

>

maV0na ::::

mavna;

arp. saCat

>

safZJat

>

dial. sahat ::::

saat ;

el~.

ked-im+lig+ke

>

giy-im+liI2HfZJe

>

giy-im+lifZJ+ye ::::

giyimliye ;

k~.

yazmall fZJ i0-d+i

>

yazmall y

i0-d+i

>

yazmall y 00-d+l

=yazmahydl.

06.

Kar~l1a~an

iki konsondan birinin

dti~mesi

(1. konson

+

2. konson

> 0

+

2. konson /

>

1.

konson

+ ,,):

et~.

ekki

>

ik ki

>

ifZJ ki ::::

iki ;

et~.

toqquz

>

dofZJquz ::::

dokuz;

elf

ottuz

>

OfZJtuz ::::

otuz;

---,A2;O''''''''U",--,T!..!:ii!!.!rki~"y(.!!,at~A!o!..ra!!iS~tlr,-!!!m!!!!al!!!.!ar~1 E!i:!n2StiU!·t~OS"!.O.!!:DeE!.rg~is~i.2Sa!!.lY.!Jll~3....!:E<!]rz~ur!:.!!u!!!!ml.!1:Q99z.9

--=-13-etr;.

ar qa- > arga- ar ea-

=

ara- ;

etr;.

ar sIan > ae sIan

=

asian;

etr;.

art-t ur- > are-t lr-

=

artlr- ;

dial.

anna> aena

=

ana;

arp. amma

>

aema

=

ama ;

arp. ker re > kee re

=

kere ;

arp. sar rae > sae rag

=

sara~

;

arp. qas sab > qae sap

=

kasap ;

arp. keb ban > qae pan

=

kapan ;

arp. saqqa > saeqa

=

saka;

arp. edebiyyat > edebieyat

=

edebiyat;

arp. miirliwwet >

dial.

mlinZ'e vet

=

muriivvet ;

frs. .

nev bet > noe bet

=

nObet ;

arp. mathere > mateara

=matara;

frs.

kedhlida > *keyhliya > kaeh0ya

=

kahya;

arp. his s > his e

=

his;

arp. zann > zane

=

zan;

arp. fa:1F:1F > faqe

=

fak, tuzak ;

itl.

fattura

(oku.

fat tura) > faetura

=

fatura;

arp. mis k > mis e

=

misk ;

frs.

gif t >

dial.

gife

=

~ift

;

etr;.

ul+lug > ue+lu0

=ulu;

etr;.

kel-tlir- > gee-tir-

=

getir-;

etr;.

ket-tUr- > goe-tlir-

=g6wr-etr;.

al--9an >

dial.

al-yan > al-f)an

=

alan;

adglr+nlll > ayglr+elll

=ayglrln;

dial.

git-yer > gid-f)er

=gider

bliyU-k+cek > bliyU-f)+cek

=

bOyOcek .

07.

Kar§lla§an iki vokalden birinin dti§mesi ( 1. vokal

+

2. vokal

>

1.

vokal

+

0

I

>

0

+

2. vokal ; bk.ayr. 11.

Hece yutumu ) :

frs.

hasta_hane >

hasta~ane

>

hasta~ne

=hastane;

arp. mucam e I e >

dial.

ma0am e I e >

dial.

~E"".~G~em~a~lm~a...zw:T"-"lI~rki~·y~e~T.!!!lIr-",kc~es...i'.o!:nd"""e-",S,,,,,es..><O~la'J.Ivl....a

"0:--

-14-arp. mucaraza

>

dial. ma0araza

>

ma0f,1traza

=

marazalmuaraza ;

arp.

va'i t

>

va0a t

>

dial. va/?JfJt

=

vaat ;

arp.-frs.5adrJ. aCzam

>

sadrtaazam

= sadrazam;

et(:.

yaguq+11g+1+m > yawuq+1u0+ta+m

=yavuklum;

et(:.

yadag+1n > yaya0+tan

=

yayan ;

et(:.

aga_bula > a0ta_b01a

=

abla ;

et(:.

qar1.n+da_e§

>

qar1.n+daJ§

=

kannd~,

kard~

;

et(:.

aga_beg > aga_bey >

a~_bi0

=

abi ;

et(:.

ber-e+u-ma-z > ver-e+ta-me--z

=

veremez ;

e~.

udu-yu+u-ma-z + er-ser >

uyu-ya+ta-ma-z + 00-5a0 :;:

uyuyamazsa;

et(:.

kor-tig+se-yiir +0+ men> gor-e0+si-0tar

+

i

+

In00

=

goresirim ;

elf.

tay~_eze+si

> teytaJze+00

=teyze;

cuma_ertesi > cumaJrte5i:;:

cumartesi;

ne

-

01-

>

nta

-

01-

=

n'ol-;

ne a51.1 > nta a51.1

-

_-

=

nasll;

ne_igin > nta_igin

=

ni~in;

slitlii_a§

>

slitlta_a§

=

sutla~

;

ev mi_ev

>

ev mfl)_ev

=

BV

mev .

08.

Kar§l1a§an iki konson ozellikle S;ift doruklu bir heee

olu§turuyorsa, bunlann arasmda bir vokal tiiremesi - bu

vokal, son heeede

tiiremi~se,

yak kez, kelime vokalle

ba~layan

bir ogeye ulandlgmda du§er -

(konson

+ 0 +

konson

>

konson

+

vokal

+

konson):

arp. 5abtar

>

sab~r

=sablr;

arp. emtar > emir

= emir;

frs.

§ahtar > §ehir

=

~ehir;

frs.

zahtar > zehir

=zehir;

frs.

to~tam

> tohum

=tohum;

arp. hliktam > hlikiim

= hOkum;

arp. 1utfl)f

>

lutuf

:;: IOtuf;

arp. waqtaf > vaqJ.f

:;: vaklf;

--,A~•..!JU,,-.TL!!U!I!rkiYJ'Yt:llatuA~ra~s!!!tJri:!!!m!!!!al!!!!ar!:L1 E~n!l!!sti~·tU!!!s!!..liD!!!e:!.JI1!lS~·!!.oi.2:Sa!!.IYwJ1~3....!OE:!.!rz:!!iur!.!!u~m~19~9~9

--=-15-arp,

naq~l

>

naqil = nakil;

arp.

(aq~l

>

aq~l

=akll;

arp.

tab~I

>

tab

~I

>

dawu

I

= davul ;

arp.

qay~d

>

qay

~

t

= kay,t ;

arp.

rab~t

>

rab~

t

= rapt;

. arp.

c

uz

~w

>

uz uw

=

uzuv ;

frn.

filme

(oku.

fil~m)

>

fil im = film;

frn.

terme

(oku.

ter~m)

>

ter im = terim ;

frn.

luxe

(oku.

llik~s)

>

llikiis = IfJks;

frn.

sport

(oku.

s~por)

>

s ipor = spor;

frn.

stage

(oku.

s~taj)

>

s~taj

= staj ;

ing.

speaker

(oku.

s~plql.r)

>

sipiker = spiker ;

ing.

schlepp(oku.fj~lep)

>

fjilep=~iJep;

ing.

shrapnel

(oku.

fj~rapnel)

>

fjarapnel =

~rapnel

;

frn.

Franc

(oku.

f~rank)

>

f irenk

=

Firenk;

itl.

tromba

(oku.

t~romba)

>

tulumba = tuJumba.

09.

Alacl-bazan katl-slZlcl- konsonla ba§layan kelimelerin ba§mda

bir vokal ttiremesi

(I2l

+

konson

>

vokal + konson):

arp.

~

rubc

>

u

rup = urup ;

arp.

~

rum

>

diaL u rum

=

rum;

frs.

~ri§te

>

eri§te =

eri~te;

frs.

~ruspI

>

orospu =orospu;

frs.

~ruze

>

oru<$0

=

oru~

;

it/.

~roba

>

uruba

>

ur0ba = urba;

rus.

~

rus

>

dial.

u rus = rus ;

rum.

~

lemoni

>

dial.

i limon0 = limon;

frs.

~nar

>

dial.

i nar = nar;

frn.

0slave

(oku.

~slav)

>

~slav

= Slav;

frn.

0s1ovaque

(oku.

~slovaq)

>

~slovaq

=

Slovak;

frn.

0squelette

(oku.

~sqolet)

>

iskelet

=

iskelet;

frn.

station

(oku.

~stasyon)

>

istasyon =

istasyon;

ing.

scooner

(oku.

~squnl.r)

>

~squna

=Iskuna;

-""E•.."G"-"e""ma""lm""az~:T....U"-'rki~·yl;e20T~iir'-!>kc""e:!!.si'End~e~S""'es~O~lawyl!!!!aru.l

-16-itl.

esbandito >

~

zbandut

=

izbandut;

itl.

escala

(oku.

esqala) > iskele

=iskele;

itl.

I)scarpino > i sqarpin

=

iskarpin;

itl.

I)sconto> J.sqonto

=iskonto;

itl.

fJsprito > ispirto

=ispirto;

it

I.

fJstampa > J.stampa

= Istampa;

rum.

fJscutari > Uskiidar

=

Uskudar;

rum.

fJskornbros

fJskurnbr

i

>

usqumru

=

uskumru ;

rum.

I) s tauros > J.

S

tavroz

=

Istavroz ;

rum.

fJstuppa - fJstuppi > Ustlipli

=ustOpu;

rum.

I) z mirna >

i

z mir

= izmir ;

rum.

fJphlamuri >

~hlamur0

=Ihlamur;

rum.

fJgripos >

J.gr~p00

=Ignp.

10.

Uzun vokallerin

nonnal1e~mesi

(uzun vokal

>

normal

vokal) :

frs.

aylne > ay0na

=

ayna;

frs.

biis i tan > bo s 0tan

=

bostan ;

frs.

came§uy > qama§J.r

=

cama§Jr;

frs.

tene§uy > tene§ir

=

tene~ir;

frs.

listure > ustura

=

ustura;

arp.

fatima> fat0ma

=

Fatma;

arp.

sehiir> sahur

=sahur;

orp.

sabun > sabun

=sabun.

11.

Hece yutumu; ozellikle benzer hece!erden birinin yok olmasl

(kr~.

07.

Voka!

di.i~mesi)

:

slit_nine / silt_anne >

dial.

slitYfJne

=

sOtnine;

pazar_ertesi > pazaryfJtesi

=

pazartesi;

§irndi+den >

dial.

§

imfJfJ+den ::

~imden

I

§imdiden.

~A•...!fJ!.:....l.!.J'U!!!r!!kiYVllaiLtAa!r:!!!asmtIr!!rm!!!!a!!.!!lar!rl..&E.!!l!ns!.Wtiti1L!!is!!!ii~D~erg~isii!!.i...£!S~aY~1 1!>!3,-!Ei<!.rz~u!!..!ru!.!!mwl~99!L.9

-17-arp.-frs.

qa?imi_maqam.

>

q a y 0mimaqam

>

qayraramaqam

= kaymakam;

arp.-frs.

bezzazistan

>

be0zazistan

>

be0zera rastan > be0dera rasten

=

bedesten ;

frs.

~aderi-Eeb

>

*~ayiri_§eb

>

~ara~r0_§eb

>

~

ara

~r0_§

a b

>

c;

ara ran,_§ a

P

>

~ara ~r0_§af

=

~ar~af

;

grk.

phasiolos _ > lat.

faseolus

vulgare >

fas0ul~ra

rararararaye

=fasulye;

frn.

f

ran c - ma

~0

n

( oku.

f

0 r a

fi

mason

f1raiimason) > farraramason

=farmason;

elf.

qar1n+da e§ > qar1n+da 0§ > qarrara+d0

e§

=

kannd~, karde~

;

elf.

bilekJuz li k + li

>

b i 1 e 0Jraz li k + 0

>

bile0J razik+0

=

bilezik ;

elf.

yor

1n~qa

> yora ranC0a.

=yonca ;

elf.

bediz+e-t- > bey iz+e-t- >

beraraz+e-t-=

bezet-;

elf.

ne_er-ser_ne >

ney~s~ra_ne

=

nesne;

elf.

kel-i+yor1-r > gel-i+yorra-ra

=geliyor;

elf.

ba§la-y1+yor1-r

>

ba§11-rara+yor~-ra

=

ba~IJYor;

elf.

edgli+tur-ur > iyi+dir-rara

=

iyidir;

rum.

ekk01esia > rarakilis0e

=

kilise;

dial.

s6yle-y ir'>

s6yle-ra~r

=

seyler.

pek_iy i > pek_irara

=

peki;

kr~.

baba+s 1+0 / baba+ra ra+m

=

babam ;

kr~.

ev+ra i +0 / ev+ra i +m

=

evim ;

*de-yecek+ben

> di-yeceg+0im > akon.

di-yece~+0~m

>

akon.

di

-y~ce~+0ram

=

diyecegim.

12 •

Go~ti~me. Kar~I1a~ma

durumunda, ozellikle,

a£IklIk~a

biiytik

olan ses,

a£IklIk~a kti~iik

olan sesten once gelme egilimi

gosterir:

yap raq > dial. yar paq

=

yaprak ;

top raq > dial. tor paq

=toprak ;

kop rli > dial. kor pli

=

k6prO ;

..JbE...!G!£e!!!m!!!lIlm!!!lI~z:;....:T!!n~rki!!!.·Yue,-!T..!!!iir!.:.!!k:l:!:ce~si..!!'n!!!dei:.£S!5esuO~llI!!.Iy;!!!la!..!.r1

-18-ylik sek

>

dial.

ylis gek

=yUksek ;

ek,i

>

dial.

e,gi

=

ek~i;

arp.

memleket

>

dial.

melmeket

=memleket;

frs.

emriid

>

armut

=

annut;

etf.

koz+e-t-il-ser

>

*kot+e-z-il-ser

>

!,:rh.

klid+e-z-il-ser

=gozetilse.

13.

Kelime ba§lllda ytikselen hece izlenimi vermek

i~in

konson

ttiremesi

(bk.

20. Dl§ sebeple ses ttiremesi) :

arp.

f)elbet

>

dial.

helbet

=

alOOt ;

frs.

f)aveng

>

hevenk

=hevenk;

frs.

f)a,briz

>

hav0uz

=

havuz ;

rum.

f)aule

>

f)avlu

>

dial.

havlu

=

avlu .

14.

Konsonlann biribiriyle benze§mesi :

bin bir

-

>

bim bir

_-

=

bin bir;

ben

>

dial.

men

=

ben;

boyun

>

dial.

moyun

=

boyun ;

frs.

beneflie

>

menek§e

=

menek~e;

arp.

,emsiye

>

dial.

,em,iye

=~emsiye;

frs.

anbar

>

ambar

=

ambar;

arp.

Can ber

>

amber

=

amber;

frs.

murdar

>

dial.

mundar

=

murdar.

anlat-

>

dial.

annat-

=anJat-;

insan +1 ar

>

dial.

insan +nar

=

insanlar ;

al-lr+lar

>

dial.

al-ll+lar

=allrJar.

15.

Vokallerin biribiriyle benze§mesi ve eklemede vokal uyumu:

ean.

iqiin

>

iqin

=

i~in

;

etf.

yinqii

>

0inci

=

inci ;

elf. quz~

>

quzu

=

kuzu ;

_'-"'A...V'-'-.T"'-'U....r""'ki....ya....t'-"'Ara...,.,.stI...,rm".,a""'la...n....E....n....sti...,·tU,.,.sU=-D...,e....rg....is....i ...Sa....y....I1'""3....:E...rz""'u...ru..,m"-'1""'99"9~

....;-19-et(:.

ya11n_OZ

>

dial.

ya11n1Z

>

ya10n1z

=

yalmz;

et~.

sekkis"on

>

sel2Jkis...on >

se"k.s~en

=

seksen;

arp.

Caqlde > agda

=agda ;

frs.

maye > maya

= maya;

frs.

pare> para

=p~a;

frs.

pare~e

>

par0~a =p~a;

rum. qutis - qoitis - qution > qutu

= kutu;

rum. anoikter > ana0htar

=anahtar;

trk.-frs. boruzen > bora zan

=

borazan ;

arp. .

taCbiye > tabiye > taooya

= tabya;

arp.

maciine > mavna

= mavna;

frs.

J:Cumbere > qumbara

= kumbara ;

arp.

mathere > matara

= matara;

frs.

can aver> canavar

=canavar;

frs.

came§iiy >

~ama§1r

=cama§Jr;

frs.

tene§iiy > tene§ir

=

ten~ir;

arp.

mathere > matara

=ma~a;

frs.

can aver> canavar

=canavar;

arp.

kettan > keten

= keten;

rus.

i zba > i zbe

=

izbe ;

frs.

ttir§I > tur§u

= tur§u;

et(:.

i~_qur > u~qur

= uftkur ;

et(:.

tay1_eze+si > teye.jl)ze+00

= teyze ;

arp.

sehiir > sahur

= sahur;

arp.

heva > ha va

= hava ;

frs.

barglr > beygir

=

beygir;

arp.

§emate > §ama ta

= §amata ;

frs.

tistiire > ustura

=

ustura;

arp.

tenniir > tand1r

=tandJr.

ean. 01-d+1 > 01-d+u

=

oJdu;

ean. o1-mi§ > o1-mti§

=

olmu§;

ean. dev1et+1ti > dev1et+1i

=devletli;

ean. i§itme-dtik > i§itme-dik

=

i~tmedik;

_E~.~G~em~a~lm!!!ia~z:~T~ilr!..2ki!,1.·ye~T~ii"-,rk""ce~si....'D,",,,de"-,S,,,"es,--,O~la....yl=ar:.:..l

-20-et~.

kel-ttir-

>

ge~tir-

=getir-;

et~.

ket-ttir-

>

go~ttir-

=

g6tfJr-;

et~.

ta§+garu

>

dl§+0ar1.

=dl~n.

1 6.

Konsonlarm vokalleri kendilerine

benze~tirmesi

;

etf·

etf·

arp.

arp.

frs.

arp.

arp.

etf·

etf·

ean.

etf·

etf·

etf·

etf·

etf·

etr;.

arp.

arp.

frn.

frn.

qab 1.q

>

qab uq

=

kabuk ;

g1.b1.q

>

gubuq =

~ubuk;

hami r

>

hamur = hamur ;

tab01

>

tab 1.1

>

dawul = davul ;

hev!c

>

hawug =

havu~;

maslaq

>

musluq = musluk;

terceme

>

terctime

=

tercume;

'I

~

'lman

>

,i

,man

=

~i~man

;

t;

1.ban

>

dial.

t;

iban =

~Iban

;

qarlndafj

>

qarda'l

>

qarde'l

(?)

=kard~; ~

nan-

>

i nan- = inan- ;

qan 1.

>

han i

= hani ;

al ml1a

-

>

a1 ffi00a

-

>

e1 ffi00a

-

=

elma ;

ala

>

ela = ala;

b edlik

>

b oylik ; bo ylik

>

bti yiik = buyClk ;

ba§la-+yor

>

akon.

ba§l1.-+yor =

b~lIyor;

ele-yerek

>

akon.

eli-yerek=eleyerek;

araba+ya

>

akon.

arab1.+ya=arabaya;

de -y

ip

>

akon.

di -y

ip

=

diyip ;

ba§la-yacaq

>

akon.

ba§l1.-yacaq

>

akon.

ba§11.-Y0caq =

ba~layacak;

b 1.<f-lq

>

buguq

=

bu~uk;

i:awba

>

i:owbe = t6vbe;

mewI i d

>

dial. mew1ti t

=

mevlif ;

dolaylsl+yla

>

dolaylsl+yle

=

dolaylsiyle;

hav+l1.

>

haw+lu = havlu;

normal+1.

>

norma1+i = normali ;

petro1+dan

>

petrol+den = petrolden .

_A~.u.U...T!.!U!!!rki~·Yt:.!!a!1tAyra:!!!S!!!!hrrnm!l!.al!.!!ar!!.J~En~sti!,!.!·t~US!.2.U~DE.ergu.lO!:·~j..2S!!.lay~Jl~3....!E~rz!<!!u!.!!ru!.!!!m~lo<!.<99:.:.9

----=-21-et~.

koklirQkiin

>

giiwerc0in

=gOvercin;

et~.

0

gey

>

ii vey

=

Ovey ;

et~.

sog-

>

sow-

=

sOv-;

etf.

goga

>

qowa

=

kava;

etf.

sogan

>

dial.

sowan

=

sagan;

etf.

yaguq+l1g

>

yawuq+ lU0

=

yavuklu ;

etf.

koiilek

>

gomlek

=gomlek;

etf.

qOD§u

>

qom§u

=

kom§u ;

et~.

ton uz

>

domuz

=

domuz ;

etf.

uQ uz

>

uc uz

=

ucuz ;

etf.

oQ aq

>

oc aq

=

ocak ;

et~.

sii't+ii

>

dial.

siid+ii

=

sOtO ;

rum.k

alamos

>

q a00IIl1§

=

kaml§ ;

arp.-trk.

lay1.q+1.

>

lay1.g+1.

=laYlgl;

dalg1.Q+1.

>

dalg1.c+1.

=dalglcl;

gelece k+ i

>

gelece y+ i

=gelecegi ; _

kitap_evi

>

kitab_evi

=

kitabevi.

18.

Kalmhk-incelik ve dtizli1k-yuvarlakhk bakImmdan sua

degi~tirme

:

et~. 1.S~-g

>

isi-0

>

1.S1.-0

=151;

elr.

idi+siz

>

1.S1.+S1Z

>

1.SflHs1Z

=ISSIZ;

et~.

big-ek

>

q1.g-aq

=

bl~ak;

elf.

tefiri

>

taijr1.

=

tann;

arp.

tilsirn

>

t1.ls1.rn

=tllslm;

frs.

tiir§I

>

tur§u

=

tur§u ;

frs.

hevic

>

hawuc;

=

havu~;

etf.

yor1.-

>

yorii- / yiirii-

=

yurO- ;

arp.

zawca

>

zevce

=

zevee ;

arp.

talaf

>

telef

=

telef ;

lat.

catus (oku. ka tus)

>

kedi

=

keeli ;

et~.

bii t-iir-

>

bi t-ir-

=

bitir-;

et~.

bOz

>

bez

=

bel.

19.

Konson dagllmasl

([~

=]

f§

>

~

;

[c

=]

dj

>

j ;

ny

>

yIn;

[n

=]

ng>

gIn):

E. Gemalmaz: Tiirkiye Tllrkcesi'nde Ses Olaylan

ic;+ten > dial. ilj+ten

=

i~ten

;

gec;-t+i > dial. gelj-d+i

=

g~ti

;

arp.

vicdan > dial. vij dan

=

vicdan;

klf.

anyl.g>

uyg.

aYl.g

I

uyg.

anl.g

=kotO.

20.

Dl§ sebeplerle ses degi§me, dU§me ve tUremeleri :

elf.

kigik > kiigiik

=

kO~Ok ~

biiyiik

=

bOyOk;

frs.

peDc § eDbih

>

per§embe

::

per§embe

~

gar§amba

=

~§amba

;

elf.

toqqus_o n

>

doq00s_an

=

doksan

~

sekkis_on > sek00s_en

=

seksen ;

arp.

dar_us_sinaca > terJsjitancae

= tersane

~

dershane

=

dersane ,

pastahane

=

pastane ,

vbg. ;

arp.

habb_ul_Ieziz > caabd_ul_Ieziz

=

abdullezjz

~

cabd til caziz

_ _

=

AbduJaziz .

l

lal.

hortens ia (oku. ortans ia) > ortanc caa

=

ortanca

(~i~ek) ~

caorta+12l0+n+ca

<

orta+sl.+n+ca

=ortanca

l

ortadaki ;

lrk.-it!.

atll._carozza (oku. atll._qaroc;c;a)

=

atll

arclba

> atll._qar1.nca

=atll kannca

~

qar1.DCa

=kannca;

rum.

anatole > anadolu

=

Anadolu

~

ana dol-u

=anadolu;

arp.

cat. tar > aqtar

=aktar

~

aqtar-

=aktar-

(?) .

elf.

qara > qare

= kara

~

gare .

=

~are

,

pare

=

pare ,

vbg. ;

elf.

yara > yare

~

gare

=

~are

,pare

= pare,

vbg. ;

dial.

anna > anne

~

c;:are

=

~are

,

pare

= pare ,

vbg ..

elf. 1.

sl.--i2l+ca+oq > ca sl.--i2l+ca+l2lq

=

steak

<=

(?);

-,A~•.!!O:...Tl!lU!!!rkiill·YarattlA~rasMtt!!!r]!!m\l!lal!!!.!an!LE!:<!n!!!sti~·tu~··S.\LU D!l!emrg'l!is!Li.2jSa!!J.)lIw11:!..3~E2.!rz<!!!ur!.!!u.!!!m...1;.19"9~9

--..,;;-23-etf·

i c; edik > II

C;

edik

=

~edik

<=

(?);

etf.

umut+lu > IImut+lu

=

mutJu <=

(?).

arp.

kitab > kit ap

= kitap < =

ottimstiz konsonla

morfem bitirme egilimi. ;

arp.

harb > harp

=

harp <=

ottimstiz konsonla morfem

bitirme egilimi. ;

arp.

sened

> senet

= senet <

=

otUmstiz konsonla

morfem bitinne egilimi. ;

arp.

ilac > ilac;

=

ila~

<=

ottimsiiz konsonla morfem

bitinneegilimi. ;

frs.

gaderi §eb > ga00r0 §eb > garzwr0 §ab >

·ga00r0 §ap > gaoor0 §af

=

~al'§af

<=

otiimstiz

konsonla morfem bitirme egilimi..

rum.

phurnos >

osm.

furun > fJ.rln

=fmn <= (?);

rum. pondiki > dial. funduq > f1ndlq

=

fmdlk <=

(?) ;

frs.

piste >

arp.

fustuq > f1Stlq

=flstlk<= (?);

arp.

fursat> f1rsat

=flrsat<=

(?);

arp.

fu Ian > fa lan - f i Ian

=falan - filan <=

(?);

ifl.

fortuna> f1rtlna

=flrtma<= (?);

ill.

forchetta (oku.

forketta) > firkete

=

firkete <= (?).

itl.

gancio > qanca

=

kanca <= (?);

frs.

gug ird > kiikiirt

= kClkurt <= (?);

arp.

glrbal > qalbur

=kalbur<=

(?).

frs.

kefge > kepge

=

ke~e

<=

Eski Ttirkmence gibi

fonetiginde If

I

bulundunnayan

(f ikir

~

pikir,

forma

~

porma, tapawut

~

tefaviit) bir

leh~den

ahnnu~

olabilir

(?) ;

ifl

focaccia (oku.

foqaggia) >

po~a0g0a

=

pog

a9a

<=

(?);

-2E';.};IG~em~Il~lm!!.!!az....:.-!.T=.lIr.e!ki~ye,--",T~lIr~kc~eSi1!..i'.!!!nd!!o.e.wSes...O~I!!!.JayC!!!lll"-!.n

-24-arp.

dar_us_sinaca

>

1:erJ'SJ'an0e

= tersane <=

(?) ;

frS.

JFumbere

>

qumbara

=

kumbara <==

(?);

arp.

JFaffaf

>

qa0vaf

= kavaf <=

(?);

frs.

benef§e > menek§e

=menek~e<=

(?);

etr;.

tepme > tekme

=

tekme <=

(?);

arp.

tenn iir > tand lr

=

tand" <=

(?);

arp.

S1hrf).lC> sa0rulC;

=saml~<=

(?).

frs.

serv > servi > sel vi

=

servi -

selvi <=

(?);

arp.

kelbeteyn > kerpetef)n

=

kerpeten <=

(?).

err;.

a§C;1 > ahC;l

=

a~1

<=

(?).

frs.

nerdiiban > merdiven

=merdiven<=

(?).

frs.

came§iiy > c;ama§lr

=~ama§lr<=

(?);

frs.

tene§ iiy > tene§ ir

=ten8§ir <=

(?);

arp.-frs.

bezzazistan

>

be0zazistan

>

be0Z e00S tan> be0d e00S ten

=bedesten <=

(?).

der§iir- > dev§ir-

=dev~ir-<=

(?);

slitlli_a§ > si..itlaQ

=

sOua~

<=

(?);

saqla-n-mag > saqla-n-bag

=

saklanba~

<=

(?) .

qlUDab > q1rnap

=klmap<=

(?);

ic;+eri+rek > ic;+er0+1 ek

=

iger1ek <=

(?);

flrsaf)t > flrsaut

=flrsat <=

(?).

arp.

mewla > mol1a

=molla<=

yaZlmetkisi

(?);

isp.

cigaro (oku. sigaro) >

cigara

= sigara

<=

yazlffi etkisi

(?) .

rum.

makedonesi > may¢danozf)

=maydanoz <=

(?);

rum.

paksimadi > peksimetGt

=

peksimet <=

(?);

rum.

kleidi > kili tf&

= kilit <==

(?);

rum.

pontiki > funduqf) > flndlqf)

;;:fmdlk<=

(?).

---,A~•..!!iJ~.TU!n![!rkiw·y~atl£Ar~as8S!!!nrrnm!l!!al!!!!anCLE!l<!ni!§istii!.!·tn~S!!!..O.!!!De!ilirgli.!:is!!..i.;z,Sa!UV1.!..Jl~3...,!;E~rzi:l!our!.l!u!.!!!m..£1~99:L9

-..:-25-lat.

tegula

>

tugla

=

tugla <= (1).

efr.

taY1_eze+s

i

>

teyeJitze+ee

=

teyze <=

(1) ;

top qapl.+S 1

>

top qapl.+e e

=Topkapl

<=

(?);

orta+s~+n+ca

>

orta+ee+n+ca

=

ortanca

<=

(?) .

21.

A~agldaki

omeklerdeki ekler ses

degi~meleriyle

ilgili ozel

ge-li§melerini b3§ka dil ve

leh~eler i~erisinde ge~inni§,

ancak

oz-le§tirme aktrnt slrasmda bu dil ve

leh~elerden

olduklan gibi

ahnarak Tiirkiye

Tiirk~esinin

genel kurallanna

uydurulmu~­

lardrr:

danl.§-1:

a

y

=

danJ~tay

<=

Diger bir

leh~enin

etkisi

(?);

kurul-1:

a

y

=

kurultay <=

Diger bir

leh~enin

etkisi

(?) ;

yargl.+1:

a

y

=

yargltay <=

Diger bir

leh~enin

etkisi

(?);

Sl.na-v

=

slnav <=

Diger

birleh~enin

etkisi

(?);

dene-y

=

deney <=

Diger bir

leh~enin

etkisi

(?);

duygu+s

a1

=

duygusal<=

Oz

Tiirk~e

modasl

(1);

gor-+s e

1

=

gorsel <=

Oz

Tiirk~e

modasl

(?) ;