ANADOLU'DA
Xıı-XVI.
ASıRLARDAKi
TARIKAT
VE
TEKKE
SANATı
HAKKINDA
Beyhan KARAMAGARALI
Moğul istilası Anadolu 'da politik, sosyal Vf' ekonomik sahalarda ol-duğu gibi İslam sanatının her dalında da kendisini hissettirmiştir. Doğu ve Batı Türkistan, Moğulistan ve İran 'dan gelen yeni unsurlarla Ana-dolu İslam sanatı her alanda yeni bir karakter ka7.anmıştırl•
Anadolu'ya Moğulların akınıarı ile halk arasında moral çöküntü başlamış ve halk şeyh ve (lervjşlerin etrafında toplanarak yeni ümitler aramışlardır. Alamut Kalesinin Hülagu tarafından tahrihi ile de birçok hatıni inançlı şeyh ve dervişler Anadolu 'ya yayılmışlardır. Bu devir Anadolu'nun tarikat tarihi bakımından en karışık devridir. Pekçok ba-tıııı şeyh ve derviş kendi fikir ve inançlarını yaymak için köy köy, şehir şehir dolaşmıştır. Böylec(, de bil' tarikat. cdebiyatı, musikisi ve plast.ik sanatları ile, şeklini yıne kendi içinden alan bir tekke mimarisi ortaya çıkmıştır.
Tekke mimarisi ii7.erinde bugüne kadar bau çalışmalar yapılmış, bunların biçimleri üzerinde fikirler yürütülmüştür2• Fakat plastik sa-natları üzerinde ciddi bir çalışma yapılmamış; yapılan çalışmalarda bu 1 Halük Knramağaralı, Anadolu'da Moğo: htilıisındnn Sonra Yapılan Dini :l'limarlık Eserlerinin Plan ve Form Özellikleri. l.ıa,ılmanıış doçentlik tezi. 1964; Halük Knramağaralı, Er. zurum'daki Hatuniye Me<1resesi'nin Tarilıi ve Banisi Hakkmda Bazı ;'Iliil:.hazalar. 235-239.5. (Selçuklu Araştırmaları Dergisi LU, Ankara 1971).
2 Sema "i Eyiee, Osmanlı. Türk Mimari,inin Bir Cami Tipi H akkında ellilletlerarası Bi-rinci Türk Sanatları Kongresi, Telıliğler, Ankara 19(2). IS7-HIS s. Sema vi Eyiee,llk Osmanlı Devrinin Dini.lçtiınai Bir Müessesesi, ZaYiyeler ve ZaYiyeli Camiler (L.O.lktisat Fakültesi :lleemuası, XXI (1963), i .645. Sema,i Eyiee, Trakya'da İncecik'te Bir Tal.ılıaneli Cami (Tarilı Eııcümeni Dergisi i970, Lsayı), 171-196 5. Sema"i Eyiee, Boyalı Ki;y Hanikah! (Türkiyat :lleernuası XVI, İstaııhııl 1971) 39-56.,., Yılmaz Önge, Bilinmeyen Bir Sclçııklu Medresesi: Konya Ali Gay Zaviye,i ve Tiirhe.i, (Ünasya Dergi,i, llL. l:.,2S. suyı, 1967).
248
nEYliAN KARAMAGAHALIeserlerin tarikatlerle alakası üzerinde durulmamış; eserler başka açılar-dan ele alınarak başka Liçimde değerlendirilmiştir. Tekke edebiyatı, musikisi ve kıyaf~tleri ise hizim konumuwn dışında kalmaktadır.
Bu tarikatler içinde yetişen "anatkarlar tarikatıCrinin inanç ve adet-lerini yaptıkları eserlerinde yansıtmışlardır. Fakat isimlerini eserlerine kaydetmedikleri için hangi sanatkann neyi yaptığını tesbit etmek son derece güç olmakta, çoğu kere de fara7iyc yürütmekten ileriye gidile-memektedi •..
çoğu isimleri yazılı olmayan sanatkarların yaptığı tezyini eserler-den tarikat sanatı için cn tipik olanlar mezartaşlarıdır. Kırşehir, Sivas ve Tokat'ta bulunan mezartaşları üzerindeki sembolik aslan-güneş (Şir-u Hurşid) veya yalnız aslan kompozisyonlan ile Hz.Ali (1.res.); kartal, kaz, leylek, tuma (2.res.) ve güvercin (3.res.) motifleri ile de tarikatleree sevi-len ve hürmet edilen şahıslar temsil edilmişlerdir3• Horoz da barın! ta-rikatlerde ve Bektaşiliktc kutsal bir hap'andır. Tokat Müzesinde bulu-nan hir mezartaşı üzerinde çift haşlı hir horoz figiirü mevcuttur (4.res.)4. Mezartaşları üzerinde bulunan rozetlerin de alevilerce bir manası var-dır. Bunlar kutsal sayılan şahısları ifade ederler. Üç rozeL Ali-Allah. Muhammed teslisiııi; heş sayısı Muhammed, Ali, Hasan, Hüseyin ve Fa-tıma'yı; oniki rozet, oniki imamı (isnaaşeriye); ondört, ondört Masum-} Pak'ı yani Kerhela Şehitlerini; onyedi, onycdi Kemerhest'i ifade eder. Ayrıca 4, 6, 7, 8, 9 ve 32 rakkamlarınm da kutsal manaları vardır (5-6. res)5. Bunlardan başka Tokat'ta hir mezartaşı üzerinde görülen haşhaş dalı tasvjri batıniliğe inananları cennete götüren ınukaddes hir bitki-dir (7-8.rcs.)6. Bu inancın XVIII.asra kadar yaşadığmı yine mezartaş-:~ Beylıan Karamağaralı. Si,'a, ve Tokat.taki Fi~iirlij iIIezar Taşlarımn "lalıiyet.i Hak-kında (Selçuklu Araştırmaları Der~i,i IL Ankara 1970. 119-ıo:~.s.: Beylıan Karamağaralı. Ahlat ~lezarta~!arı, Ankara 1972. 2-20.s.
1 Beylıan Karamağaralı. Sivas ve 'fokal.. .. 92-9:1.s.: Beyhan Karamağaralı. Ahla!. ..• 12-15.,.
5 Beylıan Karamağaralı, Sivas ve Tokaı. ..• 96.5.• Beylıan Karanıağaralı, Ahlat ...• 17-18.
S.; Cavit Sııııar. :\feliimilik vc Bektaşilik. Arıkar" 1975. H3, n4. 114. 147. 150, 184. S. 6 Haşlıaş dalının ccnneıi tem,il etmesi keyfiyeti Bektaşiliğin csasında yoktur. Fakat To. kat'ta devrini" mühim simalarmdan hirinin mezarlaşım süslcyeeek kadar populer olmuştur. Taptuk Emre'nin şeyhi, Sarı Saltuk'un müridi olan ve Moğol Hakanları tarafından çok sevilen vc sayılan Barak Baba esrar kul1,lıılrdl (A. GÖll'ınarlı, Yunus Emrc yc Tasavvuf, İslanbul 19-61' 23.5.: Kaygusuz Ahdal
AHalı Tangrı yaratan gel içegör curadan Yar ile yar olagör ağyar çıksun aradan
Ai\"ADOLı':'DA TARIKAT YE TEKKE SANATı 249
larında tesbit edebilmekteyi~ (9.res.). Konya Ta~ ve Ahşap Eserler Mü-7.esinde bulunan (Env.nu.892) mezartaşı üzerindeki iki insan figürü XIILasnn son çeyreğinde önemli hir şahsiyet olan, ahilerin başı Ahi Ahmed Şah ile ona hayatını her an verrneğe hazır olan "feta"sını tas-Yıl' etmektedir (10.res.)7.
Taş eşya amsında figürlü çeşme lülekri de bulunmaktadır. Hacı Bektaş Der?ıilııııdakİ A"lanlı (.~eşmenin aslan !7cklindeki mermer liilesi ve aslanın başı üzerindeki
"J•..
L, Ya Ali" ibaresi ile iki dilimli kılıç (Zül-fikar) ınotifi8 hi7.e yine bu hayvanın H~. Ali')"i serııbolIeştirdiğini gösterİr (ILres. ).Konya ':\levlevi Dergahına hediye olarak gönderilen. üzerinde ho-roz, insan ve çift başh aslan figürleri bulunaıı Nisan Ta!>ı ıla yine tekke sanatı içinde düşünülmelidir9 (I2.res.).
Ankara Etnoğrafya Müzesind(~ bulunar, biı tekke veya zavıye ıçın veya bu inançtaki sanatkarlar tarafından yapılmış ahşap kapı kanat-lannın üzerindeki aslan-madalyon kompozisyonları, tıpkı mezar taş-lannda olduğu gibi, 11z.Ali'yi sembolize etmektedirler. Karaman'dan İstanbul Türk ve İslam Eserleri Müzesine gelen kapı kanadının da yu-karı kısmında iki aslan, ortada bir madalyon ve hunun altında yanlar-da iki hayali yaratık ve ortada elips şeklindeki küçük bir madayon için-de, çöınclmiş bir kadıe figürü mevcutturIO (13.re8.). Akşehir Kileci Mes-mısralarında e"ara olan diişkiinliiğ'ii helirtiyor. Bnrada esrar yine ulaşmak için hir vasıtarlır (A. Gölpınarlı. Yunns Emre ve Tasavnıf, 120-121.,.; Muhyeddin Ahdal'rla
Mulıyeddin'im haşhaşım Ehl.i vahdedim hoşıın! Tarikat fakrım oldu
Anın için traşım
diyerek haşhaşın ehemmiyetini anlatıyor (S.::'iüzlıed Ergun, Bektaşi Şairler ve nefesleri. İstanbul 1957). 153. s.
7 Beyhan Karamağaralı. Sivas ve Tokat... 101-102.5.; Beyhan Karamağaralı, Ahlut .., 3-4.s.
B Bedri i\oyan, Hacı Hacı Bektaş. Pirevi ve Diğer Ziyaret Yerleri, İzıııir 1969, 19.,. 9 M.Zeki OraL. Ni.an Tası. Ankara 1954.
10 Çömelmiş kadın fi~üriine tarihlen en.clki oevirlerden itibaren J)Oğ'1ıiilkelerinde rast. lanmaktadır (Han,; Ilennin;; von dcr Osteli. Ancient Orient"l Seal in the Collektion of 1I1r,.A.B. Brett, Chicago, vol.:n. p1.9. 1111.91;Ward. SenI eylinders of W. A,ia, Washington 1910. pp.196; L.L. Legrain, Ur excavation. VoUH, N""'york 1936,pI.H): Fakat Güney-doğu A'ya ve Hin. di,t,uı'da ILLI motif taıım:a olarak Brahmaııizııı'e ve Bııdizm'e girmiştir(H.n.Sankalia,The nııde goddest or "Shamele", "'oman" in ",cstern Asia. Tndia aııd South.eastern Asia, i i L-123.S .• Aı-tibııs Asiae. Vol.;';XTIJ, L. A,kona 1960.
250 BEYHAN KARAMAtARAU
cidinde bulunan horoz vc c.idı~r tasvidi dolap kapakları da bir tarikat ~anatı içinde izah edilebilir (14.res.).
Her tarikate, her şeyhe göre özcl şekiller alan madenı alemler de tekkelerde yetişenIcrin, o tarikatin dünya görüşünü bize aksettiren eser-lerdir. Ankara Etnoğrafya Müzesinde bulunan 5432 nu.!ı sancak alem Seyyidgaziden getirilmiş olup, pirinçtendir. Tepedeki "'-;;\ Allah" ya-zısının altında karşılıklı iki horoz figiirti vardır. Onun altında yine ho-roz başına benzeyen iki motif, en altta, yaıılarda da iki aslan ile aslan-ların ayakları altıııda, çok stilize geyik veya tavşana benzeyen iki fi-gür görülür (IS-lo.res.). 487 nu'lı alemin orta~ı bakır, ejderleri ise de-mirdendir. Ucu zülfikar ilc nihayetlenen alemin yanlarını iki ejder fi-gürü çevrelenıektedir (17.res.). 5438 nu.1ı alem Afyonkarahü,ar'dan bir Mevlevı tckkesine getirilmiştir. Üç bölüm halindedir. Üstte ".:ldl, ya Allah!" yazıslPl, ba~lan kopmuş, c1ips şeklinde bükiilmüş iki ejder çev-reler. BUlııın altıııda claha büyiik bir çift ejder ilc nihayetlenen bir elips vardır. İçinde
"':-0;-- ,.)-~
'J~.J~I ,..L.~Muhammed, Ehfı Bekr, Hasan. Hüseyin" kelimeleri yer alır. Bunun altıııda hüyük, cjder başlı bir elips daha vardır. Bunun yukarı kısmında ".J~ Osman", onun altında ")i \.ıı
ıı
.ilI
JJ
<.>~ ,.ilI La İlahe il'I-AlIah, Ali veliyu'I-Lah" ibaresi meveuttur!! (18.res.). Bu alem ile .5432 nu.lı alem kanaatimizee birbirine çok yakın iki şahlondan çıkmıştır. Ankara Etnoğrafya Müzesinde bulunan bir tek-ke bayrağı alemi ise halk arasında "Fatma ananın eli" olarak anılan pençe-i Al-i Aba şeklindedir (l9.res.). Pirinçten yapılmış olan bıı ale-me çok h(~Jlzeyen bir de mühür vardır (20.res.).Asa ve tcberler de ihtiva ettikleri motifleri ile tekke küçük sanat-larının vazgeçilmez örnekleridirler (2] .res.).
Şifa aynalarıııı da tekke sanatı içinde düşünmek lazımdır. Fener ve ~aıııdanlar da ihtiva ettikleri motifleri ve kolları ile bir tarikat sanatı içinde de alınmalıdırlar. Kırkhudak olarak anılan, Hacı Bektaş Derga-hına ait şamdanın kırk kolu, Kırk imamı sembolize etmektedir (22.res.). Bütün bıı saydığımız madeni eşya tckke sanatının parçalarıdır.
Tekke ve zaviyelerin duvarlarıııda veya kapılarında görülen mo-tifler de o tekkenin inançları ile ilgilidir. Mesela Tokatta Şeyh Meknun türbesinin iç duvarlarına linear olarak çizilmiş, muhtemelen Şeyh
Şi-ı) H.Z.Koşay-P.Çctiıı. Etnografya l\Iiizesinucki Alemler (Türk Etnngrafya Dergi,i,
ın.
i'158, Aııkara 19,)'1, 84-85.,.ANADOLU'DA TARIKAT VE TEKKE SANATı
251
habeddin Sühreverdi'nin türbesini tasvir eden resim (23-24.res.) ile bir derviş tarafından çekilen iki geyik figürü vardır (25.res.). Niksarda çö. reği Büyük Tekkesi'nin portali üzerinde de bir geyik kabartması mev-cuttur (26.res.). Geyik boynuzları tekke ve türbelere konulur. Bursa'-nın fethinae yandı mı dokunan Geyikli Baha geyikleri ile konuşurdu.ıı Hacı Bektaş Veli de bir kolunun altında bir geyik ilc resmedilmiştir (27. res.). Görüldüğü gibi geyik figürü de Bektaşi ve batıni tarikatlcrce che m-miyet kazan.mıştır.
Bu güne kadar, l\'Ievleviliğin dışında, tarikatlerin ayin vc merasim-lerini, iidetlerini, kıfa yetlerini gösteren, devirlerinden kalma resimli yazmalar bulunamamıştır. Batıni tarikatlere kollarını açan halka inanç-larını ve adetlerini hir taraftan yaymak, Lir taraftan da merasimlerini icra etmek için şeyh ve dervişler köy köy, şehir şehir dolaşmışlardı. Bir
dai ve mürşit sıfatıyla dolaşan hu şahıslar ayinlerini öğretelıilmek için herabcrlerinde taşıdıkları rulo ve levhaları gösterirlerdi. çünkü bu tip resimler taşınmağa çok müsait idiler.
Topkapı Sarayı Hazine Kitaplığında bulunan Env.nu.21S3 ve 21-60 olan albümlerde hulunan bazı minyatürler bu meseleye kısmen ışık tutmaktadır. Bahsi geçeR resimlerin hir kısmı rulolar, bir kısmı da hü-yük panolar halinde idi. Bunlar alhümlere yapıştırılmak için bazı yer-lerinden kesilmişler ve asli hüviyetlerini kaybetmişlerdirl3• Bu minya-türlerin de hüyük kısmı tarikatlerle ilgilidir. Fakat hangi tarikate ait olduklarını tesbit etmek kolayolmamaktadır. XIII. asrın ortalarından itibaren Anadolu 'da İslam kisvesi altında BarakHer ve bunun bazı ta-rikatler şamani fikir ve adetleri devam ettirmişlerdir. Baraki tarikati-nin kurucusu Barak Baba Tokatlı idi ve Sarı Saltuk'un müridi idi. Ye-seviliğe hağlıydı. Kalenderi dervişler gibi çıplak dolaşır, beline bir futa sarardı. Başına öküz boynuzları takar, kendisi gibi kıyafetli, ellerinde tambur, kudüm ve boynuzlar olan 8-9 kişilik gruplaı la köy köy dola-şır, ayrı gihi hağırıp maymun gibi oynarclı14• Bu maltımat, adı geçen 12 Beyhan Karamağaralı, AhIaL .., 16-17.,., lIf.:'ieşri, Kitalı-ı Cihan !'iüma(neşre hazır-layanlar: F.R.Onat-M.A. Köymen), cı,Ankara 1949, 168-169.5.; Evliya Çelehi, Seyahatname, C.ii, 49.5.; II. Tanyu, Ankara ve Çevresinde Adak ve Adak Yerleri, Ankara 1967, 187-188.5. 13 Beyhan Yürükan (Karamağaralı), Topkapı Sarayı Müzcsindeki Albiimierde Buhınan Razı Bul" Parçaları (Sanat Tarihi Yıllığı 1961-1965), 188-189.5.
J.1. Hüseyin Hüsameddin, Amasya Tarihi, Dersaadet, 1328-1330,460-464.5.; A. Gölpınar-lı, Yusuf Emre ve Tasavvuf..., 22-23.5.
252
BEYHAN KARAMACARALIalbümlerdeki bazı minyatürlerle çok büyük bir münasebet göstermek. tedir. 2153/64B numaralı minyatür ölçülerinin büyüklüğü ve buna rağ-men kesilmiş oluşu ile bir rulo veya levha şeklinde idi. Resimde bir grup, çalgı çalarak ekstas halinde dans etmektedir. Figürlerin bellerine futa sarılmış, başlarına da hoynuz takılmıştır (28.res.). 2153 /29B nu.lı resim-de ise yine hir grup dairevi bir kompozisyon içinde bir merasim iera etmektedir. Soldaki figür elinde bir kadeh tutmakta, ortadaki ise bir ata bizim bugün için anlayamadığımız bir şeyler yapmaktadır. Önde ekstas halinde bir kadın eli ilc "tcslis" işaretini yapmakta, yani bu ayi-ni Ali-Aııah-Muhammed için iera ettiklerini ifade etmektedir (29-30. res.). Bunlardan başka, Env.nu.2153/38B olan minyatürde de kalen-deri dervişler görülmektedir. Figürler birer eteklik giymişler ve arka. larına birer 1eopar derisi atmışlardır. Soldakinin elinde süslü bir torba (muhtemelen eur'a) bulunmaktadır (3L.res.). Uzun sakaııarı vardır. Sakal, bıyık ve baş tıraşı kalenderilerin bir vasfı olmakla beraber, hep-sine şamil değildir. San Saltuk ve Barak Baba tıraş olmazlardıis. 2153/ 129Bnu.lı minyatürde de çıplak ayaklı, başları tıraşlı, kısa eteklikli, sırt-larında birer post atılmış iki figür görülmektedir. Sağdakinin elinde bir keşkül vardır. Burada da Rum Abdaııarı denilen kalenderi-meezublar tasvir edilmişlerdir. Kaynaklara göre abdaııar sırtlarına hayvan pos-tu atarlar, başlarına börk giyerler, boyunlanna ve kulaklarına halkalar takarlar ve veed haline gelmek için esrardan faydalanırlardı 16 (32.res.). 2153/128A nu.lı resimde boyunlarına ve kulaklarına halkalar takılı el-lerinde asa bulunan figürler de yine batıni dervişleri sembolize etmekte-dir (33.res.). Bu dervişlerin hastaları iyileştirdiğine de inanılırdI. Ana-dolu Abdallarından Kaykusuz yazdığı bir şiirinde hir hastanın tedavi için Abdal Musa'ya gelişini ve basit kıyafetlerini anlamaktadır. 2153/ 55A nu.lı minyatürde, asaları, keşküııeri, börkIcri ve basit kıyafetleri ile bir derviş grubu gösterilmiştir. Eşek üzerinde oturan yaşlı figür gez-ginei dervişlerden birini, diğer şahıslar da müridIeri göstermektedir. Solda, sırtında bir hasta kadın taşıdığı anlatılmak istenen figür, hasta-sını tedaviye getirmiş olmalıdır (34..res.).
15 A. Gölpınarlı, Yunus Emre ve Tasavvuf, 44.5.; Barak Babanın, kumrul gür "açlı, bıyı-ğımn ve kirpikIerinin 11zun,kaşlarının kalın burnunun iri kendisinin de çok kirli olduğunu Ayni tanıllnden naklen H.Hüsameddin vermektedir(Amasya Tarihi, 461.5.).
16 Esrann Bektaşi ve Batıni tarikatlerdeki önenu için: bk.not.6 ve Reşat Ekrem Koçu, Esrar Mad. İstanbul Ansiklopedisi 5357.5., İstanbul 1969,.
ANADOLU'DA TARIKAT YE TEKKE SANATı
253
Bütün hu resimlerde kemikli, deforme edilmiş yüzler, iri ve kalın vüeutlar ile el ve ayaklar tasvir edilmiştir. Kıfayetler basit ve sadedir. Resimler bütünüyle renk ve kompozisyon bakımından zengin değildir. Merasim ve dans sahneleri tereih edilmiştir. Fakat hepsinde dikkati çeken kıvrak bir işleniş vardır. Elbiseler vücut hareketlerine göre
dal-galanmakta ve bu hal ifadeyi kuvvedendirmektedir. XV-XVI. asrın
başlarında idealize edilmiş figürleı'i, bol yalnız ve zengin renkleri ile re-simler yapan saray resim okulları anlayışından tamamen farklı olan bu eserler, taşrada ve muhtemelen gezginei gruplar tarafından yapılabilecek bir sadelik içindedir. Bilindiği gibi, sarayatölyelerinde minyatürlerin konularını zengin saray hayatı, saray kadınları, aşk, kahramanlık, av sahneleri ile peygamberin hayatı teşkil ediyordu.
Bu tarikatlerle ilgili minyatürlerin menşei ve kati tarihi henüz bir açıklığa kavuşturulmaınıştır. Hernekadar bu eserler sınıflandırılmış tarihlendirilmeğe çalışılmışsa da17 bunların Fatih albümleri içinde mü-talea edilmeleri yanlış neticelere yol açmıştır. Fatih albümünde bulunan resimler arasındaki münasebet, aynı koleksiyonda toplanmak ve son-radan üzerlerine imza atılmış olmaktan ibarettir. XIII.asrın ikinei yarı-sından, XV. asrın ortasına kadar olan zaman, tarikat zaviye ve tekke-lerin en kesif faaliyette bulundukları devredir. Tekke ve zaviye inşası ile pekçok figiirlü mezartaşının yapılması bu zamana rastlanmaktadır. Tekke ve tarikat sanatıııın meydana çıktığı bu devir, bu minyatür gru-bunun yapılabilmesi için gereken sosyal şartlara sahipti. Kanaatimizce bu resimler XIV. asrın ikinei yarısı ile XV. asrın ortalarında yapılmış olmalıdır. Bu devirde Doğu ve Batı Türkistan, İran ve Anadolu derviş ve müridlerinin daima dolaştıkları ve oradan oraya yer değiştirdikleri hir bölge idi. Anadolu'dan bahseden kaynak eserlerde hemekadar bu resimlerde gördüğümüz şahıslara bem;er tipler anlatılıyorsa da, bu gez-ginci ressamlar için tek bir merkez düşünmek hatalı olacaktır. Sanat-karlar bu levha ve ruloları konakladıkları yerlerde yapmıya başlıyor, muhtemelen başka bir konakta tamamlıyorlardı ve gerektiğinde halka gösteriyorlardı.
17 Beyhan Yörükan (Karamağaralı), Topkapı Sarayı Müzesindeki Albümlerde Bulunan Bazı .., 188-199.s.; Oktay Aslanapa, Türkisehe Miniaturmalerei am Hofe Mehmed des Eroberers in İstanbul (Ars Orientalis I, 1954) pp.77-84; R. Ettinghausen, Some painting in four İstanbul albums (Ars Orientalis 1,1954), pp.92-103 .•. ; Z.V. Togan, Topkapı Sarayında Dört Cönk (İslam Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, Le., 1953, İstanbul 1954) 73-74.s.
254 BEYllAN KARAMAtARALı
Bu resimlerin Sultan Yavuz Selim zamanında saraya naklediHik-leri ve albüm haline getirildiknaklediHik-leri, albümlerin bazı sayfalarında görülcn Yavuz Sultan Selim'in mühründen de anlaşılmaktadırl8• Bunlar saraya ya Yavuz Sultan Selim'in Anadolu'da Şah İsmail'in propagandasını yapan 40000 e yakın aleviyi öldürterek bazı tekkeleri kapatması ile tek-ke cşyası arasında saraya gelmiş; yahut Yavuz Sultan Selim Çaldıran Zaferinden sonra, Bcdiüzzeman Mirza bunları heraberinde İstanbul'a getirmiştir. Yavuz Selim zaferacn sonra Tebriz'e girdiğinde Bediüzza-man Mirza ile birlikte bir grup Kalenderi kendisini karşılamış ve kendisi ile konuşmuşlardl19• Bediüzzeman Mirza da bir Kalenderi idi. Bu sebep-le bu esersebep-lerin onun yedinde bulunması tahii kabul edilehilir.
Tekke ve tarikat sanatı, mimarısi, küçük sanatları vc resmi ile ayrı bir yer işgal etmelidir. Tekke mimarısi, tekke figürlü plastiği ve resmi üzerinde layık olduğu ölçüde çalışılmamıştır. Halbuki bazı ıneseleler tarikat ve tekke açısından bakılıııca daha başka bir mana kazanmakta-dır. Çalışmalarımızın kültür tarihi ile birlikte tarikat ve tekke tarihleri göz önünde tutularak yapılması hizi daha belirli netieelere götürecek. tİr.
18 Beyhan Yörükan (Karamağaralı), Topkapı Sarayı Müzesinde Bulunan Dürt AIlıüme -ve Bu AIlıüm!er Üzerindeki Çalışmalara Toplu Bakış (Türk Etnografyu Dergisi, 1964-1965), 1-9.8.
ı.
Res. - Kırşehir. Arslanh mezartaşıFig. 1- Tomb,tone deeorated with lion figure at Kırşehir
,..--••
ıw
2. Res. - Tokat. Turna figiirlü mezarlaşı
ır
..
~.
:~.'-'~"
3. Rc~. - Sivas.Giivercİnli mezartaşı
Fig.3- Tomb,tone deeorateıl ",ith pigeoıı figure at Sivas
4. Res. - Tokat. Horozlu ıııczartaşı
5. Res. - Sivas. Rozetli mezartaşı
Fig. 5- Tamlıstone decorated ",itlı r05ctles at Sivas
6. Rcs. - Tokat. Çifte arslanıı. rozctli ve haşhaşlı mczartaşı Fig. 6- T"mlıstone dcc"ratcd ",itlı doıılıle lion" rosettcs andP"[l[lY figıırcs at Tokat
7. Res. - T"kat. Haşhaşh mezartaşı
Fig.7- Tombslonc decoratcd with poppy figıırc at Tokat
lL. Res. - Tokat. lIaşhaşlı mezartaşı (detay)
Fig. 8- T"rnhstone dccorated "ith r"flflY fil!"re at Tokat (.Ietail)
'"
<:l'~
:ıl co: ..•....
;;-7.~
:;. ::ı ;;. ::::: :;. ~.( > ::ı :;.'J. Res. - Bor. Haşhaşh mezarlaşı (Folo: Y. Onıı;e) Fig. 9- Tomlıslone deeoraled ",iıh poppy figure al llor
10.Res. - Konya. Insan figiirlii mezarlaşı
Fig. 10- Tomlıslone deeoraled ",iıh human figııre al Konya
(il
> '/, > j
260
BEYHA;; KAH,\ ~ıAGA HALI1
ı.
Res. - Hacıbektaş. Ars)anlı çcşmcFig. 11- Foııııtain formed as a lioıı at Hacıbektaş
12. Rcs. - Konya. l'iisalı Tasından detay (Z. Oral'dan)
ANADOLU'DA TARiKAT YE TEKKE SANATı 261
i
13. Res. - Karaman. A"lanh kapı kanadı
262
BEYHAN KARAMAtARALI14. Re •. - Akşchir. Horoz ve ejdcrli dolar kapağı
15. Hes. - Seyyiclı;azi. A"lanh ve ejderli alem
ı;'jg.15- Ah-nı deeorared ",ith lion aıııI dragon figurc::; at Scyyidgazi
16. Res. - Sey~ iclgazi. Arslanlı ve ejderli alem
1/. Res. - Ejderli ve ziilfiLirlı alem
Fig.l/- Alem deeoraled wiıh dragon and ziilfikiır fignre5
,
18. Re5. - Afyon. Ejderli alelii
20. Re,. - j)ini~i. Peııçe.i AI-i Ahii ;eklindeki mühür (Üzel kol1eksiyoııııııııızdalı) Fiı;.20- Seni iıı form of Penı;e.i AI.i Ahn from Divriği (nıııl",r', eolleetioıı)
19. Res. - I'eııı:c.i AI.i Alı,ı şeklindeki "Iem Fig.19- Alem iıı forın of Peııçc-i AI-i Aha.
21. R.es - Seyyid~nzi. Ejdcrli n,li hnşl. (Üzel k"lIek,iynnuınnıdau) Fig. 21- Dragon headed sıick from Scyyidgazi (auıh"r', c"lIcetion)
A:'IADOLU'DA TAltlKAT YE TEKKE SA:"ATI
267
22. Res. - Hacıbektaş. Kırkbudak (H. B. Kunter'den)
268
23. Res. - Toka!. Şeyh Mekniııı Tckke,indetl hir grafitto «(izim: Y. Üng") Fig.2:l- Sgraffito in Sheikh 'fekiliın Coıı"enl ai Tokal (dra"ııed Iıy Y. Ünge)
U. Hes. - nağrlad. Şeyh Şihiıhiiildiıı SülırcHrıli Türbesi (Çiziııı: Y. Üngc) Fig. 21- Shrinc of Slıcikh Şihilhiidrlin SühreYCrrli at Bap:Iı,lad (drawncrl by Y. (ingc)
)-'/,
270 nEYlIAN KAHA~lAt;ARALl
25. Hes. - Tokat. Şeyh ;\ick iliıı. Tekkesinden hir grnfitıe «(izim: Y. ünge) bg.25- Sgraffito iıı Sheil". '\fekııi.1l Coııveııt :ıt Tokat (drawned I" Y. Ünge)
26. Res. - i\il"ar. Çüreğ;iBüyük Tckkesinde ıreyik kalınrtnıa" «izim: Y. Ongoc) Fig.26- Deer rclief at. Çiireği Biiyük Convent in 'iiksar (dnl\nıed by Y.Onge)
ANADOLU'DA TARİKAT VE TEKKE SANATı
271
27. Re,. - Hacılıektaş. Hacılıektaş Veli
28. Res. - Topkapı Sarayı MUzesi. 2153/64 B Fig. 28 - Topkupı Saray' Museıını. 2153/64 B
Ai'iADOLU'DA TARIKAT VE TEKKE SANATı
29. Re,. - Topkap. Saray. Miize,i. 2153/29 B Fig. 29 - Topkap' Sarayı Mııseıını. 2153/29 II
•••~.o....,
0'0 OiMoOo .~:
"
30. Hes. _o Topkap. Saray. 'fiize,i. 21'i:{ /29 II (detay)
274 BEyrrA~ KARAYAtARALI
:11. He:'. - Topkapı Saray. Miizesi.
2ı5~nıı
IIFif(.~ı- Topkapı Saray' Mu,euııı. 2ı5~;:~8 B
32. Res. Torkap' Sara)', Müzesi. 215~ [129 II
33. Res. - Topkapı Sara\. !I1üze,i. 2ı53;ı 28 A Fi!\. 33- .:ropkapı Sarayı lI1ııscuın. 2153/128 A
