Fa ruk Gez gin, Ali Ke mal: Bir Mu ha li fin Hi kâ -ye si, İsis Ya yın cı lık, İs tan bul 2010, 292 s. Fa ruk Gez gin’in Ali Ke mal Bir Mu ha li fin Hi kâ ye si ad lı ça lış ma sı, Prof. Dr. Ö. Fa ruk Hu yu gü zel’in da nış man lı ğın da yü rü tü le rek Do kuz Ey -lül Üni ver si te si Sos yal Bi lim ler Ens ti tü sü’nde ka bul edi len Ali Ke mal Ha ya tı-Şah si ye ti-Si ya sî ve Ede bî Eser le ri baş lık lı yük sek li sans te zi ne ye ni bil gi le rin ek len me siy le or ta ya çık mış tır. Ya za rın “Ön söz”de de be lirt ti ği üze re Ali Ke mal si ya sî ha ya tı na bir Jön Türk ola rak baş la mış, fa kat 18971908 yıl la rı ara sın da II. Ab dül -ha mit ida re si le hi ne fa ali yet le ri ve jur nal le riy le, özel lik le II. Meş ru ti yet’ten son ra İt ti hat çı la rın öf ke si ni üze ri ne çek miş bir mu ha lif tir. Mil li Mü ca de le Ha re ke ti’nin olum lu ne ti ce ler ve re ce ği ne inan ma ma sı, Da hi li ye Na zır lı ğı sı ra sın -da İt ti hat çı lar aley hin de ki ic ra at le ri ve Pe yam, Pe yam-ı Sa bah’ta ki sert ten kit le ri yü zün den Ali Ke mal ade ta ken di fe ci so nu nu ha zır la mış tır. Gez gin’in önem li tes pit le ri ne gö re; İk dam, Sa
bah, Pe yam ve Pe yamı Sa bah gi bi ga -ze te ler de dev rin en iyi po pü ler ga ze te ci li ği ni yap mış; şi ir, ro man, hi kâ ye ta rih ve si ya sî in ce le me sa ha la rın da eser ler ver miş olan Ali Ke mal’in bu mu -ha lif tav rı, onun fi kir
ve ede bi yat ta ri hin de ih mal edil me si ne de se -bep ol muş tur.
Fa ruk Gez gin’in zen gin kay nak ça sın dan da an -la şıl dı ğı üze re, ça lış ma sın da sü re li ya yın -lar baş ta ol mak üze re, ar şiv bel ge le ri, dev ri an la tan pek çok kay nak tan is ti fa de et ti ği an la şıl mak ta -dır. Ali Ke mal’in bi yog ra fi si, ya zı ha ya tı or ta ya ko nu lur ken ay nı za man da II. Ab dül ha mit dö ne min de Mül ki ye li ler ara sın da ilk si ya sî kı pır da nış lar, Av ru pa’nın de ği şik yer le rin de ve Mı -sır’da Jön Türk fa ali yet le ri, II. Meş ru ti yet’ten son ra İt ti hat çı lar la Hür ri yet ve İti laf Fır ka sı
* Yard. Doç. Dr., Ege Üni ver si te si Ede bi yat Fa kül te si Türk Di li ve Ede bi ya tı Bö lü mü.
Yeni Türk Edebiyatı Dergisi, Sayı 3, Mart 2011, s. 260-265
Şerife Çağın
*ara sın da ki hi zip leş me ler, Mü ta re ke dö ne min de İs tan bul hü kû me ti ve İti laf Dev let le ri kar şı sın da Ana do lu’nun du ru mu, ay dın ve ida re ci le ri -mi zin po zis yo nu ge niş bir pers pek tif ten ele alın mış, “Bir Mu ha lif”le bir lik te söz ko nu su dö nem le rin pa no ra ma sı da çi zil miş tir. Fa ruk Gez gin’in me sa fe li bir ba kış la il mî ve ri ler den ha re ket le or ta ya koy du ğu bu ça lış ma hâ len tar -tış ma lı olan söz ko nu su dö nem le rin fi kir ve ede bi yat ta ri hi ne ışık tu ta cak önem li bil gi ler ih -ti va et mek te dir.
Eser, “Gi riş” kıs mın dan son ra “Ço cuk lu ğu, ai le çev re si, ilk tah sil yıl la rı”, “Mek tebi Mül ki -ye yıl la rı”, “Ha lep’te ge çen sür gün yıl la rı”, “Av ru pa’ya ikin ci fi ra rı”, “Mı sır’da ki fa ali yet le ri”, “İkin ci Meş ru ti yet dev ri ha ya tı”, “Mü ta re ke ve Mil li Mü ca de le dev ri”, “Ölü mü ve son ra sı” ol mak üze re se kiz bö lüm den oluş mak ta dır. Ay rı ca “Bib li yog raf ya” kıs mın da Ali Ke -mal’in eser le ri “Mat bu eser le ri”, “Ba sı ma ha zır ol duk la rı bah se dil di ği hâl de ba sıl ma yan eser le -ri”, “Ga ze te ve der gi ler de ki ya zı la rı” ol mak üze re üç baş lık al tın da ve ril miş tir.
Ali Ke mal’in da dı lı, hiz met çi li bir ko nak ha ya tı için de bü yü dü ğü, 1874’te ma hal le mek te bi ne, 1876’da ise Kap tan pa şa Mek tebi Rüş di ye -si’ne baş la dı ğı an la şıl mak ta dır. Kı sa bir sü re son ra 93 Har bi ve mu ha cir le rin is kâ nı üze ri ne okul ka pa nır. An cak 1878’de ba ba sı, Ali Ke -mal’i Gül ha ne As ke rî Rüş ti ye si’ne yaz dı rır. Hay laz lık la rı ve de vam sız lık la rı yü zün den dip lo ma al ma dan okul dan ko vu lan Ali Ke mal, ba -ba sı nın ma ğa za sın da ti ca ret ha ya tı na atı lır. 1883’te Mek teb-i Mül ki ye’ye gi rer. Ali Ke mal, Mek teb-i Mül ki ye yıl la rın da: Ah met Mit hat’ın eser le riy le ta rih duy gu su ve zev ki ni, Ba tı’yla il gi li gö rüş le ri ni ge liş tir miş, ho ca sı olan Mi -zan cı Mu rat’ın te si riy le de hür ri yet, meş ru tî ida re gi bi kav ram lar la il gi len miş tir. Ay rı ca Ba -tı me de ni ye ti, fen, ma ter ya lizm ve po zi ti vizm hu su sun da Be şir Fu at’tan et ki le nir. Bir sü re son ra Ab dül ha mit’in yet ki yi tek el de top la mak is te yen bas kı cı si ya se ti ve oku du ğu eser le rin, ho ca la rı nın da te si riy le on da, Ba tı’yı gör me ar
-zu su uya nır. Fran sız ca sı nı iler le tir ve oku lu nu ya rım bı ra ka rak 1887’de Av ru pa’ya fi rar eder. Ce nev re ve Pa ris’te bu lu nan Ali Ke mal bu ra lar dan İz mir’de ki Hiz met ga ze te si ne ya zı lar gön de rir ve Ce nev re Dâ rül fü nu nu’nun önem li ho ca la -rı nın ede bi yat ve fel se fe ders le ri ni ta kip eder. Av ru pa’da do kuz ay kal dık tan son ra İs tan bul’a ge ri dö nen Ali Ke mal öğ re ni mi ne tek rar de vam eder. Bu ara da boş dur ma ya rak Ce nev re’de gör dü ğü ta le be ce mi yet le ri ne ben zer fa ali yet le ri Mül ki ye’de or ga ni ze et me ye baş lar. Bu gi ri şim le ri Ali Ke mal’in ve ar ka daş la rı nın –ar ka daş la rı ara sın da Ab dül ha lim Mem duh’da var dır– 1888’de tu tuk lan ma la rı ve 1889’da sür gü -ne gön de ril me le riy le -ne ti ce le nir.
Gez gin; plan lı, prog ram lı ol ma yan bu ha re ket -le rin öne mi ne şöy -le dik kat çe ker (s. 38-39):
1889’da İt ti had-ı Os ma nî’nin –da ha son ra ki adıy la İt ti hat ve Te rak ki– ku rul ma sı na ka dar İkin ci Ab dül ha mit’in oto ri ter re ji mi ne kar şı öğ ren ci ler ara sın da ilk cid di kı pır da nış lar, 1888 yı lı için de Ali Ke mal ve ar ka daş la rı nın iki de fa yer al dık la rı tu tuk lan ma ha di se le ri dir. Bu iki ha di se den ders alıp tec rü be ka zan dık la rı nı dü şün dü ğü müz Tıb bi ye öğ ren ci le ri, 1889’da da ha sağ lam esas lar üze ri ne İt ti -had-ı Os ma nî’yi ku rar.
Mek teb-i Mül ki ye’de öğ re ni mi ne de vam et ti ği 1885 ve 1886 yıl la rın da Ali Ke mal’in Ter cü -man-ı Ha ki kat ve Saa det ga ze te le rin de şi ir ve ne sir le ri ya yım lan mış tır. Ar ka da şı İb ra him Fe him’le 1886’da yir mi ye di sa yı Gül şen mec mu ası nı çı ka rır. Bu ra da ede bî, fik rî ya zı la rı nın ya -nın da pra tik amaç lı ilim ve fen le il gi li ya zı la rı da ya yım lan mış tır. Av ru pa’da bu lun du ğu sü re -de ve yur da dön dük ten son ra Hiz met, Um ran, Ser vet, Mu hit ad lı ga ze te ve der gi ler de men sur ve man zum ya zı la rı çı kar. Gez gin, bu dö nem -de ki ya zı ha ya tı nı -de ğer len di rir ken Ali Ke mal’i ede bi yat ta rih le rin de “Ara Ne sil” ola rak bi li nen gru ba da hil eder ve onun, öm rü bo yun ca Mu al lim Na ci’ye hay ran lık duy ma sı na rağ men za man la ye ni şi ir an la yı şı na ya kın bir du ruş ser gi
-le di ği ni be lir tir.
1887-1895 yıl la rın da Ha lep’te sür gün ha ya tı ya şa yan Ali Ke mal, bu sü re içe ri sin de bir ta raf tan çe şit li me mu ri yet ler de bu lu nur ken di ğer ta -raf tan ede bi ya ta aşi na bir çev re edi nip ken di ni ye tiş tir me ye ça lı şır.
Gez gin, Ali Ke mal’in def ter dar lık ta bir yıl dan faz la ça lış tık tan son ra 1891’de Mek teb-i İda dî Li san-ı Os ma nî mu al lim li ği ne ta yin edil di ği ni be lirt mek te dir. Ay rı ca boş ka lan za man la rın da ha dis ve tef si re va rın ca ya ka dar Arap ça öğ ren -miş, Fran sız ca sı nı iler let miş tir. An tak ya ka za sı aşar iha le me mu ri ye ti, Mec lisi İda re Müs tan tik li ği (Sor gu Ha kim li ği), Mek tebi İda dî Mü -dür lü ğü gö rev le rin de bu lun muş tur. 1893’te Maa rif Mü dür lü ğü ne ve kâ le ten ge ti ri len Ali Ke mal, ay nı yıl bu gö re vin den ay rı la rak Vi la yet Ter cü man lı ğı na ge ti ri lir. Me mu ri yet le rin de Ali Ke mal’in yol suz luk lar la, su is ti mal ler le mü ca -de le e-den, i-dea list ta ra fı dik kat çek mek te dir. Bu dö nem de müs te ar isim ler le Ser vet, Mek tep, Ma lu mat ad lı der gi ve ga ze te ler de Ba tı lı tarz da ten kit, soh bet ve şi ir le ri ya yım la nır. 1893’te Maa rif Ne za re ti’nin İda dî ye din ci sı nıf lar için aç tı ğı ah lâk ki ta bı ya rış ma sı na İlm-i Ah lâk ad lı ese riy le ka tı lır. Eser bi rin ci se çi lir, fa kat ya za -rın sür gün ol du ğu an la şı lın ca ödül ve ril mez. İki Hem şi re, Çöl de Bir Ser gü zeşt ro man la rı, Mar -cel Prévost’un Bir Mu aşı kın İti ra fa tı ro ma nı nın ter cü me si bu yıl la rın ürü nü dür.
Ali Ke mal İs tan bul’a dön dük ten kı sa bir sü re son ra Ey lül 1895’te ikin ci de fa Av ru pa’ya fi rar eder. “Av ru pa’ya ‘İkin ci Fi ra rı’” baş lık lı bö -lüm de Ab dül ha mit yö ne ti mi ne mu ha lif olan ve Jön Türk le re ya kın lı ğıy la bi li nen Ali Ke mal’in na sıl olup da kar şı sa fa geç ti ği nin, Jön Türk ler aley hin de Ab dül ha mit yö ne ti mi ne jur nal ler ver di ği nin hi kâ ye si an la tı lır.
1896 yı lı nın so nun da Mi zan cı Mu rat’ın Ah met Rı za’ya kar şı Jön Türk le ri bir leş tir mek adı na ger çek le şen bir kon gre de re is li ğe se çil me siy le Ali Ke mal mu ha le fet ha re ke ti için de ye ri ni alır. O da, ga ze te ler de çı ka cak ya zı la rı de net le ye cek he ye tin ara sın da dır. Ah met Ce la let tin Pa şa’nın
gi ri şim le riy le, Ab dül ha mit yö ne ti mi nin Jön Türk le ri ka zan mak için yap tık la rı ant laş ma lar ne ti ce sin de İs tan bul’a dö nen Mi zan cı Mu rat, Yıl dız’ın oyu nu na ge lir. İl ginç olan Ah met Ce -la let tin Pa şa’ya ba zı tal tif ler kar şı lı ğın da Ali Ke mal’in yar dım et me si dir. Son ra dan or ta ya çı kan jur nal ler Ali Ke mal’in Jön Türk ha re ke ti için de ki sa mi mi yet siz li ği ni or ta ya koy mak ta dır (s. 72-73):
Onun uz laş ma ya sa mi mi ola rak inan dı ğı nı ka bul et sek bi le, Mu rat Be yin İs tan bul’a dön me sin den son ra Ab dül ha mit’in va at le rin de dur ma dı ğı nı, hat ta Jön Türk ha re ke ti -ne kar şı bas kı la rı art tır dı ğı nı gör dük ten son ra da Yıl dız aley hi ne de ğil, le hi ne ça lış tı ğı bi lin mek te dir. Jön Türk ler bir çok ve si -le i-le ara la rın da gö rü nen Ali Ke mal’den şüp he len me ye baş lar lar. Fa kat fa ali yet le ri -nin asıl ma hi ye ti 31 Mart va ka sın dan son ra el ko nu lan Yıl dız ev ra kı ara sın da çı kan jur -nal ler le an la şıl mış tır.
Ve ri len bil gi ler den, uz laş ma sı ra sın da Ali Ke mal’in Pa ris Se fa re ti İkin ci Kâ tip li ği ni ar zu la -dı ğı fa kat Brük sel Se fa re ti İkin ci Kâ tip li ği ne ta yin edil di ği an la şıl mak ta dır. Ali Ke mal’in Ağus tos 1897’den iti ba ren Ah met Ce la let tin Pa şa ve Ma beyn Baş ki ta be ti’ne gön der di ği jur nal ler de, Jön Türk ha re ke ti nin gi di şa tı ve se fa ret ler de ki gö rev li le rin sa mi mi yet siz lik le ri hak -kın da bil gi ver di ği be lir til mek te dir.
Yıl dız ta raf ta rı ya yın lar ola rak bi li nen İk dam ve Ma lu mat’ta yaz ma sı da onun ar tık Mül ki ye ve Ha lep yıl la rın da inan dı ğı de ğer ler den uzak -laş tı ğı na de lil ola rak gös te ri lir. Ay rı ca 1900’de Ah met Ce la let tin Pa şa’nın, Ali Ke mal’i Da mat Mah mut Pa şa ve oğul la rı nı İs tan bul’a dön me le -ri ko nu sun da gö rev len dir di ği, ba şa rı sız ol sa da Ali Ke mal’in ge rek li gö rüş me le ri ger çek leş tir -di ği an la şıl mak ta dır. Jön Türk ler le git gi de ara sı açı lan Ali Ke mal, 1900 son la rın da Ah met Ce la -let tin Pa şa’nın Mı sır’da ki çift li ği nin ida re si ni üst len mek üze re Av ru pa’dan ay rı lır.
Ora da bu lun du ğu yıl lar da Sor bon Üni ver si te si Hu kuk Fa kül te si ve özel lik le Ede bi yat Fa kül te sin de Gus ta ve Lar rou ment’nin rea list ede bi ya -tın Fran sa’da ki ge li şi mi ne da ir ver di ği ders le ri ta kip ede rek bu yön de ya zı lar ka le me alır ve İk -dam’da ya yın lar. Bu ya zı lar 1896’da Sor bon Da rül fü nu nu’nda Ede bi yat-ı Ha ki ki ye Ders le ri adıy la ki tap ola rak ba sı lır. Gez gin, ede bî akım lar ve tem sil ci le ri hak kın da bil gi ler ve ren, özel lik le rea list akım ve ten kit, ter cü me fa ali yet le ri nin öne mi üze rin de du ru lan bu ese rin ede bi yat ta rih le rin de ih mal edil di ği ne dik kat çek -mek te dir.
İk dam’da 1897 baş la rı na ka dar çı kan soh bet ve ma ka le le rin den se çi len ba zı ya zı la rı da Pa ris Mu ha se be le ri adıy la üç cilt ola rak ya yım la nır. Ay rı ca bu bö lüm de Ali Ke mal’in Ma lu mat, Ser vet ga ze te sin de çık mış te lif ve ter cü me pek çok ya yı nı hak kın da bil gi ve ril mek te dir. Ali Ke mal Mı sır’a git tik ten son ra sa de ce Ah met Ce la let tin Pa şa’nın çift lik iş le riy le uğ raş -ma mış, ay nı za -man da Jön Türk fa ali yet le ri ni ta kip et miş ve bu amaç la za man za man Av ru pa’nın de ği şik yer le rin de bu lun muş tur. Bu çift lik işi ve Brük sel Se fa re ti İkin ci Kâ tip li ği gö re vin de bu lun ma sı, onun bir ne vi Ah met Ce la let tin Pa şa’nın ha mi li ği ne sı ğın dı ğı nı gös ter mek te dir. Kı sa bir sü re son ra çift li ğin ge li rin den da ha çok çı kar el de et mek is te me si yü zün den Ah -met Ce la let tin Pa şa’yla ara la rı açı lır ve çift lik mü dür lü ğün den uzak laş tı rı lır. Pa şa’yla ara la -rın da ki bu tat sız lık la ra rağ men Ali Ke mal’in Hü se yin Da niş’i İs tan bul’a dön me ye ra zı et ti ği, Mah mut Pa şa ve oğul la rı nın ha re ket le ri ni de Mı sır ve Av ru pa’da ya kın dan ta kip et ti ği an la şıl mak ta dır. Brük sel Se fa re ti gö re vi nin de teh li ke ye gir me si üze ri ne Ali Ke mal, pa di şa ha va -rın ca ya ka dar yük sek mev ki de ki le rin aley hin de neş ri yat ta bu lu na ca ğı nı bil di rir. Bu nun üze ri ne re jim aley hin de Ha zi ran 1901’de Mec mu a-i Ke mal’i çı ka rır. Gez gin, bir sa yı çı kan bu der gi için “ilk sa yı dan baş ka çık ma dı ğı na ve baş ka bir yer de re jim aley hi ne neş ri ya tı nı gör me di ği -mi ze gö re, Ha ri ci ye Ne za re ti’nin bu teh dit le ri
he sa ba ka tıp onu gö re vi ba şı na dön dü re rek ma aşı nı da ver me ye baş la dı ğı nı ka bul et me miz ge -re ki yor” de mek te dir (s. 108).
Araş tır ma cı, Ali Ke mal’in, çı ka rı na gö re saf de ğiş tir me le ri hak kın da da şöy le bir tes pit te bu -lu nur (s.108):
Ali Ke mal tal tif gör me di ği, men faa ti ze de len di ği an lar da teh dit ler sa vu ra rak mu ha le fet saf la rın da yer ala bi le ce ği ni bir çok mek tu bun da yaz sa da, bu yön de onun 1903 son -la rı na ka dar yi ne de bir fa ali ye ti gö rül mez. Ah met Ce la let tin Pa şa’yla ara sı açı lan Ali Ke mal’in 1903 son la rın dan iti ba ren Mı sır Fev ka la de Ko mi se ri Ga zi Ah met Muh tar Pa şa’ya hiz -met et ti ği, re jim için pek faz la ça lış ma dı ğı gi bi, Jön Türk ler le hin de ol ma dı ğı da be lir til mek te dir. Gez gin, Ali Ke mal’in hür ri yet çi ve meş ru -ti yet çi bir çiz gi den bu nok ta ya gel me si ni şöy le izah eder (s.111):
Hem Jön Türk ler ce tec rit edil mek, hem de hiz met et ti ği ida re ta ra fın dan la yı kıy la tak dir edil me mek, Ali Ke mal’i za man la sa de -ce ken di kav ga sı nı ve ren yal nız bir adam ro lü nü oy na ma ya zor la mış tır. Hat ta ar tık onun 1897 son la rın dan iti ba ren İkin ci Meş ru ti yet’e ka dar si ya sî bir ka naa te bağ lı kal -ma dan, her kes le kav ga yı gö ze ala rak şah sî mü ca de le si ni sür dür dü ğü söy le ne bi lir. Mı sır dö ne min de Ali Ke mal’in ya yın fa ali ye ti içe ri sin de tek sa yı çı kan Mec mu a-i Fü nun ve Türk ga ze te sin de ki ya zı la rı dik ka ti çek mek te dir. Mü ra caa tı üze ri ne Ali Ke mal’in yur da dön me -si ne izin ve ri lir ve ilâ nı nı hiç bek le me di ği II. Meş ru ti yet’ten bir gün ön ce 22 Tem muz 1908’de İs tan bul’a dö ner. Bu da peş te Baş kon -so los lu ğu na ta yin edil me si ne rağ men bu gö re vi o gün kü or tam da ken di si ne za rar ve re bi le ce ği en di şe siy le red de der ve İk dam’ın baş mu har rir -li ği ni üst le nir. Gez gin, bu dö nem de çev re si nin Ali Ke mal’e ba kı şı nı şöy le an la tır (s. 121):
mal, sa mi mi yet le de mok ra tik ha ya tın yer -leş me si ne da ir yaz dı ğı ya zı lar da da in kı lâ bı ba şa ran lar in din de inan dı rı cı ola ma mış, fır -sat düş kü nü bi ri si ola rak gö rül müş tür. İk dam’da ki si ya sî ya zı la rın da Kâ mil Pa şa’nın po li ti ka sı nı des tek le yen ya zı lar ka le me ala rak, Fran sa ve özel lik le İn gil te re ile iyi ge çin me mi -zin men fa ati mi ze ola ca ğı nı sa vun muş tur. 11 Ara lık 1908’de ya pı lan se çim de İs tan bul me bus lu ğu için Ah rar Fır ka sı’ndan, Kâ mil Pa -şa’nın ar dın da ikin ci sı ra dan aday lı ğı nı ko yar sa da ka za na maz.
6 Ni san 1909’da Ser bes tî ga ze te si baş mu har ri ri Ha san Feh mi’nin öl dü rül me si ve ar ka sın dan ge -len 31 Mart Va ka sı tek rar göz le rin Ali Ke mal’e çev ril me si ne se bep olur. O da olay la rın mü seb bip le ri ara sın da gös te ri lir. Bu nun üze ri ne ai le si -ni İs tan bul’da bı ra ka rak Av ru pa’ya fi rar eder. 1909 Ni san ve Ma yıs ay la rın da el ko nu lan Yıl dız ev ra kı ara sın da Ali Ke mal’e ait jur nal ler de or ta -ya çı kar ve bun lar ga ze te ler de -ya yım lan ma -ya baş lar. Bu jur nal ler le onun 1897-1908’de Av ru pa ve Mı sır’da Yıl dız le hi ne fa ali yet le ri açı ğa çık mış tır. Ha zi ran 1909’da mü eb bet sür gün ce za sı na çarp tı rı lan Ali Ke mal, suç la ma la ra Pa ris’te çı -kar ma ya baş la dı ğı Ye ni Yol mec mu asın da ce vap ve rir. Fran sa ve İn gil te re’de bu lun du ğu 1909-1912 yıl la rın da baş ta eşi nin ölü mü ol mak üze re pek çok acı yı ya şa dı ğı be lir ti len Ali Ke mal, 1912’de is ti fa eden Sa it Pa şa Hü kû me ti ye ri ne ku ru lan Ah met Muh tar Pa şa Hü kû me ti’nin çı -kar dı ğı si ya sî af la İs tan bul’a dö ner.
Meş ru ti yet’ten son ra Ali Ke mal’in ya zı la rın da İn gi liz ve Fran sız lar la iş bir li ği ne ta raf tar gö rün dü ğü, fa kat Al man la rın ya nın da yer al dı ğı mız sa vaş sı ra sın da si ya sî ka na at le ri ni açık la -ma dı ğı be lir ti lir. Mon dros Mü ta re ke si’nden son ra İt ti hat ve Te rak ki Par ti si’nin fesh edil me siy le bir lik te Ali Ke mal tek rar sert üs lup lu ya -zı lar yaz ma ya baş la mış tır.
Gez gin’in tes pit le rin den Ali Ke mal’in II. Meş ru ti yet dev ri ya zı ha ya tın da özel lik le ga ze te ci -li ğiy le öne geç ti ği an la şıl mak ta dır. Ağır lık lı
ola rak si ya sî ve ta ri hî ya zı lar yaz dı ğı İk dam’dan son ra baş mu har rir ol du ğu Pe yam ga -ze te si ni çı kar ma ya baş lar. Bu ga -ze te nin ila ve si olan “Pe yamı Ede bî”de ede bi yat la il gi li ya zı -la rı ya yım -la nır. Bu ede bî nüs ha -lar da dö ne min önem li ede bi yat çı la rın dan olan Rı za Tev fik, Yah ya Ke mal, Ya kup Kad ri, Meh met Ra uf’un im za la rı na da sık sık rast la nır. Pa ris’te Ye ni Yol mec mu ası nı çı ka rır.
Ede bi yat dün ya sı için ay rı bir öne me sa hip olan Öm rüm, Pe yam’da tef ri ka hâ lin de ya yım la nır. Gez gin Öm rüm’ün öne mi ni şöy le izah eder (s. 143):
29 tef ri ka ola rak çı kan ha tı rat, Ali Ke mal’in an cak 1895 yı lı na ka dar olan ha ya tı nı ver me si ba kı mın dan ek sik ol sa da, Ab -dü la ziz ve Ab -dül ha mit de vir le ri ni, Mek tebi Mül ktebi ye’ytebi ve 18841894 ara sı ba sın dün ya sı ile R.M. Ek remM. Na ci kav ga sı nı ge -niş çe ver di ğin den önem li bir kay nak tır. Yi ne bu dö nem de idea list bir gen cin et ra fın da ge li şen olay la rın an la tıl dı ğı Fet ret ro ma nı ya -yım la nır. Ay rı ca da ha ön ce ki dö nem ler de ki tap ve ya tef ri ka hâ lin de ya yım lan mış te lif ve ter cü -me pek çok ese ri nin tek rar ya yım lan dı ğı ve ya ki tap laş tı rıl dı ğı tes pit edil miş tir.
“Mü ta re ke ve Mil li Mü ca de le Dev ri Ha ya tı” baş lık lı bö lüm de; Ali Ke mal’in Ta lat, En ver ve Ce mal Pa şa la rın Ka sım 1918’de yurt dı şı na kaç ma la rıy la İt ti hat çı la ra ve Ku vayı Mil li ye ci -le re tam an la mıy la bir mu ha lif ola rak mey dan oku ma sı, bir an lam da ken di akı be ti ni ha zır la ma sı an la tı lır. İti laf dev let le riy le uyum lu si ya -se tin tek kur tu luş yo lu ol du ğu na da ir ya zı lar ka le me alır. 31 Mart son ra sı gö re vi ne son ve ril di ği Da rül fü nun Ede bi yat Şu be si’ne tek rar dö -ner. Mart 1919’da Hür ri yet ve İti laf Fır ka sı’nın yö ne ti mi ele al ma sıy la Ali Ke mal, Maa rif Na zı rı olur ve Maa rif Ne za re ti’ni ye ni den teş ki lat -lan dır ma ya gi ri şir.
Ma yıs 1919’da ku ru lan İkin ci Da mat Fe rit Hü kû me ti’nde bu de fa Da hi li ye Na zır lı ğı na ge ti ri
-lir. Na zır lı ğı nın ilk gün le rin de mil lî di re ni şe ta raf tar ol du ğu, Ma yıs 1919’da ken di siy le gö rüş me ye ge len Ba lı ke sir he ye ti ne ver di ği şu öğüt te bu nun açık ça gö rül dü ğü be lir ti lir (s. 167):
Biz si ze, si zi ayak lan dır mak tan men ede cek emir ler ve ri riz; çün kü taz yik al tın da yız. Siz bi ze da hi is yan edi niz. Mil lî mü -da fa a bir mil le tin en kud sî hak kı dır. Az da ol sa mil lî uya nı şı des tek le yen bu tür be yan la rı na rağ men Ali Ke mal’in kar şı saf ta yer al ma sı nı Gez gin şöy le izah eder (s. 169): Ba lı ke sir he ye ti ne mil lî duy gu yük lü ko nuş ma yı ya pan bir in sa nın Mil lî Mü ca de -le’ye kar şı çık ma sı nı ve hat ta boğ ma ya ça lış ma sı nı an la mak müm kün de ğil dir. Ka na ati miz ce Ali Ke mal, Mil lî Mü ca de le’yi ye ni bir it ti hat çı ha re ke ti ola rak say dı ğın dan, Ha zi ran ayın dan iti ba ren na zır -lık oto ri te si nin de ta nın ma dı ğı nı gö re rek Ku va-yı Mil li ye ye kar şı en sert ted bir le ri al ma yı dü şün müş ol ma lı. Nef si nin gu rur, ki bir ve inat çı lı ğı na ye nil di ği ni sa nı yo ruz. Ku va-yı Mil li ye’ye des tek ve ren na zır la rın bas kı sı so nu cu Ali Ke mal, Ha zi ran 1919’da Da hi li ye Na zır lı ğın dan is ti fa eder ve Ağus tos 1919’da ye ni den ya yım la ma ya baş la dı ğı Pe yam’la ga ze te ci li ğe dö ner. İn gi liz ler le iyi ge çin me miz ge rek ti ği ni tav si ye ede rek İt ti hat çı la rın de va mı ola rak gör dü ğü Ku vayı Mil li -ye ci le ri eleş ti rir. Mad di sı kın tı dan do la yı Ocak 1920’den iti ba ren Pe yam’la Sa bah ga -ze te si ni bir leş ti rir ve bu ra da Ku va-yı Mil li ye aley hi ne şid det li ya zı la rı na de vam eder. Tem muz 1920’de Tür ki ye Bü yük Mil let Mec li si’nce ka bul edi len Hı ya net-i Va ta ni ye Ka nu nu’na gö re gı ya ben ida ma mah kûm edi len ler ara sın da Ali Ke mal de var dır. 1922 Ni
-san’ın da Da rül fu nun öğ ren ci le ri, İt ti hat çı lar ve Ku va-yı Mil li ye ci ler hak kın da tah rik edi ci ko nuş ma la rı ve ya zı la rıy la dik kat le ri üzer le ri ne çe ken beş mü der ri si boy kot eder ler. Gez -gin’in ay rın tı lı ola rak an lat tı ğı bu ha di se iş gal al tın da ki İs tan bul’da Ali Ke mal ve onun gi bi dü şü nen le re kar şı Mil li Mü ca de le’yi sa vu nan pek çok gen cin ce sa re ti ni, bü yü yen öf ke si ni gös ter mek te dir.
1922 Ey lül ayın da An ka ra İs tik lal Mah ke me -si, Ali Ke mal’in ya zı yaz ma sı nı men eden bir ka rar alır. Bu ara da Pe yam-ı Sa bah’ın sa hi bi Mih ran Efen di de yak la şan teh li ke yi he sap la -ya rak Ali Ke mal’i ga ze te sin den uzak laş tı rır. 5 Ka sım 1922’de İs tan bul’da ki Türk em ni yet teş ki la tın ca gö rev len di ri len me mur lar ta ra fın dan ka çı rı la rak Sa mat ya’ya ora dan da İz mit’e gö tü rü lür. As lın da An ka ra’ya gö tü rül -me si ge re kir ken, Bi rin ci Or du Ku man da nı Nu ret tin Pa şa’nın ter ti bi so nu cu İz mit’te linç et ti ri lir.
İn ce le me si nin “So nuç” kıs mın da “linç et ti ri len Ali Ke mal’i, inat çı lık ve gu ru run dan, si -ya sî ka na at le rin de ki ıs rar ve sap lan tı lar dan do la yı da la le te düş müş bir bed baht say mak ge re kir” di yen Gez gin, ta raf sız ten kit an la yı -şı, dev ri ne gö re ye ni olan fi kir le riy le onun ede bi yat ta ri hi miz de ki ye ri ni de tes lim eder. Gez gin’in bu ça lış ma sı nı ya par ken dö ne min he men he men bü tün sü re li ya yın la rı nı ve dö -ne mi an la tan kay nak la rı nı ta ra mak su re tiy le el de et ti ği çok zen gin bir Ali Ke mal bib li yog -raf ya sı na sa hip ol du ğu nu te zin ori ji na lin den bi li yo ruz. An cak te zin ki tap hâ li ne ge ti ril me -si aşa ma sın da –ba zı za ru ret ler ne de niy le– bu bib li yog raf ya tez den çı ka rıl mış. Bu bib li yog raf ya nın te kem mül et ti ri le rek Ali Ke mal Bib -li yog raf ya sı adıy la ya yım lan ma sı nın hem ede bi yat ta ri hi miz hem de fi kir ta ri hi miz açı -sın dan fay da lı ola ca ğı ka na atin de yiz.
