73
Sermaye Piyasası Kanunu:
Manipülasyondan Piyasa
Dolandırıcılığına
Özet
Eski Sermaye Piyasası Kanunu 1990’lı yılların başında ve sonunda önemli de-ğişikliklere uğramış ve 30.12.2012 tarihinde yürürlüğe giren yeni Sermaye Piya-sası Kanunu’yla yenilenmiştir. Eski kanunda ismen belirtilmeyen manipülasyon suçu yeni Sermaye Piyasası Kanunu’yla birlikte “Piyasa Dolandırıcılığı” olarak başlıklandırılmıştır. Yeni Sermaye Piyasası Kanunu’yla birlikte bilgi bazlı mani-pülasyon maddi unsurlar açısından genişletilmiş ve manevi unsur açısından da-raltılmıştır. Eski kanunda açıklanması gereken bilgilerin açıklanmaması suretiy-le yapılan bilgi bazlı manipülasyon suç olmaktan çıkarılmış ve idari para cezası-na konu edilmiştir. Yeni Sermaye Piyasası Kanunu’yla işlem bazlı manipülasyon-da manipülatif sayılabilecek fiiller artırılmış, maddi unsurlar genişletilmiş, suçun ispatı kolaylaştırılmış ve Avrupa Birliği’nin konuya ilişkin yönergelerine istisna tu-tulan işlemler de düzenlemelere dahil edilerek uyum artırılmıştır. Ayrıca yeni ka-nunla birlikte işlem bazlı manipülasyonda pişmanlık hükümleri getirilerek hapis cezasının para cezasına dönüştürülmesine ve hapis cezasında indirim sağlan-masına imkan sağlanmıştır.
Anahtar Kelimeler: manipülasyon, bilgi bazlı manipülasyon, işlem bazlı
ma-nipülasyon,
Capital Market Law: From Manipulation to
Market Abuse
Abstract
The previous Capital Market Law has been modified significantly at the begin-ning and end of 1990’s and replaced with the new Capital Market Law on De-cember 30th, 2012. New law has referred to manipulation as market abuse whe-reas the manipulation was never mentioned in the previous law, there was only definition of offence. New Capital Market Law has broaden actus reus, constric-ted mens rea of information based manipulation. According to the previous law “not disclose the information which should be disclosed” was prohibited and re-ferred to as information based manipulation. With the New Law, this has been removed, this act is not considered as manipulation anymore and it is now an act punished by an administrative fine. New Capital Market Law Law has iden-tified additional acts and actions that can constitute market abuse, broaden ac-tus reus, eased proofing of offence and increased compliance with EU’s relevant directives including exemptions. Furthermore, the new Capital Market Law has brought remorse conditions for revoking or reducing penalty punishment in tra-de based manipulation.
Keywords: manipulation, information based manipulation, trade based
manipu-lation
Eyüp KADIOĞLU1
1 Dr., Sermaye Piyasası Kurulu, eyup.kadioglu@spk.gov.tr
Bu çalışmada belirtilen görüş ve ifadeler Sermaye Piyasası Kurulu’nun resmi görüşlerini yansıtmaz.
Giriş
Borsa İstanbul gibi borsalar esas itibariyle tam re-kabet piyasası koşullarını oluşturmak suretiyle et-kin fiyatı hedefleyen sermaye piyasası araçları-nın alınıp satıldığı pazar ortamlarıdır. Etkin fiya-tın oluşması için gerekli hususlardan birisi de pi-yasadaki alıcı ve satıcıların piyasa fiyatını etkile-yen bütün hususlar hakkında eşit bilgiye sahip ol-malarıdır. Piyasadaki alıcı ve satıcılar piyasanın iş-lem bazlı ve bilgi bazlı olarak manipüle edilme-si nedeniyle eşit bilgiye sahip olamamaktadır. İşte bu nokta, sermaye piyasasında kamu adına yapılan düzenlemelerin meşruiyet kaynağıdır. Şirketlere getirilen kamuyu aydınlatma yükümlülükleri, mali tabloların belirli kurallar çerçevesinde açıklanması vb. uygulamalar piyasa oyuncuları arasındaki bilgi eşitsizliğini ortadan kaldırmaya yöneliktir.
Manipülasyon sermaye piyasasında taraflar ara-sında tam bilgi veya eşit bilgiye sahip olma şar-tını bozan uygulama olması nedeniyle hemen he-men tüm ülkelerce yasaklanmış ve bu yasağa ay-kırı davrananlar ülkelerin hukuk sistemi içerisinde çeşitli cezalara çarptırılmaktadır. Bu çalışmada ül-kemizde alıcı ve satıcılar arasında bilgi eşitsizliği-ne eşitsizliği-neden olan, piyasasının adil ve şeffaf işlemesi-ni engelleyen maişlemesi-nipülasyon suçuna ilişkin düzen-lemeler ve yeni kanunla getirilen değişiklikler an-latılmıştır.
Çalışmada manipülasyonun literatürdeki tanı-mı, amacı ve türleri ile 2499 sayılı Sermaye Pi-yasası Kanunu’nun (2499 sayılı eski SPKn) yeri-ne 30.12.2012 tarihinde yürürlüğe giren 6362 sa-yılı yeni Sermaye Piyasası Kanunu’yla (6362 sayı-lı yeni SPKn) manipülasyon suçunda yapılan de-ğişikler ve bu alanda getirilen yeniliklere yer ye-rilmiştir.
2499 sayılı SPKn 1990’lı yılların başında ve sonun-da önemli değişikliklere uğramış ve 30.12.2012 ta-rihinde yürürlüğe giren 6362 sayılı SPKn ile yeni-lenmiştir. Sermaye Piyasası Kurulu (SPK) tarafın-dan son on yılda 594 adet suç duyurususun 367’si manipülasyon suçuna ilişkindir. 6362 sayılı yeni SPKn ile birlikte eski kanunda ismen belirtilme-yen manipülasyon yüz kızartıcı suç olan dolandırı-cılık suçu algısını oluşturacak şekilde “Piyasa Do-landırıcılığı” olarak başlıklandırılmıştır.
6362 sayılı yeni SPKn ile birlikte bilgi bazlı ma-nipülasyon suçu maddi unsurlar açısından geniş-letilmiş ve manevi unsur açısından daraltılmıştır. Eski kanunda açıklanması gereken bilgilerin açık-lanmaması suretiyle yapılan bilgi bazlı manipülas-yon suç olmaktan çıkarılmış ve idari para cezası-na konu edilmiştir. İşlem bazlı manipülasyonda ise manipülatif sayılabilecek fiiller artırılmış, mad-di unsurlar genişletilmiş, suçun ispatı kolaylaştı-rılmış ve Avrupa Birliği’nin konuya ilişkin yöner-gelerinde istisna tutulan işlemler de düzenlemelere dahil edilerek uyum artırılmıştır. Ayrıca yeni ka-nunla birlikte işlem bazlı manipülasyonda pişman-lık hükümleri getirilerek hapis cezasının para ce-zasına dönüştürülmesine ve hapis cezasında indi-rim sağlanmasına imkan sağlanmıştır.
Çalışmanın ilk bölümünde manipülasyonun litera-türdeki tanımı, amacı ve türlerine ilişkin özet bil-giler verilmiştir. İkinci bölümce manipülasyon su-çunun ülkemizde nasıl düzenlendiği ve 6362 sayı-lı yeni SPKn ile getirilen değişiklikler anlatılmış-tır. Son bölüm ise sonuç bölümüdür.
1. Manipülasyon Tanımı, Amacı ve Türleri
Fransızca kökenli olan manipülasyon kelimesi elle yönlendirme, elle şekil verme anlamlarına gel-mektedir. Kitle iletişim araçlarının gelişmesiyle birlikte kitleyi istenilen istikamete yönlendirmek amacıyla gerçek dışı bilgi yayma, eylem ve hare-ket fiiline de manipülasyon denilmeye başlanmış-tır (Yılmaz, 2011). Manipüle sözcüğü ise, bece-riyle kullanmak, ustalıkla yönetmek, kendi amacı doğrultusunda yönlendirmek, etkilemek olarak ta-rif edilmektedir (Evik, 2004).
Finans alanında manipülasyon; bilerek ve isteye-rek, sermaye piyasası araçlarının fiyatlarını kont-rol etmek veya yapay şekilde etkilemek suretiyle piyasa katılımcılarını aldatmayı veya dolandırma-yı amaçlayan davranışları ifade etmektedir. En ba-sit şekilde, piyasaların ve dolayısıyla fiyatların ya-pay olarak düşürülmesi, yükseltilmesi ya da aynı seviyede tutulması olarak tanımlanabilecek mani-pülasyon; piyasaların, genişlik ve derinlikten yok-sun olduğu dönemlerde sık karşılaşılan bir olgudur (Bostancı ve Kadıoğlu, 2011).
ABD Securities Exchange Commission tarafın-dan manipülasyon fiili; menkul kıymet
piyasaları-75 E. KADIOĞLU nın temel fonksiyonlarını bozmaya yönelik fiiller
özellikle arz ve talebin serbest oluşumunu engelle-meye yönelik, amaçlı ve kasıtlı müdahaleler ola-rak tanımlanmıştır.
Chambers’a (2004) göre manipülasyon, sermaye piyasalarında alım satıma konu finansal varlıkla-rın fiyat oluşumuna gerçek ve kabul edilebilir bir nedene dayanmaksızın etkide bulunulması, mani-pülatörün kendi amaç ve istekleri doğrultusunda menfaat sağlaması ve diğer yatırımcıların yanlış yönlendirilmesi amaçlarını içeren davranış ve iş-lemler olarak tanımlanmıştır.
Avgouleas’a (2005) göre manipülasyon, yapay fi-yat ve miktar izlenimi verecek işlemler ve benzer alım satım yöntemleri ile yatırım kararlarını etki-leyebilecek bilgilerin yanlış-yanıltıcı açıklanma-sı ve gizlenmesi gibi yöntemler kullanarak piyasa katılımcılarının yanıltılarak finansal araçlarda iş-lem yapma ve bu araçlara dayalı hakları kullanma-larına yol açmaktır.
Finans alanında yapılan manipülasyonlar esas iti-bariyle piyasada alım satım yapanların karar alma mekanizmalarını gerçek dışı bilgilerle veya sinyal-lerle yönlendirerek menfaat sağlama amacı taşır. Manipülatif işlemler; aktif piyasanın var olduğu imajını oluşturarak diğer yatırımcıları o hisse se-nedi piyasasına çekip, fiyatları yükseltmek ve elde bulunan hisse senetlerini daha yüksek fiyattan el-den çıkararak menfaat sağlamak, fiyatları belli bir seviyede tutarak elde bulunan hisse senetleri-nin değer kaybetmesini önlemek veya değer artışı-nı engelleyerek istenilen fiyattan alım ya da satım yapılması suretiyle menfaat elde etmek ve fiyatla-rın aşağıya çekilerek, açığa satılan hisse senetleri-nin daha düşük fiyatlardan satın alınması suretiy-le menfaat elde etmek amaçlarıyla yapılmaktadır (Küçükkocaoğlu, 2005).
Bilgi bazlı manipülasyon veya işlem bazlı mani-pülasyon birlikte ve birbirini desteklemek için kul-lanılabildiği gibi bilgi bazlı manipülasyon aynı za-manda içeriden öğrenenlerin ticareti ile birlikte de birlikte kullanılabilmektedir. İçeriden öğrendikle-ri bilgileöğrendikle-ri kamuya yanlış aktaran bu kişileöğrendikle-rin top-lumun gözü önündeki saygınlıkları ve inanılırlık-larının yok olmaması ve hisse senedinin piyasasın-daki manipülasyonun sürdürülebilmesi için içeri-den öğrenilen bilgi farklı kişiler tarafından farklı zamanlarda kamuyu yanıltmak amacıyla kullanıl-maktadır (Küçükkocaoğlu, 2005).
Sermaye piyasalarında genel olarak iki tür mani-pülasyon söz konusudur. Bunlardan ilki bilgiye da-yalı manipülasyondur. İkinci manipülasyon çeşidi ise sermaye piyasası aracının değerini veya fiya-tını işlemler ve emirler yoluyla etkilemek olan iş-lem bazlı manipülasyondur. Allen ve Gale (1992) bu sınıflandırmaya ek olarak hareket bazlı mani-pülasyonu1 da sınıflandırmaya katmaktadır. 1.1. Bilgi Bazlı Manipülasyon
Bir sermaye piyasası aracının değerini etkileyebi-lecek bilginin o sermaye piyasası aracının temsil ettiği iktisadi varlığın değerini etkileyebilecek ni-telikte olması gerekmektedir. Burada manipülatör gerçek dışı bilgi yaymak suretiyle diğer yatırımcı-ları belirli bir istikamette işlem yapmaya yönlen-dirmeyi hedeflemektedir. Yatırımcıları beklenen yönde hareket ettiren, bu hareketin sonuçlarını bi-len ve önceden pozisyon alan manipülatör kazanç sağlamaktadır (Bostancı ve Kadıoğlu, 2011). Bilgi bazlı manipülasyonda sermaye piyasası ara-cının fiyatlarını etkileyebilecek yalan, yanlış, ya-nıltıcı ve mesnetsiz bilginin sermaye piyasası ara-cına yatırım yapacak yatırımcılara ulaştırmak amacıyla kitle iletişim araçlarıyla kamuya açıkla-ma yapılır. Ancak gelişen teknolojiler kapsamında kapalı sistemler üzerinden çok sayıda yatırımcıya ulaşılması yoluyla da bilgi bazlı manipülasyon ya-pılabilmektedir.
Allen ve Gorton’un (1992) manipülasyon üzerine yaptıkları çalışmada kârlı ve başarılı bir manipü-lasyonun alıcı tarafında bilginin olduğu, satıcı ta-rafında ise bu bilginin eksik olduğunu gözlemle-miştir.
Manipülatörün yaptığı işlemleri simetrik olarak ta-kip eden yatırımcılar olduğu gibi bu işlemlere asi-metrik cevap veren yatırımcılar da bulunmakta-dır. Bunun nedeni ise manipülatörün sahip oldu-ğu bilgiye sahip olamamak, farklı motivasyona sa-hip olmak, farklı alım-satım stratejileri izlemek ve acil nakde ihtiyaç duyup hisse senedini satmak veya hisse senedinin fiyatını yeterince inceleme-den alım yapmak olarak açıklanabilir (Kyle, 1984; Glosten ve Milgrom, 1985; Easley ve O’Hara, 1987; Easterbrook, 1986).
1 Sermaye Piyasası araçlarının cari fiyatlarını ve dolayısıyla firma değerini değiştirebilen manipülatif işlemler.
Bilgi bazlı manipülasyon, piyasanın adil ve şeffaf işlemesinin engellenmesi ve diğer yatırımcıların dolandırılması nedeniyle suç sayılmıştır.
1.2. İşlem Bazlı Manipülasyon
Hisse senetleri üzerinde işlem yapılan firmanın değerini değiştirmeye çalışmadan ya da piyasaya yanlış bilgiler yaymadan, sadece alım satımlarla piyasayı manipüle etmektir. Menkul kıymet borsa-larında sıklıkla görülen bu manipülasyon türünde manipülatör piyasada yaptığı işlemlerle diğer pi-yasa katılımcılarını yönlendirmeye çalışır. Diğer manipülasyon türünden farklı olarak ya-tırımcıların yatırım kararlarında etkili olan bilgi veya sinyal kitle iletişim araçları ile doğrudan de-ğil piyasada işlemlere ilişkin açıklanan veriler (fi-yatlardaki yükselme, işlem miktarı, alan satan ara-cı kurumlar vb.) üzerinden piyasayı anlık takip edenlerin ekranlarına düşen veriler üzerinden ya-pılmaktadır. Örneğin, gerçekte piyasası sığ olan bir hisse senedinde çok sayıda aracı kurum ve he-sap kullanarak kendinden kendine alım yapmak suretiyle o hisse senedinin piyasasında birbirinden bağımsız çok sayıda yatırımcının işlem yaptığı iz-lenimi verilmeye ve bu surette hisse senedinin pi-yasasında bir hareketlilik olduğu ve fiyatının yük-seleceği izlenimi verilmeye çalışılır. İşlem ya da fiyat manipülasyonu olarak anılan bu manipülas-yon türünde hisse senedinin piyasasında yapılan işlemlerle ekran verilerinden piyasadaki işlemleri-ni takip eden yatırımcı kitleleri etkilenmeye çalışı-lır (Bostancı ve Kadıoğlu, 2011).
Burada yapay işlemler, piyasa koşullarında do-ğal olarak değerlendirilebilecek alım ve satımla-rın dışındaki işlemleri anlatmaktadır. Doğal işlem-de hisse senetlerinişlem-de alım satım yapan kişinin yap-tığı o işlemde bir kâr elde etme veya bir zararı ber-taraf etme güdüsü ile hareket ettiği görülmektedir. Yapay işlemler iktisadi olarak anlamsız işlemler olarak tanımlanabilir. Örneğin kişinin kendinden kendine işlemler yapması yapay işlemdir ve ge-nellikle aktif piyasa izlenimi uyandırmak amacıy-la yapılmaktadır. Manipüamacıy-latörün nihai amacı yap-tığı bu işlemlerle doğal olarak kazanç sağlamaktır. Ancak piyasa katılımcılarını yönlendirmek ama-cıyla yaptığı işlemlerin bir kısmı ekonomik mantı-ğı olmayan “yapay” işlemlerden oluşmaktadır. İş-leme dayalı manipülasyonu incelerken bu tür ma-nipülasyonu gerçekleştiren yatırımcıların pazar
fi-yatını etkileyebilecek kadar önemli bir servete sa-hip olmalarına gerek olmadığı gözlenmiştir (Jar-row, 1992).
Bununla birlikte belirtmek gerekir ki, suç sayılan bu fiilin nihai amacına ulaşması başka bir deyim-le manipülasyon yapanların bir kazanç elde etmesi suçun oluşması için şart değildir. Hatta hisse sene-dinin fiyatında bir değişme gerçekleşmese de hisse senedinin fiyatını değiştirme amacıyla yapay ola-rak işlem yapılması suçun tamamlanması için ye-terlidir. Aslında bir piyasada yapılan her alım sa-tım işleminin o piyasanın arz ve talep dengesi üze-rinde az veya çok bir etkisi vardır. Ancak arz ve ta-lebin doğal seyri içinde bir denge oluşturduğu pi-yasada, piyasa katılımcıları piyasada oluşan fiyatı veri olarak kabullenirler. Bir başka anlatımla, tabii seyrine bırakılmış bir piyasada arz ve talep Adam Smith’in ifadesi ile “görünmez bir el” tarafından bir dengeye oturtulur.
Manipülasyonun amacı ise piyasada oluşacak arz ve talep dengesine müdahale etmek suretiyle pi-yasada oluşan fiyatı belirlemektir. Manipülasyo-na maruz kalan piyasada oluşan fiyat doğal sey-ri içinde oluşmadığı için sadece o piyasada işlem yapanlar için değil, oluşan fiyatı veri olarak kulla-nan bütün ekonomik aktörler için yanıltıcıdır. Ör-neğin sermaye piyasası aracının teminat gösteril-mesi ile bankacılık sisteminden kredi kullanılma-sı durumunda ya da şirketin borsada oluşan fiya-tı baz alınarak yapılan şirket değerlendirmelerinde manipüle edilen fiyat yanıltıcı bir etki yapacaktır. İşlem bazlı manipülasyonun karlı olabilmesi için; Fischel ve Ross’a (1991) göre, bilgi bazlı mani-pülasyonla desteklenerek yanlış beyanlar, hayali ve danışıklı alım-satım işlemlerinin gerçekleşme-si, Mahoney’e (1999) göre de manipülatörün his-se his-senedinden yüklü miktarda alış gerçekleştirme-si ve fiyatın bu alışlarla beraber artması, ardından diğer yatırımcıların hisse senedinin fiyatını tek-rar değerlendirip alıma geçerken manipülatör his-se his-senetlerini elinden çıkarmaya başlaması gerek-lidir.
Piyasada bulunan bir yatırımcı hisse senedinin fi-yatını alım emirleriyle kolayca ve hızlı bir şekil-de üst fiyat adımlarına çıkarıp, ardından satışa ge-çerek kâr yapabilir. Bu işlemi yapmak için ayrı-ca bir bilgiye sahip olması gerekmez. Fakat bu iş-lemden kâr sağlamak her zaman mümkün
değil-77 dir. Yatırımcının hisse senedi satışlarıyla hisse
se-nedinin fiyatını alt fiyat adımlarına indirmesinin kolay olmaması ve zaman alması nedeniyle önce satışa başlayıp ardından alışa geçmek her zaman kârlı sonuçlar doğurmaz (Allen ve Gorton, 1992). İşlem bazlı manipülasyon da aynı şekilde piyasa-nın adil ve şeffaf işlemesini engellenmesi ve di-ğer yatırımcıların dolandırılması nedeniyle suç sa-yılmıştır.
2. Manipülasyon Suçuna İlişkin Yasal Düzenleme
Sermaye piyasalarında manipülasyonu suç say-mayan veya cezalandırsay-mayan ülke hemen hemen yoktur. Manipülasyona ilişkin düzenlemelerin ya-pılması ve bunlara isnat edilen cezaların amacı za-rar görenlerin zaza-rarının tazmini ya da varsa mani-pülatörün elde ettiği menfaatin geri alınması de-ğildir. Cezalandırılan fiil haksız menfaat teminin-den çok piyasadaki yatırımcının aldatılması ve do-landırılmasıdır. Cezalandırılmak istenen piyasanın adil ve şeffaf işleyişinin kasıtlı olarak bozulması-dır.
Ünal’a (1999) göre manipülasyon fiili için serma-ye piyasası araçlarının ticaretinde tüm yatırımcı-ların piyasadan eşitlik ilkesi çerçevesinde yarar-lanmasını sağlamak ve haksız kazancı önlenmek amacıyla cezai müeyyideler öngörülmüştür. Diğer ülkelerce de yasaklanan manipülasyon suçu ülkemiz sermaye piyasalarında 2499 sayılı eski SPKn ile ilk defa hukuk sistemimize girmiş ve 6362 sayılı yeni SPKn ile önemli değişikliklere uğramıştır.
Manipülasyon konusunda 6362 sayılı yeni SPKn ile getirilen önemli yeniliklerde biri de 6362 sa-yılı SPKn’nun 104 üncü maddesi uyarınca çıka-rılan VI-104.1 sayılı Piyasa Bozucu Eylemler Tebliği’dir. Bu düzenleme ile makul bir ekonomik veya finansal bir gerekçeyle açıklanamayan, bor-sa ve teşkilatlanmış diğer piyabor-saların güven, açık-lık ve istikrar içinde çalışmasını bozacak nitelik-teki eylem ve işlemler belirlenmiş ve bu eylem ve işlemleri gerçekleştirenler hakkında uygulanacak yaptırımlar belirtilmiştir.
Bu düzenleme uyarınca borsa ve teşkilatlanmış di-ğer piyasaların güven, açıklık ve istikrar içinde ça-lışmasını bozan ya da sermaye piyasası araçları-nın fiyatları, fiyat değişimleri, arz ve talepleri hak-kında yanlış veya yanıltıcı izlenim uyandıran veya adil ve dürüst işlem yapılmasını, piyasanın reka-betçi bir ortamda işleyişini ya da fiyatın doğru ve dürüst bir şekilde oluşmasını zorlaştıran ya da en-gelleyen fiil ve davranışlar piyasa bozucu eylem olarak kabul edilmiştir.
6362 sayılı yeni SPKn “Piyasa bozucu eylemler” başlıklı 104’üncü maddesinde piyasa bozucu ey-lemleri gerçekleştiren kişilere SPK tarafından yir-mi bin Türk Lirasından beş yüz bin Türk Lirasına kadar idari para cezası verileceği, ancak, bu suret-le menfaat temin edilmiş olması hâlinde verisuret-lecek idari para cezası miktarı bu menfaatin iki katından az olamayacağı hükme bağlanmıştır.
Aşağıdaki tabloda SPK tarafından son on yılda ya-pılan toplam suç duyurusu ve manipülasyondan suç duyurusu sayılarına yer verilmiştir.
Yıl Toplam Suç Duyusu duyurusu Manipülasyondan Suç Duyurusu Oran
2004 127 80 63,0% 2005 65 38 58,5% 2006 63 48 76,2% 2007 42 23 54,8% 2008 72 28 38,9% 2009 56 33 58,9% 2010 69 53 76,8% 2011 21 11 52,4% 2012 29 18 62,1% 2013 50 35 70,0% Toplam 594 367 61,8% Kaynak:www.spk.gov.tr E. KADIOĞLU
Sermaye piyasanın adil ve şeffaf işleyişinin sağ-lanması amacıyla SPK tarafından son on yılda bu-lunulan suç duyurularının yaklaşık %62’si mani-pülasyon fiiline ilişkindir. Mahkumiyet ile sonuç-lanan SPK suç duyurularının toplama oranı orta-lama %44’tür2. Ülkemizde sermaye piyasalarında
manipülasyon ile önemli bir mücadele yürütüldü-ğü görülmektedir.
Manipülasyon suçunun 6362 sayılı yeni SPKn ile piyasa dolandırıcılığı olarak başlıklandırılma-sı ingilizce “Market Abuse” teriminin çevirisin-den kaynaklansa bile dolandırıcılık kelimesinin kullanılması suçun yüz kızartıcı suçlar gibi algı-lanmasını neden olacağından caydırıcılığının arta-cağı düşünülmektedir. Ancak, özellikle bilgi baz-lı manipülasyonda “…açıklamakla yükümlü
ol-dukları bilgilerin açıklanmaması…”
manipülas-yon türünün tanımdan çıkarılarak idari para ceza-sına konu edilmesi daha önce bu konuda yapılmış suç duyurusu ve açılmış davaların düşmesine ne-den olacağından, bu durum manipülasyon suçları-nın etkin cezalandırıldığı algısını zayıflatabilecek-tir. Diğer taraftan manipülasyon suç duyurularının mahkemelerdeki aşamalarındaki durumu hakkın-da SPK’nın faaliyet raporlarınhakkın-da detaylı bilgi bu-lunmamakta veya bu konuda SPK tarafından ka-muya yeterli düzeyde açıklama yapılmamaktadır. Bu da manipülasyon suçunun hapis cezası ile ce-zalandırıldığı konusunda piyasada istenilen etkiyi bırakmamakta, piyasa katılımcıları arasında mani-pülasyonun sadece işlem yasağına konu olan bir fiil olduğu kanısı oluşturabilmektedır.
2.1. Bilgi Bazlı Manipülasyon Suçu
Bilgi bazlı manipülasyon suçu 2499 sayılı eski SPKn’nun 47’nci maddesinin birinci fıkrasının (A) bendinin üçüncü alt bendinde (47/I-A-3) dü-zenlenmiştir. Bu maddeye göre manipülasyon is-men zikredilmeden “sermaye piyasası araçlarının
değerini etkileyebilecek, yalan, yanlış, yanıltıcı, mesnetsiz bilgi verilmesi, haber yayılması, yorum yapılması ya da açıklamakla yükümlü oldukları bilgilerin açıklanmaması” olarak tanımlanmıştır.
6362 sayılı yeni SPKn’nun 107’inci maddesinde esas olarak 2499 sayılı eski SPKn’ndaki düzenle-2 Bu oran tüm suçlar için geçerli olup, SPK faaliyet raporlarında suç bazında bir ayrım yapılmamaktadır.
meye sadık kalınmıştır. 6362 sayılı yeni SPKn’nun 107’inci maddesinin ikinci fıkrasında; “Sermaye
piyasası araçlarının fiyatlarını, değerlerini veya yatırımcıların kararlarını etkilemek amacıyla ya-lan, yanlış veya yanıltıcı bilgi veren, söylenti çı-karan, haber veren, yorum yapan veya rapor ha-zırlayan ya da bunları yayanlar iki yıldan beş yıla kadar hapis ve beşbin güne kadar para cezası ile cezalandırılırlar” şeklinde yeni bir tanımlama
ya-pılmıştır.
Yeni manipülasyon maddesiyle getirilen en önemli değişiklik “…açıklamakla yükümlü oldukları
bil-gilerin açıklanmaması…” manipülasyon türünün
tanımdan ve dolayısıyla suç olmaktan çıkarılma-sıdır. 6362 sayılı yeni SPKn’nun 104 üncü mad-desi uyarınca çıkarılan Piyasa Bozucu Eylemler Tebliği’nin 6’ıncı maddesinin 3’ün fıkrasındaki “Kurulun özel durumların açıklanmasına ilişkin
düzenlemeleri kapsamında açıklamakla yüküm-lü olunan, sermaye piyasası araçlarının fiyatları-nı, değerlerini veya yatırımcıların kararlarını et-kileyebilecek nitelikteki bilgilerin açıklanmaması piyasa bozucu eylem olarak değerlendirilir.”
hük-mü uyarınca 2499 sayılı eski SPKn’ndaki 47/I-A-3 maddesinde suç olan fiil yeni kanunda piya-sa bozucu eylem olarak değerlendirilmiştir. Ancak burada dikkat edilmesi gereken nokta açıklama-ma eyleminin diğer piyasa suçlarını da oluşturaçıklama-ma- oluşturma-ması gerektiğidir. Bilindiği üzere bilgi bazlı mani-pülasyon ile işlem bazlı manimani-pülasyonun birlikte kullanılarak yapılan manipülasyonlarla da karşıla-şılmaktadır. Bilgi bazlı manipülasyon işlem baz-lı manipülasyonları desteklemek için de kullanıl-maktadır. Manipülatörler bir yandan piyasada iş-lemlerle fiyatı manipüle ederken bir yandan da internet sitelerinde, forumlarda ve hatta daha ge-niş medya araçlarıyla işlem bazlı manipülasyonu-na destek vermek için yalan haberler yapabilmek-te veya yayabilmekyapabilmek-tedir.
Daha önce hapis cezası ile cezalandırılan
“…açık-lamakla yükümlü oldukları bilgilerin açıklanma-ması…” 6362 sayılı yeni SPKn ile birlikte suç
ol-maktan çıkarılmış ve bu aykırılıklar idari para ce-zasına çevrilmiştir. 6362 sayılı yeni SPKn “Piya-sa bozucu eylemler” başlıklı 104’üncü maddesin-de “….Kurulca belirlenen piyasa bozucu eylemleri
gerçekleştiren kişilere Kurul tarafından yirmi bin Türk Lirasından beş yüz bin Türk Lirasına kadar idari para cezası verilir. Ancak, bu suretle menfaat temin edilmiş olması hâlinde verilecek idari para
79
cezasının miktarı bu menfaatin iki katından az ola-maz.” hükmü yer almaktadır.
6362 sayılı yeni SPKn ile birlikte bilgi bazlı ma-nipülasyonun manevi unsurunda önemli bir de-ğişiklik meydana gelmiştir. Eski madde metnin-de “sermaye piyasası araçlarının metnin-değerini
etkile-yebilecek” fiilinde olası kast söz konudur. Ancak
yeni metinde maddede belirtilen fiilleri gerçek-leştirmek için artık özel kast gerekmektedir. Zira maddeye “Sermaye piyasası araçlarının
fiyatları-nı, değerlerini veya yatırımcıların kararlarını et-kilemek amacıyla” ibaresi eklenmiştir. Yine
bu-rada maddi unsurlarda genişlemeye gidilmiştir. Daha önce sadece sermaye piyasası aracının değe-rini etkileme amacı manipülasyona konu olmakta iken, yeni kanunla birlikte sermaye piyasası aracı-nın fiyatını ve yatırımcıların kararlarını etkileme amacı manipülasyona konu olabilecektir. Burada belirtilmelidir ki, eski kanun uygulamasında fiyat/ değer ayrımı yapılmamakta ve fiyatın aslında de-ğeri yansıttığı kabulü söz konusudur.
6362 sayılı yeni SPKn ile birlikte bilgi bazlı ma-nipülasyonun failleri açısından da değişiklikle-re gidilmiştir. 2499 sayılı eski SPKn’nunda pasif bir fail tanımlaması yapılmış “… yalan, yanlış,
ya-nıltıcı, mesnetsiz bilgi verilmesi, haber yayılması, yorum yapılması” denilmiştir. Diğer bir ifadeyle
doğrudan sayılmamakla birlikte sermaye piyasası araçlarının değerini etkileyebilecek yalan, yanlış, yanıltıcı, mesnetsiz bilgi veren, haber yayan ve yo-rum yapan herkes fail konumundadır. 6362 sayılı yeni SPKn’nda ise aktif bir fail sayımına gidilmiş ve fail olabilecek kişiler ise genişletilmiştir. Fail olabilecek kişiler arasına maddedeki amaçlarla
ra-por yazan ve bunları yayanlar da alınmıştır.
Bil-gi bazlı piyasa dolandırıcılığına Bil-girecek fiil tipleri artırılmıştır. Maddedeki amaçlarla söylenti
çıkar-mak, rapor hazırlamak ve yasaklanan fiilleri yay-mak suç tanımı içerisine alınmıştır.
Sonuç olarak, 6362 sayılı yeni SPKn ile birlik-te bilgi bazlı manipülasyonun maddi unsurları ve fiil tipleri açısından genişletilmesine karşın mane-vi unsurları açısından daraltılmıştır. Eski kanunda açıklanması gereken bilgilerin açıklanmaması su-retiyle yapılan manipülasyon suç olmaktan çıkarıl-mış ve idari para cezasına konu edilmiştir.
2.2. İşlem Bazlı Manipülasyon Suçu
Ülkemiz sermaye piyasalarında yer alan manipü-lasyon suçuna ilişkin hükmün amacı, oluşabilecek zarar tehlikesi sebebiyle piyasa dolandırıcılığının engellenmesidir. Piyasa bütünlüğünün bozulması, piyasadaki yatırımcıların zarara uğraması, muhte-mel yatırımcılarda piyasaya olan güvenin azalma-sı ve tasarrufların yatırımlara yönelmesinin engel-lenmesi nedeniyle iktisadi kalkınmanın yavaşla-ması gibi sonuçları olacaktır ve kanun koyucunun amacı söz konusu hukuki değerleri korumaktır. Suça uygulanan yaptırımın amacı, sermaye piya-sası araçlarının işlem gördüğü piyasaların işlerli-ğinin ve etkinliişlerli-ğinin korunmasıdır (Tercan, 2010). İşlem bazlı manipülasyon suçu 2499 sayılı eski SPKn’un 47/A-2 bendinde manipülasyon ismen zikredilmeden “Yapay olarak, sermaye piyasası
araçlarının, arz ve talebini etkilemek, aktif bir pi-yasanın varlığı izlenimini uyandırmak, fiyatları-nı ayfiyatları-nı seviyede tutmak, arttırmak veya azaltmak amacıyla alım ve satımını yapanlar”ın
cezalandı-rılacağı hükme bağlanarak tanımlanmıştır.
6362 sayılı yeni SPKn’nun “Piyasa
Dolandırıcılı-ğı” başlıklı 107’inci maddesinin birinci fıkrasında
söz konusu suça ilişkin olarak “Sermaye piyasası
araçlarının fiyatlarına, fiyat değişimlerine, arz ve taleplerine ilişkin olarak yanlış veya yanıltıcı izle-nim uyandırmak amacıyla alım veya satım yapan-lar, emir verenler, emir iptal edenler, emir değişti-renler veya hesap hareketleri gerçekleştideğişti-renler iki yıldan beş yıla kadar hapis ve beşbin güne kadar para cezası ile cezalandırılırlar” şeklinde yeni bir
tanımlama yapılmıştır.
İşleme dayalı piyasa dolandırıcılığı suçu düzenle-nirken genel olarak 2499 sayılı eski SPKn’na sa-dık kalınmıştır. Ancak, Avrupa Birliği’nin konuya ilişkin 2003/6/EC sayılı Yönergesi dikkate alına-rak, suçun unsurları arasında yer alan “...aktif bir
piyasanın varlığı izlenimini uyandırmak...”
ye-rine “...arz, talep veya fiyatına ilişkin olarak
di-ğer yatırımcılar üzerinde yanlış veya yanıltıcı iz-lenim uyandırmak...” hususları sayılmıştır.
Bura-da aktif bir piyasanın varlığı izlenimini
uyandır-mak daha somut hale getirildiğinden daha kolay
tespit edilebilir hale getirilmiştir. Yine 2499 sayı-lı eski SPKn’nda manipülasyon maddesinde ger-çekleştirilen fiillerin yapaylık taşıması gerekir-ken, 6362 sayılı yeni SPKn’nda bu yapaylık şar-E. KADIOĞLU
tı tanımsal olarak aranmamaktadır. Ancak, mani-pülasyonun doğası gereği sermaye piyasası aracı-nın fiyatlarına, fiyat değişimlerine, arz ve taleple-rine ilişkin yapaylık söz konusudur. Doğası gereği yapaylık içeren bir eylemin madde tanımından çı-karılması suçun nitelik ve yapısında bir değişiklik meydana getirmeyecektir.
Manipülasyon fiilinde maddi unsurlar açısından genişlemede söz konusudur. Şöyle ki; yeni tanım aktif piyasaya ilişkin düzenlemeyi de kapsayan ve fakat ondan daha geniş bir kapsama sahiptir. Ayrı-ca alım veya satım olan tipik fiillere, hesap
hare-ketleri gerçekleştirme, alım veya satım emri ver-me, emir değiştirme ve emir iptal etme de
eklen-miştir. Failler yönünden de tanım genişleeklen-miştir. 2499 sayılı eski SPKn’nda maddedeki amaçlarla alım satım yapanlar fail konumundayken, 6362 sa-yılı yeni SPKn’nda alım satım yapanların yanında emir verenler, emir iptal edenler, emir değiştiren-ler veya hesap hareketdeğiştiren-leri gerçekleştirendeğiştiren-ler de fail konumuma getirilmiştir. Burada belirtmek gerekir ki, emir vermeden alım veya satım gerçekleşme-mektedir. Aslında 2499 sayılı eski SPKn’da alım veya satım fiilleri üstü kapalı bir şekilde alım veya satım amacıyla emir vermeyi de içermekteydi. Av-rupa Birliği’nin konuya ilişkin 2003/6/EC sayılı Yönergesi’nde alım veya satım fiillerinin yanın-da emir vermek açıkça manipülasyon sayıldığın-dan 6362 sayılı yeni SPKn’na bu konuda ekleme-ler yapılmıştır.
Avrupa Birliği’nin konuya ilişkin yönergesine pa-ralel olarak 6362 sayılı yeni SPKn’nun 108’inci maddesinde piyasa dolandırıcılığı sayılmayan hal-ler belirtihal-lerek, 2499 sayılı eski SPKn’nda olma-yan bazı istisnaların tanındığı görülmektedir. Söz konusu istisnalar; Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası’nın gerçekleştirdiği işlemler ile SPK dü-zenlemelerine göre uygulanan geri alım program-ları, çalışanlara pay edindirme programları ve pi-yasa yapıcılığı ve fiyat istikrarını sağlayıcı işlem-ler şeklinde ifade edilmiştir.
6362 sayılı yeni SPKn ile birlikte işlem bazlı ma-nipülasyonda getirilen en önemli değişikliklerden biri de pişmanlık hükümlerin getirilmiş olmasıdır. 6362 sayılı yeni SPKn’nun 107 inci maddesinin üçüncü fıkrasında işlem bazlı piyasa dolandırıcılı-ğı suçunu işleyen kişinin pişmanlık göstererek, beş yüz bin Türk Lirasından az olmamak üzere, elde ettiği veya elde edilmesine sebep olduğu
menfa-atin iki katı miktarı kadar parayı, Hazineye; he-nüz soruşturma başlamadan önce ödediği takdirde hakkında cezaya hükmolunmayacağı, soruşturma evresinde ödediği takdirde verilecek cezanın yarı-sı oranında indirileceği, kovuşturma evresinde hü-küm verilinceye kadar ödediği takdirde verilecek cezanın üçte biri oranında indirileceği hükme bağ-lanmıştır. Böylelikle işlem bazlı piyasa dolandırı-cılığı suçunu işleyenler için öngörülen hapis ceza-sının para cezasına dönüştürülmesi veya hapis ce-zasında indirim uygulanması imkânı getirilmiştir. Sonuç olarak, 6362 sayılı yeni SPKn ile işlem baz-lı manipülasyonda manipülatif sayılabilecek fiil-ler artırılmış, maddi unsurlar genişletilmiş, suçun ispatı kolaylaştırılmış ve Avrupa Birliği’nin ko-nuya ilişkin yönergelerine istisna tutulan işlemler dâhil uyum artırılmıştır. Ayrıca yeni kanunla bir-likte pişmanlık hükümleri getirilerek hapis sının para cezasına dönüştürülmesi ve hapis ceza-sında indirim sağlanmasına imkân sağlanmıştır.
3. Sonuç
Manipülasyon sermaye piyasasında taraflar ara-sında tam bilgi veya eşit bilgiye sahip olma şartını bozan bir uygulama olması nedeniyle hemen he-men tüm ülkelerce yasaklanmış ve bu yasağa ay-kırı davrananlar ülkelerin hukuk sistemi içerisinde çeşitli cezalara çarptırılmaktadır.
Çalışmada manipülasyonun literatürdeki tanımı, amacı ve türleriyle 6362 sayılı yeni SPKn ile ma-nipülasyon suçunda yapılan değişikler ve bu alan-da getirilen yeniliklere yer yerilmiştir.
Sermaye piyasanın adil ve şeffaf işleyişinin kasıtlı olarak bozulması olarak tanımlanabilecek manipü-lasyonu suç saymayan veya cezalandırmayan ülke hemen hemen yoktur. Ülkemiz sermaye piyasala-rında manipülasyon suçu 2499 sayılı eski SPKn ile ilk defa hukuk sistemimize girmiş ve 6362 sayı-lı yeni SPKn ile önemli değişikliklere uğramıştır. 2499 sayılı eski SPKn’nun madde başlığı belirtil-meden suç sayılan işlem ve bilgi bazlı manipülas-yon fiileri 6362 sayılı yeni SPKn ile “Piyasa Do-landırıcılığı” olarak tanımlanmıştır. 6362 sayı-lı yeni SPKn ile birlikte bilgi bazsayı-lı manipülasyon maddi unsurlar açısından genişletilmiş ve manevi unsur açısından daraltılmıştır. Eski kanunda
açık-81 lanması gereken bilgilerin açıklanmaması
suretiy-le yapılan manipülasyon suç olmaktan çıkarılmış ve idari para cezasına konu edilmiştir.
6362 sayılı yeni SPKn ile işlem bazlı manipülas-yonda manipülatif sayılabilecek fiiller artırılmış, maddi unsurlar genişletilmiş, suçun ispatı kolay-laştırılmış ve Avrupa Birliği’nin konuya ilişkin yö-nergelerine istisna tutulan işlemler de dahil düzen-lemelere uyum artırılmıştır. Ayrıca yeni kanunla birlikte pişmanlık hükümleri getirilerek hapis zasının para cezasına dönüştürülmesi ve hapis ce-zasında indirim sağlanmasına imkan sağlanmıştır. Manipülasyon konusunda 6362 sayılı yeni SPKn ile getirilen önemli yeniliklerde biri de 6362 sa-yılı SPKn’nun 104 üncü maddesi uyarınca çıkarı-lan sayılı Piyasa Bozucu Eylemler Tebliği olup, pi-yasa bozucu eylemleri gerçekleştiren kişilere SPK tarafından yirmi bin Türk Lirasından beş yüz bin Türk Lirasına kadar idari para cezası verileceği hükme bağlanmıştır.
6362 sayılı yeni SPKn ile manipülasyon fiilleri için piyasa dolandırıcılığı başlıklarının kullanıl-ması suçun yüz kızartıcı suçlar gibi algılankullanıl-masını neden olacağından caydırıcılığının artacağı düşü-nülmektedir. Ancak, özellikle bilgi bazlı manipü-lasyonda “…açıklamakla yükümlü oldukları
bilgi-lerin açıklanmaması…” manipülasyon türünün
ta-nımdan çıkarılarak idari para cezasına konu edil-mesi bu konuda daha önce yapılmış suç duyurusu ve/veya açılmış davaların düşmesine neden olaca-ğından manipülasyon suçunun etkin olarak ceza-landırıldığı algısını zayıflatabilecektir.
Diğer taraftan, SPK tarafından yapılan manipülas-yon incelemeleri sonucunda yapılan suç duyuru-ları için mahkemelerce verilen cezalar ve konuya ilişkin oransal bilgiler piyasaya daha fazla veril-mesinin ve bu konuda istatistiklerin piyasaya pe-riyodik olarak kamuya açıklanmasının manipülas-yonla mücadelede katkı sağlayacağı kanaatine ula-şılmaktadır. Bunlara ek olarak piyasada manipü-lasyon suçunun sadece işlem yasağından ibaret ol-madığı algısının oluşturulması için gerekli adım-ların atılmasının da faydalı olacağı düşünülmek-tedir.
Kaynakça
ALLEN, Franklin ve GALE, Douglas; (1992), “Stock Price
Ma-nipulation”, Review of Financial Studies, 5:503-529.
ALLEN, Franklin ve GORTON, Gary; (1992), “Stock Price Ma-nipulation, Market Microstructure And Asymmetric Informa-tion”, European Economic Review, 36:624-630.
AVGOULEAS, Emilos; (2005), The Mechanics and Regulation of Market Abuse: A Legal and Economic Analysis, New York, Oxford University Press.
BİST. (2011), Sermaye Piyasası ve Borsa Temel Bilgiler Kılavuzu. 17. Baskı, BİST Yayınları, İstanbul
BOSTANCI, Faruk ve KADIOĞLU, Eyüp; (2011), “Sermaye Piyasası Suçları”, Standart Ekonomi ve Teknikler Dergisi, An-kara, 564, 98-101
CHAMBERS, Nurgül; (2004), “Sermaye Piyasalarında Ma-nipülasyon ve İMKB Örnekleri”, Muhasebe ve Finansman Der-gisi, Sayı 24.
EASLEY, David ve O’HARA, Mauren; (1987), “Price, Trade Size and Information in Securities Markets”, Journal of Finan-cial Economics, 19:69-99.
EASTERBROOK, Frank; (1986), “Monopoly, Manipulation and Regulation of Futures Markets”, Journal of Business, 59:103-127.
EVİK, Hakan; (2004) Türk Sermaye Piyasası Kanunda Yer Alan Suç Tipleri. Maltepe Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 1-2(19-5):144.
FISCHEL, Daniel ve Ross, David; (1991), “Should the law pro-hibit manipulation in financial markets”, Harvard Law Review, 105: 503-553.
GLOSTEN, Lawremce ve MILGROM, Paul; (1985), “Bid, Ask and Transaction Prices in a Specialist Market with Heteroge-neously Informed Traders”, Journal of Financial Economics, 4: 71-100.
HILLION, Pierre ve SUOMINEN, Matti; (1998), “Broker Manip-ulation”, Yayınlanmamış Çalışma, INSEAD,
JARROW, Robert; (1992), “Market Manipulation, Bubles, Cor-ners, and Short Squeezes”, Journal of Financial and Quantita-tive Analysis, 27: 311-336.
KYLE, Albert; (1984), A Theory of Futures Market Manipula-tions, Anderson, Lexington, Mass.: Lexington Books.
KÜÇÜKKOCAOĞLU, Güray. (2005), Borsa İstanbul’da Gün İçi Getiri, Volatilite ve Kapanış Fiyatı Manipülasyonu, Sermaye Piyasası Kurulu, Yayın No: 180, Ankara.
MAHONEY, Paul; (1999), “The Stock Pools and the Securities Exchange Act”, Journal of Financial Economics. 51: 343-369. TERCAN, Ercan. (2010), “İşleme Dayalı Yapay Piyasa Oluşturma (Manipülasyon) Suçu ve Bu Suçla İlgili Hareke-tin Elverişliliği Tartışması”, Banka ve Ticaret Hukuku Dergisi, 26(3).
ÜNAL, Oğuz; (1999), Halka Açık Anonim Ortaklıklar, Nobel Yayınları, Ankara.
YILMAZ, Ejder; (2011), Hukuk Sözlüğü, Genişletilmiş 8. Baskı, Yetkin Yayınları, Ankara.
