Marama Hand-Weavings In Crimea Culture
Doç. Dr. H. Feriha AKPINARLI**
Yrd. Doç. Dr. Fatma Nur BAŞARAN***
ÖZ
Türk topluluklarının yaşadıkları her bölgede zengin konu, teknik, motif, renk ve ürün çeşitleriyle varlığını sürdüren en önemli el sanatlarından biri dokumacılık sanatı olmuştur. Teknik olarak kulla-nılan araçlara göre çeşitlilik gösteren dokumacılık, günlük ihtiyaçların karşılanması yanında özellikle çeyiz hazırlama geleneğinde önemli bir yer tutmuştur. Basit el tezgahlarında üretilen, teknik, motif ve renkleriyle yaşanan toplumun ve bölgenin geleneksel değerlerini yansıtan dokuma kumaşlar, bunun en güzel örneklerini oluşturmaktadır. Maddi kültür ürünlerinin yaşatılması ve yok olan örneklerinin bilimsel çalışmalarla geleceğe aktarılmasının önemine inanılarak hazırlanan bu makalede “marama” dokumalar konu alınmıştır. Maramalar, Kırım Tatarları’na ait el dokuma örnekleridir. Elli yıl bo-yunca vatanlarından uzak, yok sayılan ve asimile olan Kırım Tatarları kültürlerini daima canlı tut-muş, yaşadıkları bölgelerde çeşitli halklarla bütünleşerek yeni bir sentez oluşturmuşlardır. Bu durum kültürel yapının çeşitlenmesine, maddi kültür ürünlerinin teknik, motif ve kompozisyon yönünden zenginleşmesine neden olmuştur. Kırım Tatarlarının dekoratif sanatlarda özel bir yere sahip olduğu, mimari süslemelerinde, madeni eşya, mezar taşları, işleme ve dokumalarında açıkça görülmektedir. Bu çalışmada, yüzyıllarca Kırım Tatar kadınları tarafından başörtüsü olarak kullanılan, renk, desen, kompozisyon açısından zengin süslemelere sahip olan “marama” dokumaları ele alınmış, dokuma tekniği açıklanarak, örnekler fotoğraf ve motif çizimleriyle desteklenmiştir.
Anah tar Kelimeler
Kırım, Tatar, marama, dokuma, el sanatları. ABST RACT
One of the most important handicrafts, which keeps its presence in a variety of subject, motif, color and product variety in every place the Turkish tribes lived, has been the art of weaving. Weaving, which shows difference technically depending upon the tools used, has always been important not only in fulfilling everyday needs, but also in the tradition of preparing dowry. Woven fabrics which have been prepared in simple hand looms and reflect the community’s and the region’s traditional values with technique, motif and colors, have been the best examples for this. This article has been prepared with the belief of keeping alive and transferring the vanishing material culture products and deals with the “marama” woven fabrics. The “Marama” woven fabrics are the examples of hand weaving of the Cri-mean Tatars. Culture of CriCri-mean Tatars, vanishing and assimilated being away from their homelands for fifteen years, has formed a new synthesis as a result of integrating to various communities settled on the area Tatars live. These circumstances led to the variation of cultural structure and enrichment of handcrafts in ways of technique, pattern and composition. Considering architectural ornaments, me-tallic belongings, tomb works, embroideries and weavings, it is clear that Crimean Tatars has a special place in decorative arts. In this study, “marama” weavings, used as headscarf by Crimean Tatars for centuries and had rich ornaments in color, pattern, composition, are handled, examined in weaving techniques with the support of samples, photographs and pattern drawings.
Key Words
Crimea, Tatar, weaving, handcrafts
* Her iki yazar farklı zamanlarda Kırım’da yaptıkları alan araştırmaları sonucu elde ettikle-ri belge, fotoğraf ve bilgileettikle-ri bu makalede bir araya getirerek değerlendirmişlerdir.
** Gazi Üniversitesi, Mesleki Eğitim Fakültesi, Tekstil Dokuma ve Örgü Anabilim Dalı. feriha@gazi.edu.tr
*** Gazi Üniversitesi, Mesleki Eğitim Fakültesi, Tekstil Dokuma ve Örgü Anabilim Dalı. fnurbasaran@gmail.com
GİRİŞ
Zengin konu, üslup ve teknikler-le üretiteknikler-len kültürel ürünteknikler-ler, insanla-rın yeteneklerine, yaşam biçimlerine ve coğrafi yapılarına göre gelişmeler göstermiş, her yeni dönemde yeni bir anlayışla yaşatılmıştır. El sanatları kırsal alanda yaşayan bireylerin ta-rımla uğraşmadıkları boş zamanlarını değerlendirmede, iş gücünü hareket-lendirmede ve elde edilen ürünler-le ihtiyaçlarını karşılamada, pazar oluşturmada gelir sağlama yönünden bireye, aileye, ülkeye katkıda bulun-maktadır (Akpınarlı, 2004: 2). Türk topluluklarının yaşadıkları her bölge-de zengin konu, teknik, motif, renk ve ürün çeşitleriyle varlığını sürdüren en önemli el sanatlarından biri dokuma-cılık sanatıdır. Dokumadokuma-cılık örnekleri-nin yoğun bulunduğu yerlerden biri de Kırım Özerk bölgesidir (Harita 1).
Kırım Yarımadası’nda yaşayan Tatarların bölgedeki durumu ile ilgi-li kaynaklardan alınan bilgilere göre; Nisan 1783-Nisan 1883 yılları arasın-da bir asırlık devir “Kırım Tatarları-nın Karanlık Yüzyılı” olarak adlan-dırılmaktadır. Bu yüzyıl içinde Kırım Tatar nüfusunun çoğunluğu, arkası kesilmeyen göç dalgaları ile vatanla-rını terk etmek zorunda kalmış; yer-lerine kitleler halinde Ruslar ve diğer yabancı kolonistler yerleşmiştir. 1944 yılında ise, topraklarından koparılıp topluca tehcire zorlanmışlardır. Elli yıl boyunca vatanlarından uzak bıra-kılan ve asimile olan Kırım Tatarları, 1991’den bu yana yurtlarına dönmeye başlamış, inanç ve inatla ulusal kim-liklerini yeniden inşa etmenin gayre-tiyle yeni çalışmaları hedeflemişlerdir. Kırım halkının zor günler geçirmesi-nin en önemli nedeni stratejik bir coğ-rafyada yaşamalarıdır. Bu coğrafya
eskiden Kıpçak ülkesi ve Büyük Ta-taristan diye anılan Bozkır’ın parçası olmuştur. Karadeniz’in kuzeyinden Rusya içlerine kadar uzanarak, Ma-caristan Ovası ve Asya Bozkırları’yla birleşen geniş bir coğrafyanın içinde yer almıştır. Tarih boyunca Kırım top-raklarından Hunlar, Aveler, Bulgar-lar, MacarBulgar-lar, Peçenekler, OğuzBulgar-lar, Kıpçaklar, Tatarlar geçmiştir (Akpı-narlı, 2004: 3).
Harita 1. Kırım Özerk Cumhuriye-ti Haritası (http://tr.wikipedia.org/wiki/ K%C4%B1r%C4%B1m_%C3%96zerk_Cum-huriyeti)
Yakın tarihimizde Bulgaristan vb. Avrupa ülkelerinde Türk halka yapılan asimilasyon çalışmalarında ol-duğu gibi (Başaran ve Gürcüm, 2007: 217), Ruslar da Türk-Tatar kimliğini yok etmek için Kırım’daki yerleşim birimlerinin isimlerini değiştirmiş,
Tatarlara ait cami ve medrese gibi yapıları yıkmışlardır. Ancak Tatarlar eğitime büyük önem vererek kendi kimliklerini ölümsüzleştirecek Gaspı-ralı İsmail Bey, Mustafa Abdulcemil Kırımoğlu, Noman Çelebicihan gibi aydınlar yetiştirmeyi başarmışlardır. Aynı zamanda tüm yok etme çalışma-larına rağmen Tatarlar kültürel ya-pılarını günümüze kadar yaşatan bir toplum olma özelliği taşımaktadır.
Tatarlar sosyal hayatlarında ye-mek, edebiyat, müzik, halk oyunları (Fotoğraf 3) ile kültürel yapılarını sür-dürürken, dokuma gibi önemli bir el sanatını da kendi motif, renk ve kom-pozisyon anlayışları ile şekillendirerek gelenek olarak yaşatmışlardır. Ancak 1944 yılının 18 Mayıs gecesinde ya-şadıkları topraklardan sürgün edilen Tatarlar, yanlarına alabildikleri tüm el sanatı ürünlerini gittikleri bölgelerde açlıkla karşılamalarından dolayı un, mısır vb. gıda maddelerini alabilmek için yok pahasına elden çıkarmak zo-runda kalmışlardır. Bu eserler arasın-da halı, örtü, peşkir gibi nadide doku-malar ve değerli madenlerden üretilen millî kuyumculuk sanatına ait ürünler bulunmaktadır (Zaatov ve Asanova, 2001: 8). Dolayısıyla 1991 yılına kadar yaşanan tüm sıkıntılardan sonra Kırım Özerk bölgesinde gerek evlerde gerekse müzelerde korunarak günümüze ula-şabilen sayılı örneklerin incelenmesi, belgelenmesi ve gelecek kuşaklara bu geleneğin aktarılması büyük önem ta-şımaktadır.
YÖNTEM
Kırım Özerk bölgesinde yaşayan Tatarların geleneksel dokuma ürün-lerinden olan maramaların incelenme-sinde tarama yöntemi kullanılmıştır. Çalışmanın evrenini Kırım Özerk böl-gesinde yaşayan bireyler ve
maramala-rın bulunduğu özel ve resmî kurumlar oluşturmuştur. Örneklem grubu ola-rak seçilen Simperapol, Yalta, Gözle-ve, Saki, Bahçesaray ve Sivastapol’da yapılan alan çalışmalarında bölgede yaşayan Tatarlar ile görüşmeler ger-çekleştirilmiş, dokumaların geçmiş ve günümüz örnekleri hakkında bilgiler alınmıştır. Günümüzde müzelerde, özel koleksiyonlarda korunan mara-ma örnekleri incelenerek belgelenmiş; teknik, renk, kompozisyon özellikleri açısından ele alınmıştır. Araştırmacı-lar tarafından çekilen orijinal fotoğraf-lara atıf yapılmamıştır.
KIRIM TATARLARI’NDA MA-RAMA DOKUMALAR
Tarih boyunca her toplum, her ulus, kendine özgü sanat ve kültürel anlayışa sahip olmuş ve bölgelerine has hammadde, teknik, kompozisyon yaklaşımları ile sanat ürünleri mey-dana getirmişlerdir. Kırım Tatarları da sanatın hemen her kolunda faali-yet göstermiş, özellikle resim, doku-ma, kuyumculuk, toprak işleri gibi konulara ağırlık vermişlerdir. Hatta çeşitli kaynaklarda, 1920 senelerin-de Bahçesaray’da bulunan Şark Ha-lıları sanayi birliğinde, başta Kafkas Cumhuriyeti olmak üzere Sovyetler Birliği’nin tüm Türk ve Müslüman Cumhuriyetleri’nden gönderilen ve-killerin eğitim aldığı belirtilmektedir (Zaatov ve Asanova, 2001: 10; Zaatov, 2003).
Kırım Tatar el dokumalarında teknik olarak kirkitli ve mekikli do-kumalara rastlanmaktadır. Kirkitli dokuma tekniklerinden olan kilim tek-niği ile çoğunlukla yaygı, seccade, yas-tık v.b. ürünler yapılmıştır. Kilimlerde çoğunlukla göbek, tarak, sığır sidiği ve S motifleri kullanılmıştır (Onuk, Akpı-narlı ve Ortaç, 2003: 193).
Mekikli dokumalarda kullanı-lan tezgâhlara “pidali” adı verilmek-tedir (Fotoğraf 1). İki gücülü olan bu tezgâhlarda “Kıbrıs” denilen peşkir, evciyar, elbez, marama gibi ürünler dokunmuştur. Tezgâhın gücü sayısı nedeniyle söz konusu dokumalarda sadece bezayağı tekniği uygulanmış, yine tezgâh enine bağlı olarak 60-70 cm. genişliğinde dokumalar üretilmiş-tir. Tatarların en önemli dokumala-rından biri olan maramalarda kalın ve ince pamuk ipliği bir arada kulla-nılmıştır. “Uzatha” denilen çözgü ip-likleri ve “atma” adı verilen atkı iplik-lerinde çok ince pamuk ipliği, desenli kısımlarda ise kalın pamuk ipliklerine rastlanmaktadır (Fotoğraf 2). Dokuma esnasında zemin atkı ve çözgü iplikle-ri bezeme kısımlarında kullanılan ipli-ğin kalınlığı oranında sık veya yer yer seyrek yüzeyler oluşturmaktadır.
Fotoğraf 1. Kırımda mekikli dokuma tezgâhı
Fotoğraf 2. İplik hazırlayan Tatar kadınlar (Zaatov 2003: 12-13)
Fotoğraf 3. Tatar geleneksel kıyafeti ve ma-ramanın kullanılışı (Zaatov, 2003; Başaran 2006)
Marama, Kırım Tatar kadınları-nın geleneksel giyim kuşamında çok önemli bir yer tutmuştur. Eskiden ka-dınların baş süslemelerinde saçlarını ikiye ayırarak ördükleri ve örgülerin ucuna hem süs hem nazardan korun-ma akorun-maçlı saç duası taktıkları çeşitli kaynaklarda belirtilmektedir (Hacı-ömerova, 2008). Bu saç düzenlemesi-nin üzerine genellikle bordo kadifeden üzeri gümüş ve altın süslemeli fes, en üstte de marama yer almaktadır (Fo-toğraf 3). Bu baş süslemesi ve kıyafe-tin diğer parçalarının çeşitli özellikleri ile Tatarlar kendilerine has sunum tarzı oluşturmuş ve toplum içerisinde kolayca ayırt edilebilmişlerdir.
Kaynak kişilerden olan Mahmut Çorlu, Ludmilla Petronka ve Safiye Eminova’dan alınan bilgilere göre; Kı-rım bölgesinde yapılan maramaların Yengi, Tollu, Toprak bastı, Ağır Yün ve Ference denilen türleri bulunmak-tadır. Bu isimlendirmeler marama üzerindeki motif türleri ve zenginlik-lerine göre yapılmaktadır. Marama üzerindeki motifler az ise yengi mara-ma, daha yoğun şekilde kullanılmışsa tollu ve ağır marama denilmektedir.
Toprak bastı maramalarda desen
yo-ğunluğu çok fazla kullanılmakta ve üretimi de zor olmaktadır. İncelenen örnekler arasında, tollu ve ağır ismi verilen maramalarda motif düzenle-melerinin kenarlarda daha yoğun kul-lanıldığı dikkat çekmekte, bazı örnek-lerde bütün zeminde serpme şeklinde uygulanan motifler de görülebilmekte-dir (Fotoğraf 4).
Maramalarda, motif düzenleme-lerinin kenar sularında yoğun uygu-lanması, başa örtülme biçimine bağlı olarak gelişmiş ve kullanım esnasında göze en çok çarpan kısımlarda yer al-ması sağlanmıştır. Geleneksel kadın
kıyafetlerini tamamlayan maramalar, ailenin ekonomik durumuna göre genç kız çeyizlerinde 70 ile 200 adet arasın-da bulunmaktadır. Toprak bastı ma-ramalar, kayınvalideler için hazırlan-makta ve hediye edilmektedir.
Fotoğraf 4. Serpme motifli ve kenar suyu uy-gulanmış marama örnekleri (Akpınarlı, 2003)
Marama dokuma teknikleri in-celediğinde, zeminde bezayağı örgü-sünün kullanıldığı görülmektedir. Desenlerin yapımında ise, el doku-macılığında kullanılan brokar tekniği uygulanmıştır. Bazı dokumalara de-ğişik iplik ilavesiyle motiflerin belli bir düzende serpiştirilmesi dokuma yüzeyine yeni bir efekt kazandırmak-tadır. Özel olarak kullanılan ipliklerin türüne, kalınlığına, renk ve motif dü-zenine göre yöresel isimlendirmelerle anılmaktadır.
Fotoğraf 5’te yörede tollu olarak adlandırılan; atkı, çözgü ve bezeme ipliği pamuk olan marama örneği gö-rülmektedir. 57x108 cm. boyutlarında olan dokumanın bezeme kısımlarında bezayağı tekniği ile zemin atkı ipliği-ne nazaran daha kalın renkli iplikler kullanılmıştır.
Fotoğraf 5. Tollu marama (Zaatov, 2003)
Çizim 1. Dar kenarda yer alan gül ismi veri-len motiflerin çizimi
Dokumanın dar kenarında üç grup halinde Tatarların “gül” ismi ver-dikleri stilize çiçek ve dal motifleri ile geometrik motifler bir arada uygulan-mıştır. Orta zeminde yer alan “yıldız” motifleri sıralar halinde belli aralık-larla ve birbirinin boşluğuna gelecek şekilde düzenli serpme bir komposiz-yon sergilemektedir. Uzun kenarlarda ise, bülbül gözü denilen motifler belir-li aralıklarla tekrarlanmıştır (Çizim 1-2). Maramanın kullanımı esnasında geniş su kısımları kol üzerine gelmek-te, alın ve sırt kısmı ise uzun kenarda sıralanan motif gruplarıyla süslen-mektedir.
Çizim 2. Bülbül gözü (uzun kenar), yıldız (orta) ve gerdanlık (dar kenar sularında) yer alan motif çizimleri
Bazı marama örneklerinde motif-lerin sadece kenar sularında daha sade şekilde uygulandığı da görülebilmekte-dir. Ancak hemen hemen bütün
örnek-lerde uzun kenar sularında kullanılan ve genellikle 7 adet olan grup motifleri göze çarpmaktadır. Bu grupların ara-sına kabak çekirdeği veya kestane adı verilen bitkisel kökenli bezemeler de eklenebilmektedir (Fotoğraf 6, Çizim 3). Söz konusu kompozisyona genellik-le kare maramalarda (örneğin 40x40) rastlanmaktadır. Aynı düzenleme faklı şekillerde de uygulanmıştır (Fotoğraf 7).
Fotoğraf 6. Kenar süslemeleri daha sade olan yengi marama örneği (40x40 cm)
Çizim 3. Kabak çekirdeği ve kestane motif çi-zimleri
Fotoğraf 7. Kabak çekirdeği, hayat ağacı, sığır sidiği motifleriyle dokunmuş marama örneği
Fotoğraf 8. Parlangaç ve göbek motifli tollu marama
Maramaların en önemli motifi mıhraplı olup; ayrıca yıldız, gül, çi-çek, kestane ve kuş ayağı motifleri de kullanılmaktadır. Gül motifi Kırım Tatarlarında önemli bir sembol sayıl-maktadır. Gül sembolü güneş, yıldız, aşk, sevgi, kadın ve Allah’ın yedi is-mini sembolize etmektedir (Akpınarlı, 2004: 32). Mıhraplı motifi genellikle başın tam orta kısmına gelecek yerde dokunmaktadır. Kestane motifleri ke-nar suyu halinde (Fotoğraf 6) kullanıl-makla beraber bazı maramalarda ana motif olan kısımda uygulanabilmek-tedir (Fotoğraf 8). Ana motif olarak kullanıldığında, açık kestane denilen “parlangaç” adıyla anılmaktadır. Tol-lu maramalarda parlangaç
motifleri-nin arasında göbek denilen motiflere yer verilmiştir. Ana motif gruplarının ara boşluklarında veya kenarlarında farklı ince su halinde motiflere rast-lanmaktadır. Bu motifler hayat ağacı, peksimet, kuş ayağı ve boncuk veya kuşgözü denilen motiflerdir.
Çizim 4. Patlangaç motif çizimi
Bazı örneklerde yatay şeritler arasında lale veya tomurcuk çiçek motifleri sıralar halinde yer almakta, diğer kısımlara kuş ayağı motifleri üst üste farklı renklerde sıralanmaktadır (Fotoğraf 9, Çizim 5). Bu tür düzenle-melere peşkirlerde de rastlanabilmek-tedir.
Çizim 5. Lale ve kuş ayağı motif çizimleri
Fotoğraf 9. Lale ve kuş ayağı motifli marama
Fotoğraf 10’da lale motifleri ile bezenmiş yengi marama örneği gö-rülmektedir. Kırım yöresinde motif yoğunluğu az olan bu tür dokumala-ra “yengi”, motifleri daha yoğun ve zengin olanlara ise, daha önce bah-sedildiği gibi tollu veya ağır marama adı verilmektedir. Bu örnekte uzun kenarlarda kullanılan grup motifleri on adet küçük motiften oluşmaktadır. En dış kenarda sığır sidiği motifi kul-lanılmıştır. Ana motifin iki tarafında peksimet motifi yer almaktadır. Lale
motifi ana motif olarak yan yana beşli gruplar halinde tekrarlanmıştır. Uzun kenarlarda bülbül gözü motifi devam etmiştir.
Fotoğraf 10. Lale kompozisyonlu marama
Çizim 6. Lale motifleri
Kırım maramaları sadece renkli ipliklerle desenlendirilmemekte, ba-zen tek renk ipliklerle dokunmuş ör-neklere de rastlanabilmektedir. Bu örneklerde kullanılan bezeme ipliği, zemin atkı ve çözgü iplikleri ile aynı renge sahip olmakla birlikte, desenin
belirgin olabilmesi için daha parlak ve kalın çeşitleri tercih edilmiştir. Genellikle pamuk olan bu ipliklerle yatay şeritler halinde kestane veya çiçek motiflerinin oluşturulduğu gö-rülmektedir. Bu dokumalarda ayrıca diğer örneklerden farklı olarak ajur tekniği uygulanmıştır. Çözgü iplikleri 4-5 cm.lik kısımda, atkı ipliği ile belli gruplar halinde 2 kez çaprazlanmış ve ajur kısmı oluşturulmuştur (Fotoğraf 11, Çizim 7).
Fotoğraf 11. Tek renk iplikle desenlendirilen marama
Çizim 7. Motif çizimi
Kırım Tatarları tarafından üreti-len maramalarda kullanılan dokuma tekniği, motif ve kullanım özellikle-rine Anadolu dokumalarında da rast-lanmaktadır. Sinop, Eflani çemberleri, Nallıhan örtmeleri maramalarla çok benzer özellikler taşımaktadır.
SONUÇ
Genel olarak marama dokuma-larının kompozisyonlarında görülen yoğun ve sıkışık motif uygulaması, bezeme ipliklerinin ayrı ayrı kontrol edilebilmesi zor olduğundan oldukça zaman ve emek isteyen bir tekniktir. Bezeme ipliklerinin dokuma esnasın-da zemin çözgülerinin üstünden atla-yarak geçirilmesi yerine, bezayağı dü-zenine uygun olarak çözgüler arasında dokumaya katıldığı dikkat çekmek-tedir (Fotoğraf 12). Tüm zorluğuna rağmen Kırım bölgesinde üretilen bu dokumaların zengin kompozisyonlar taşıdığı ve bölge genelinde Tatar ka-dınları tarafından yaygın olarak kul-lanıldığı tespit edilmiştir.
Fotoğraf 12. Marama dokumalarda bezeme ipliklerinin detay görünümü
Yaşamlarında büyük acılar çeke-rek bugünlere ulaşan Kırım halkının, yıllarca göç ettikten sonra toprakları-na döndüklerinde evde üretim yapma-ları yasaklandığından, büyük çoğun-luğu sadece müzelerde korunabilen el dokuma ürünlerinin çeşitli bilimsel yayınlarla tanıtılması, belgelenmesi büyük önem taşımaktadır. Böylelikle Kırım Tatar kültürünün sadece küçük bir kısmını oluşturan bu değerin ko-runması ve daha geniş kitlelere tanı-tılması sağlanmış olacaktır.
KAYNAKLAR
AKPINARLI, Feriha. (2004). Kırım El
Sa-natlarının Dünü ve Bugünü. Atatürk Yüksek
Kurumu, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları. Ankara.
BAŞARAN, F. Nur; GÜRCÜM, T. Banu. (2007). “A Reflection on Pomak Culture in Modern-day Turkey: Traditional Female Clot-hing and the Bride’s Wedding Outfit”. Folklore
Journal, Volume 118 Issue 2, 217-228. August.
London, UK.
HACIÖMEROVA, Reşide. (2008). Gelenek-sel Kırım Tatar Kadın Kıyafeti. http://www.te-kirdagkirimdernegi.org/index.php?option=com_ content&task=view&id=32&Itemid=37 (erişim tarihi 22 Ocak 2009, saat 19.40)
ONUK, Taciser; H. Feriha AKPINARLI; H.Serpil ORTAÇ. (2003). “Kırım –Tatar Türk-lerindeki el dokumalarının Türk Kültüründeki Yeri ve Önemi”. Halk Kültürlerinin
Uluslara-rası İlişkilere Katkısı Sempozyum Bildirile-ri. Motif Vakfı Yayınları, No:3 İstanbul.
ZAATOV, İsmet. (2003). Qırımtatar
Man-zaralı-Ameliy ve Tasviriy Sanatı. Tarpan.
ZAATOV, İsmet; Fatime ASANOVA. (2001). Crimean Tatar Artistic Artifacts
