D. Abdülhamit ve
Cumhuriyet fikri
II. Abdülhamit Türkiyede
Meşrutiyet fikirlerinin kuvvet lenmeye başladığı bir devirde ve Kanunu Esasiyi ilân etmek şar- tiyle Osmanlı tahtına çıkmıştı.
Yeni Hükümdar Abdülâzizi ve V. Muradı kolaylıkla hal’eden ve
kendisini bazı kayıtlar al
tına almak isteyen vüke
lâya itimat etmemiş ve
onları bir müddet sonra türlü vesilelerle iş başından uzaklaş tırmıştı.
II. Abülhamit, Mithat paşa ve
arkadaşlarının aksine olarak
İmparatorluğun Meşrutiyetle i- öaresine taraftar olmamış, sal tanatı için tehlikeli bulduğu hürriyet rejimini memleketin menfaatlerine de aykırı addet mişti. Sultan Hamit, tahta çık tıktan sonra Mithat paşanın kendisine arzetiği Kanunu Esa si müsveddesini dikkatle tetkik etmiş ve Sadrazama gönderdiği
mektupta da (Min gayri resm
huzurumuza takdim ettiğiniz
Kanunu Esasi lâyihası manzu- rumuz oldu. Bunun ahkâmı şa- milesinde usul ve istidadı mem lekete muvafık olmayan şeyler görülmüştür) diyordu.
Yazan
Halûk Y .
Şehstıvaroğlu
bulunan vükelâdan birini Rei
sicumhur yapmak) olduğunu
açıklamıştı.
Abdülâzizin hal’i sırasında
Mahmut Nedim Paşa da Cum huriyet sözünü ortaya atmış ve Kanunu Esası aleyhtarları da (Bu kanundan maksat Padişah lığın nüfuz ve istiklâlini mahv ile devleti bir Cumhuriyet hal ve usulüne koymaktır) gibi sözler söylemişlerdir.
Bu haberler arasında vehme en fazla dokunanı Ahmet Mit hat efendinin verdiği bir vara ka olmuştu. Ahmet Mithat e- fendi bu varakasında (Bir gün Mithat Paşa sekiz on misafi
riyle beraber sofrada yemek
yerken devlete müteallik söyle
diği sözler arasında Osmanlı
hanedanı aleyhinde bulunmuş ve devletin Cumhuriyet usuliy- le idaresinin iyiliklerine dair fikirler serdetmistir) deniliyor du.
II. Abdülhamit, Jön Türklerin memleketin iyi giden nizammı
bozduklarına inanmış Ve za
man zaman (Kemal bey, Ebüz- ziya Tevfik bey gibi adamlar gelinceye kadar bu memleketin siyası ahvali dâhiliyesi iyi idi. Onlar fesada verdiler) diyerek bu husustaki düşüncelerini açı ğa vurmuştu.
II. Abdülhamit. Sultan Azi
zin hal’iyle başlayan siyasi va kaları İmparatorluk ve bilhassa Osmanlı hanedanı için çok teh likeli bulmuş ve daha o günler de Mithat paşa ile bazı Jön Türklerin Cumhuriyetçi fikirler beslediklerine kani olmuştu.
O devirde Türkiye için Cum huriyet rejimini akıldan geçir mek büyük bir ihanet sayılıyor ve Cumhuriyet hanedanı orta
dan kaldıracak İmparatorluğu
anarşiye sevkedecek bir idare sistemi olarak kabul olunuyor du.
Devrin garp gültürüyle yetiş miş meşhur şairlerinden biri bile, Sultan Abdülhamide tak dim ettiği arizada Cumhuriyeti şu mısralarla tarif ediyordu:
İnsanlar izdihamı hükümet midir meğer Kesret yediyle vazolunur
bir takını esas Ancak kalur ııazirei eşearı
bi semer Ummam kârı barda bir tek
sefinede Binlerce na hüda ile mümkün
müdür sefer Ncrde zuhur edip de nedamet
çekilmemiş Cumhur nam o heyeti evlâdı
bi peder
II. Abdülhamit memlekette
Cumhuriyet ilân edileceği veh mine V. Muradın saltanatında
kapılmış, büyük biraderinin
kardeşlerine Nisbetiye kasrın da ziyafet çekmek İstemesini başta kendi olmak üzere diğer şehzadelerin zehirleneceği şek linde mânalandırmıştı.
Yıldız mahkemesinde Mithat Paşayı İstintak eden Ragıp bey, Nisbetiye davetinden maksadın
(Osmanlı hanedanını mahve
derek bir Cumhuriyet teşkil et mek ve Sultan Azizin halinde
Mithat efendi aynı zamanda bu sözler hamiyetine dokundu
ğundan sofrayı terketmiş ol
duğunu da bildiriyrodu. [1]
Mithat Paşa Yıldız mahke
mesinde ortaya atılan bu
(Cumhuriyet ilân etme) riva yetinin cevaplarını vermiş, bil hassa Nisbetiye kasrı daveti gi bi akla, mantığa uymayan bir mesele etrafında İkna adici be yanatta bulunmuştu.
Mithat Paşa, hanedanı orta dan kaldırmak ve Cumhuriyet ilân etmek İçin tertibedildiği bildirilen davetin Sultan Mu rat tarafından yapıldığına işa ret etmiş ve bu ziyafete bütün
şehzadeler çağrılmamış oldvı- jğuna göre böyle bir suikasdin |Ve hele bu şekilde bir iddianın ■isabetsizliğini de belirtmişti,
j
Fakat (Cumhuriyet) sözlerinden pek fazla vehme kapılmış .olan II. Abdülhamit Yıldızdaki istintaklar sırasında en fazla
¡Nisbetiye meselesi üzerinde
durmuş ve bu hususta Mithat ¡Paşa ifade verirken kendisi de bir paravan arkasından konu şulanları gizlice dinlemişti. [2]
Mithat Paşa hitıratmda
(Nisbetiye maddesiyle, Cumhu riyet meselesi en ziyade ehem miyet verilen mesaiiden olmalı dır ki sual ve cevabın arkası kesilmeyip tam üç gün devam etmişti) demektedir
II. Abdülhamit, Abdülâzizin ! halinde ve az sonra da Nisbe- (tiye daveti münasebetiyle hal’
¡ricalinin ve bilhassa Mithat
IPaşanın (Cumhuriyetçiliğinden) I korkmuştu. [3]
ı Mithat Paşa Kanunu Esasinin 113. maddesine göre memleket I hudutları dış.na Zaptiye Neza-
J
re tince hazırlatılmış İki jurnal j üzerine çıkartılmıştı. Sürgün d e n bir gün evvelki tarihi taşıl a n bu jurnalda da Paşanın
¡Cumhuriyet ilân edeceği hak-
, kında bazı ihbarlar bulunuyor du.
| II. Abdülhamidin en büyük
| endişelerinden birini (Cumhu- I riyet) sözü teşkil etmiş ve mem
lekette ihtimal Mithat. Paşa
veya sairlerin böyle bir hareke te kalkışıp kalk.şmıyacağı hu susunu bir gün Sait Paşadan öğrenmek istemişti.
Sadakati ile, mizaçgirliği ile
Padişahın büyük itimadını ka zanmış olan Salt Paşa bu m e
sele etrafmdakl mütalâasını
şöyle arzetmişt': (... Vaktiyle
bazılara Cumhurreisl olmak
fikri isnat olunması üzerine hiç kimse böyle bir fikri iltizam e- demez, iltizam etmesi farzolun- sa muhtelif sınıflardan mürek
kep olan ve bir sınıfın
menfaati diğer sınıfın men
faatine uymayan ahalinin
isiâmdan bir reis idaresin
de Cumhuriyet teşkili için
ittifak etmeleri kabil olamaz. Mamafih farzı muhal olarak
bunu mümkün addedelim,
memleketin Cumhuriyete kabi liyeti yoktur.) [4]
II. Abdülhamid de, Sait Paşa da, bir çok vükelâ da memleke
tin Meşrutiyete de kabiliyeti
yoktur, diyorlardı. İlk Meclisi Mebusan bu düşüncyle dağıtıl mış ve 1876 Kanunu Esasisi bu
düşünceyle yürürlükten alıko nulmuştu.
Hürriyetini almak için ayak lanan millet, Babıâliııln ve Yıl dızın kapıların; zorlamaya baş ladığı vakit Padişah da, Sait Paşa da, diğer vezirler de İknici Meşrutiyetin ilânından başka ça re bulamadılar. Fakat II. Abdül
hamidin daha 1876 da kork
maya başladığı Cumhuriyetin
İlânı yıllar sonra ve 1904 te ilk
huriyetçilik şüpheleriyle Y ıl
dızda sorguya çekilen Mustafa Kemalin siyaset sahasına atıl- masiyle mümkün olabildi. Ve böylece II. Abdülhamidin veh mini ve Mithat Paşanm haya lini, dastanî zaferlerinden sonra bir büyük kahraman hakikat haline getirmiş oldu.
[1] Mithat Paşa, Mir’atı Hay ret.
Î2] Mithat Paşa hâtıratmda naklediyor.
[3] Mithat Paşanm mahdu mu Ali Haydar Mithat bey pe derinin bıı Cumhuriyet mesele si etrafında Fransanın meşhur siyaset adamlarından Gambetta ile mektuplaştıklarını ve Gam- betta’nm mektuplarını, sonra dan validesinin korku İle soba da yakmış olduğunu, bir gün bana naklettiler.
[4] Sait Paşanın hatıratı
cilt 1, sahife 345.
İstanbul Şehir Üniversitesi Kütüphanesi Taha Toros Arşivi
