Cumhuriyet öncesi dönemde Türk basınının gelişimi ve özgürlük çabaları

Marmara lletiSim Dergisi, Sayt:7, Temmuz 1994

CUMIIURiYET 6NCESi DONEMDE

TURK

BASINININ

GELi$iMivE

oZGURLUK QABALARI

ArE.

Giir.

Ahmet

OZfUnX

MARM ARA

LINIVENS ITES

i

iletiqim Fakiittesi

cinig

Tiirk

basrnrnrn, "basrn

dzgiirliilii'ne

ne olgiide sahip

oldulunu

belir-lemek

igin, birbuguk asn a$an siire iginde bugtn gelinen noktaya nasrl bir sti-recin sonunda ulaqrldrlrnr saptamak, basrnrn ve basm-yayrnla

ilgili

diler

ku-ruluqlann

araqtrrmalan gereken

bir

konudur. Basrn agrsrndan kagrnrlmaz olan biiyle

bir

Ozeleqtiri ve muhakeme,

giiniimiiz

basrnrnrn daha seviyeli ve bilinEli

bir

kimlile

erigtirecek, basrn

ozgiirliilii

konusunda karqrlagrlan

giig-liikleri

daha rahat ve etkin bigimde duyurma ve gdziime ulagtrma olanalrna sahip olacaktr. Toplumsal yaplnln

deliqim

siirecine

girdi[i

19.

yiizyhn

or-talanndan itibaren, basrnrn Batr'daki 0rnekleri gibi d0rdtincii kuvvet olarak

iglevini

gergeklegtirip gergekleqtiremedilini irdelemenin 6nemi bu agrdan vazgegilmezdir.

Kitle iletiqim araglan ve onur bir parqasr olan yazrh basrn ve diger ba-srh eseder hemen her donemde ve Ozellikle de giiniimiizde,

di[er

alanlardaki geligmeleri geride burakan

ileri

teknolojiyie toplumsal hayatm igleyigini be-Iirleyen

bir

0neme sahip olmuqtur.Yazth basrn ve

di[er

basilt eserler (kitap-lar), insanhgrn Rdnesans Qalrna ulagmasrnda ttim engellemelere rafmen en

etkin unsarlar olmu$tur(1).

Uygarhlm

bugiinktl aqamasrnda, yazrh basrnrn ve tarihi geligim srirecinde onu izleyen diger kitle iletigim araglaflnln

pay

in-kar edilemez.

Evrensel boyutta, basrn

Ozgiirliilii

macadelesinde, 1 679'da

ingiltere

parlamentosu'nun kabul

ettifi

"Haklar

Bildirisi"(Bill

Of Rights),

1716Tu1h-ii

Virginia

Haklar

Bildirisi,

1789 Fransrz ihtilalinden sonra yayrnianan

"In-san ve Yurttaq Haklan

Bildirgesi" belirleyici

olgulardu(2).

Batr diinyasrndan

ikiyiiz

yrlhk bir gecikmeyle yaztlt bastna sahip olan Osmanh imparatorlufu'nda bunun dogal sonucu olarak, "basm

6zgiirlii$i"

alanrnda da bu geriden izleyig devam etmiq,

gtn[miizde

bile bu mesafe he-niiz tam anlamryla kapaulamamrgtrr. Batr'da basrn, Ozgiirltik miicadelesinde Onemli aqamalar kaydederken,

Ttirk

basnr crltz yaptstyla siyasi otoritenin mutlak

kontrolii

altrnda sansiide ulragmak zorunda kalmrqtrr. imparatorluk biinyesindekr yabancl basrn bOyle

bir

sorunla kargrlaqmadan dzgiirce geligir-ken, Tiirkge basrn, ancak 2. Meqrutiyet dOneminde sansiirden

bir

Olgiide kur-tulabilmiqtir.

Bunun yantnda, Osmanh toplum yaprsrndaki

farkltltk,

basm

Ozgiirlii-[iintin

krsrth olmast, bastntn Batt toplumlannda meydana

getirdili

olumlu

deligim

ve geliqimin,

Tiirk

toplumunda

smrlt

Olgiide gerqekleqmesine neden olmu$tur(3).

Tiirk

basrnr,

ikiyiiz

yrlhk bir gecikmenin yanlsra, bir asra yakm

bir

siire de,

bir

kimlik

ve

kiqilik

miicadelesi iginde olmugtur.

1.

DOGU$UNDAN

iriSlREI,{

rtinr

BASINININ

OzcUnt

ngME qABALARI

Batfdan

iki

asr gibi uzun

bir

aradan sonra gtkanlan

ilk

Tiirkge

guete,

II.

Mahmut dOneminde ve onun kigisel arzusu do!rultusunda, ama genelde "batrhlaqma" ve "yenileqme" si.irecinin somut

bir

iiriinii

olarak, Tanzimat Fermanr'nrn ilantdan sekiz yrl Once, 1 Kasrm 1831'de,Takvim-i Vekayi a&y-la grkarrlmrgtr. Osmanlt toplum yaplsmm 18.

yiizyrhn

sonlartndan itibaren yozlaqmaya baglamasmdan sonra, dziinde Batr'yr taklit eden ve aynr normlan benimseyen tepeden aqalrya

bir

hareket olarak dikkat geken Tanzimat Fer-manr (Giilhane Hatt-r Hiimayunu), Osmanh lmparatorlulu kadar,

Tiirk

basrn

tarihi

agrsrndan da

belirleyici bir

dzellile

ve Oneme sahiptir'

Giilhane Hatt-r Hiirnayunu, Tiirklerin

ilk

"Haklar

Bildirisi"

olarak de-lerlendirilmiq, ancak bu

bildid,

basm ve bastn

Ozgiirliiff

ile

ilgili

bir

hiikiim

igermemiqtir. Tanzimat Fermant, 1839'da

ilan edildifinde, Tiirkqe

gazete olarak sadece,

hiikiimetin

resmi organt olarak qtkan

Takvim-i

Vekayi

vu-drr(4).

Dolal

olarak bu dOnemde bastn astl iqlevinin tamamen dtgmda

bir

fonksiyona sahiptir. Hemen hepsi devlet memuru olan kadrolar, gazetecilik memuriyetini

bir

baqka mevkiye yiikselmek igin basamak olarak kabul et-miqlerdir(5). Dolaytsryla

ilk

gazeteler, Batr'daki Orneklerinin aksine, siyasal, sosyal ve ekonomik olaylardan

kitleleri

bilgilendirmek, aydrnlatmak ve ka-muoyunu olugturmak gereksiniminden dofmamrq,

hiikiimetin

icraatmt hal-ka duyurmak

gibi

srnrrh

bir

amacla ve iistten gelen bir hareketlegkanlrugtt(6).

ilk

TUrkqe gazete olun Takyim-i Veknyi

bir fikir

gazetesi olmayrp, resmi gazere

_{niteli[indedir. ikinci}

gazete ise,1g40 yrhnda

bir

ingiliz

olan

william

churchill

raraflndan yine hiiktimet destefiyle grkanlan ,

yan

resmi

nitelikte

olan Ceride-i

Havadis'ttr.

Gergek anlamda

ilk

fikir

gazetesi ise, 1860 yrlrnda Agah Efendi _{rarafrndan grkarrlan Terc{iman-t Ahval'dir.}

Avrupa basrnrnrn aksine

bir

doluq ve geligme gOsteren

Tiirk

Basrnr, hemen tamamen resmi

bir

nitelik

taqrmasrna rafmen, bazr toplumsal

dina-mikleri

harekete geqirmigtir. Topluma da, yenilegme

gerelinin

vurgulanma-s1, zaten varolan

merkeziyetgililin

daha da _{saflamlagtrrlmasr, dilde}

sadeleq-me

gibi

birtakrm kavramlar

siirekli

iqlenerek gtindemde tutulmu$tur(7). cumhuriyet Oncesi

riirk

_{Basrnrnr siyasal ve sosyal}

_olayla'n

geliqimi-ne paralel olarak; (1) Tanzimat Basrnr (1831-1s76), (2) istibdat Donemi Ba-smr (1876-1908), (3) Meqrutiyet Ddnemi Basrnr (1908-1919), (4)

Milli

Mu_ cadele Ddnemi Basrnr (1918-1922) geklinde bir aynma tabi nrtmak ve incele-mek

miimkiindiir.

1.1.

TANZiMAT D6NEMi

n.q,sn.I

REJiMi

Tiirk

basrn tarihinin

ilk

otuz yrlhk zaman diliminde gdzlenen

karakte-ristik

Ozellik, resmi ve yan resmi

nitelikli

bir basmrn olugmasrdr. Bu neden-le, s6zedilen siire iginde "basm

_{6zgiirlii[ti",}

"basrn

_{iktidar iliqkileri,,}

_adrna bahsedilebilecek

bir

olay yoktur. Ne var

ki

bu diinemin

diigiindiiriicii

yanr, devletin basrna yaklaqrmrndaki

_aynmcrkktr.

_{imparatoduk smrrlan iginde} yayrnlanan Tiirkge ve yabancr

dildeki

gazetelenn sahip olduklan dzgiirliigiin gergevesi, yabancr basrn lehine farkh olmuq, uzun yrllar uygulanan bu gifte standart,

Tiirk

basmrnrn geligmesine set geken baghca unsurlardan

birini

olugturmugtur. Tiirkge basm resmi

bir kimlikle,

hiikiimetin

belirledi[i

ve is-tedigi konulardayazuken, yabancr dilde yayrnlan an gmeteler bu krstlama-nrn drgnda tutulmu$tu. Daha da geriye _{gitmek gerekirse;heniiz Tiirkge} ga_

zetenin yayrnlanmadr[r ddnemlerde, osmanh

srnrlan

iginde

drnelin

Bulle-tin

Des Nouvelles (1'195), Gazette Frangaise

De

Constantinople (1796), Spectateur

Oriental

(1821),

_{Le Smyrein (1824),Le Courrier De}

_Symrne Le

Moniteor

Ottamnn (1831) gibi yabancr dilde gazetelerin yaylnlna

izinve-rilmiqtir(8). Bu geligme osmanh'nm gafrna gdre

ileri

oldu!"u Batr diinyasrnrn

artr k gerisinde kalmaya bagladrfr srirecin baglangrcmr olu$turmu$tur. Osman

h

Devl eti' nde,

Tiirkge

dr grndaki gazeteler

_{in biiyiik}

_bOliimii, Fransrzca ve Ermenice olarak yayrnlanmlgtrr. 1908 yrhna kadar ytizelli

civa-

IlndaFIanSlZcagazeteninyaylnlanmasl,dilerdillerdeyayrnianangaze|e|er-

lebusaymmdahadaafimasl,asltndaortamlnyabancrbasrniginoldukgael-veriqli oldupunun

bir

kanltldrr(9).

Toplumsal

kimlik

araylqlnln egemen olduEu Tanzimat Doneminde' Fransrzca ve ingilizce olarak drqa dOniik yayrn yapan gazetelere geqitli

kolay-lrklar

saflanm

ry,Ttm's gu,.,.rinin

fiirli'e

muhabiri Edgar Witteker'in

is-tanbul' da I 91 6, d ayuy, nftdr gt Ley ant H e r

ald

gazetesi, Osman I t Devleti' nin

ortiilii

ddenefinden

mali

yardrm

gotiiriirken(10),

aynr yrllarda birkag crhz Tiirkqe gazetenin susturulmasr iqin nizamnameler

hazrlanmrqtr'

1860'hyrllar,Tiirkqebasmagtstndandnemlibirdbneminbaqlangtct

olarak kabul edilmelidir. Bu tarihle

birlikte

osmantr Devleti'nde ozel tegeb-biisle devletten yardlm a]makszm f,rkir gazeteleri yayrnlanmaya baglamtgtr,

ozel

tegebbiisle gazete Erkafllmaya baqlanmasr, bastntn "kamuoyu olugtur-ma"

i$evini

yerine getirebilme olanafrnr sa[lamasmdan dolayr ayn

bir

One-."

,uhiprl..

Agah Efendi ve $inasi'nin

birlikte

qlkardrklafl

Terctimant

Ah-val ve _$inasi'nin 1862'de

grkardrlr

Tasvir-i

ffiar

gazeteleri,

hkir

gazelele-rinin frkir

gazetecililinin

itt

lt<i onemli 6rne[idir.

Fikir

gazetecili[inin geliq-mesi,

osmanh

monarqi

rejimine

kargr muhalefet hareketini baglatan genE

Tiirk

aydrnlannm biraraya gelmelerine ve

gizli

olarak kurulan, Geng Osman-hlar

cemiyeti'nin

kurulmasrna zemin

hazrlamtqtr.

Dolayrsryla bu geliqme' rejim tarttqmalannm yanmda, bastn

ozgiirlti$i

sorununu ve basrn iktidar 9a-tl$malarln1 giindeme getirmiqtir.

osmanlr Devleti'nde, Batrlrlagma ve yenileqme sijrecini baglatan Tan-zimatFermanrilepadigahrnvehiikiimetinkeyfiuygulamalarmasonvermek, yasalar iginde har-ket etmesini sa[lamak amaglanmrqtr(11)' Basmm'

yone-ii-e

i.arqr elegtirel bir tutumla, toplum diizeninde

k6klii

di.izenlemelere

gidil-mesini onermesi, zamanla her alanda Ozgtirliik

isteline

dOniiqmiiqtiir(12)'

Hertiirlfolumsuzkoqullararafmen,basmalanmdakigeliqmeler,iil-kede

orgiitlii

muhalefet giriqimlerinin

hkri

zeminini oluqturmaya baglaynca'

19. yrizyrirn

ikinci

yarsrndan itibaren siyasal alanda diiqiince ktsrtlamalan yo-guniaqmaya baqlamrgtrr. Geleneksel osmank siyasal yaplslnm muhalif

hare-["t

u" Oiigtin"eiere talammtiltiniin olmamasr(13), siyasi otoritenin bastnt et-kisiz hale getirme gabalannr yofunlaqtlrmasl sonucunu doEurmu$tur'

Sadeceikigazeteninyayrnlandrfr-kionlardahiikiimetinresmior-ganrdrr-1

857

yrlinda,

"Matbaalar Nizamnamesi" (B _asrm

TiizijEii)

haztr-lanmrg, dolrudan basrnla

iigili

olmasa da, basrn Ozgiirliigiiniin "olmazsa ol-maz" kogulu olan

ve

_{heniiz tam anlamryla mevcut olmayan diigiince}

ozgiirlti-liine ilk

darbeyi vurmu$, nizamnameyle, kitap ve brogiirrerin basrrmaoan on-ce sansiir edilmesi Ongoriilmiigttir( 1 4)

Dogrudan basrna yonelik

ilk

yasar krsrtlama ise, Fransrz ceza vasa-sr'ndan gevrilerek _{hazrlanan ve} 195g'de

ytinirliile

giren, cezaKanunu'nun 138, 139

ve213.

madddeleri

ile

getirilmiqtir(15). Avrupa'da basrnrn

biiyiik

bir giig haline gelerek siyasi

iktidarlafl

sarsmaya baqlamisr, osmanh

yoneti-mini

de basrna kargr dikkatli olmaya ydneltmiq, sadece dtxt TiirkEe gazetenin

yaymlandfr

bir dOnemde, basrnrn faaliyetlerini yasal bir gergeveye oturtmak amacryla, 1852 tarihli Fransrz ceza _{Kanunundan yaradanrlarak Matbuat}

Ni-zamnamesi hazrlanmrgtr. B asmla

ilgili ilk

hukuki _{diizenleme otan I g64}

m-rihli

_{Matbuat Nizamnamesi, srkr bir idari ve cezai denetim kurmug(16),} gaze-te grkarrlmasrnr "on

_izin"

_ve "ruhsat alma" koquluna

baflamrgtri.

-1860'tan sonra gazete saylslnln artmasl ve siyasal konulardaki elegti-rel

yaalann

_{yolunlaqmasr nedeniyle, Matbuat Nizamnamesinin}

_getirdi[i

kr-srtlamalarm yetersiz kaldrgrnr diigiinrilerek

lg67

yrhnda

"Ali

Kararname" adryla Matbuat Nizamnamesi'nin kapsamr drgrnda kalan durumlarda da, ga-zete kapatma yetkisi veren

bir

kararname grkanlmrqtr. Bununla,

hiiktimeti

eleqtiren

yaynlar

_{engellenmek istenmig, basrn adeta yayln yapamayacak}

_bir

duruma diiqmiigtiir(17). Gegici olarak grkanlan bu kararname, 19b9 vrhna kadar

yiiriirliikte

_{kalmrg, basrna adeta nefes aldumamrgtr.}

Tanzimat Ddnemi,

Ttirk

basrnrnrn dogug dOnemi olmasrna

ralmen

iizerindeki siyasal baskr son derece

alr

olmugtur. Basrn

bzgiirhilnntu

bu-lunmadrlr

bu dOnemde, basrnrn geliqmesi

miimkiin

olmamrg,

uinbir,

ras-vir-i

EJkar

gibi

_{gazeteler kapatrlmrq, siyasi diigiince ve basrn}

_{dzgtirliiliinii}

sawnan rejim muhalifi

riirk

aydrnlan, 1865'te

yeni

osmanhlar

cemiyeti'ni

kurmuglardr.

Aydrnlar tizerindeki baskrlar daha da artlnca, Namrk Kemat,

Ali

suavi,

ziyaBey

ve Agah Efendi grbi

yazulu

yurt drgrna kagarak, osman-Ir _{ydnetimine muhalif yazrlaflnl yurt drqrnda grkardrklan gazeteler de} yayrn-lanmaya devam etmiglerdir.

1.2.

iSTiBDAT DONEMiNDE

BASIN

REJiMi

Basrnrn griciiniin ve

etkinli[inin

daha

iyi

anlagrlmaya baqlamasryla, osmanh _{Devleti'nde, buna paralel oiarak, basrn ve diiqiince}

_{ozgiirliilline}

vopunlasttEr lstibdaL donemi

ballamr$tr'

Yine bu d0nemde' monarqik

yone-iir'.

t.arit"ryotntttn

ballattlgr mubalefet hareked de ya ygr nla;maktadtr'

Abdiilhamit'in

tahtta

bulundulu

donem' gerEekte Osmanh

impara-torlufu'nun

'ba[hlaqma" ve "sivilleEme" yolunda Onemli bil-aqanayr ifade

.o"tl:

etuftt

lSZ6da ttim vatandaglara

elit

hak ve

ozgildiik

getiren' halk

temsilcilerinden oluqan bir yasama organl kurulmaslnt iingfuen'

Titk

toptu rnun

itt

yurttt unuyurast olan Kanun-u Esasi ytiriirliiEe

konmuqtur(l8)

$iip-tre

yot

ti,

getidten meqrutiyet

rejimi,

Batr'yr yakalama yolunda atllmlq'

an-cak oldukga

gecikmil bir adlmdr'

Basrn adtna, idam fermantndan fadn olmayan

Ali

Kararnamenin

alr

hiikUnlerinin

bile yetersiz

kaldlgl

diiliinen

Sadrazam

Mahmlt

Nedim.Pa-ia,

rl

rrluyn

f

sfo

da, yayrndan 6nce gazetelerin incelenecelini baslna

tebli!

eieret

resmi sanslirti

yiiritlule

koymug, ne var

ki

uygulama flrsatl bulama-dan

yoguda$n

tepkiler karqlsrnda geri adlm atarak

bir

giin sonra sansit ka-rarnaniesini

yuriirtilkten kaldrmak

zorunda kalmlgtrr(19)'

nk yaz rh an ayasa ol an Kanun-u Esasi'ni n 12

_'

maddesj" " M atbuat

ka'

nun

dnireiinde

serbrttlit"

ttiiLmii

ite, qekil olarak basrnr anayasal giivence aluna almrq, genelde hiiKimedn basrnla

ilgili

yetkiterini smrlamlg olmasma ragmen,

gerqihe

basln arzu ettigi dzgiidiige yine

kawqamamr$r'

Anayasa-nri

t

rf.

itaOOesinln olaEaniistli hallerde kullanllmak i.izere padigaha

tantdtlt

yetkiler, 12. maddenin

gitirdigi

guvencenin etkisini azaltml$trr'

Nitekim

gok

tsa

bir siire sonra diEer tiim

hitriye

ede birlikte, basm

ozgitliigii

de oftadan

kaldrllmlqtr.

Altyaplsr (toplumsal zemin) heniiz haz

r

olmadan rcpeden in-me oluqturulan

Gqrutiyet

rejimi,

daha ballangrclnda uzun

siileli

olamaya-caEr

izlenimini

vermigtlr.

Padi$aha. ozgijrluklerin asktya ahnmast konusunda

biiyiik

bir hareket alanr brrakan, Kanun-u Esdsi'nin 113' maddesi

uyurnca Abdiilhamit'

Rus-ya'nrn savaq

hazrllEt

iginde

oldulu

gerekgesiyle 13 $ubat 1878'de Meclts-t

il4ebusan

r iuput*g, -uyuruyt

asklya almrqtrr' Anayasantn

12

maddesinin ongurdi.ilu MatbuaiKanunu hazrlanmlq olmasma ralmen yiiriirli.ige

konu-laiamgir.

1908 yrltna kadar siiren bu baskl rejiminde sansiir heyeti olu$tu-rularak !azetelerin bastmdan 6nce ttimiiyle denetlenmesine, sansiir edilme-sine

ballanmlqtr(20).

Abdtilhamit'in baskcl rejiminin temelinde yatan esas nedenlerden

bi-ri ve belki de dnemlisi ise' hrzla dalrlma ve kiigijlme siirecine

gten'

somiirge-ci

devletlerin "hasta adam" kabul

ettikleri imparatorlufu,

pargalanmaktan, toplumun buriin dinamiklerini kontrolii aitrnda tutarak

kurtaiabiicefini

ya da

en azrnda _{gecikrirebilecegini diigiinmiigtlir. Gergekte, basma bu dtinemde} uy-gulanan baskrlar, bu

bilingli

istibdat rejiminin _{bir pargasmr teqkil etmiqtir. Bu} dcinemde yabancr basrna uygulanar _{ayncahklann da kaldrrrhp., gifte} siandar-drn drqma grkrlarak, Tiirkge _{olmayan basrn da aynr srkr}

_relimJtaui

tutulmus-tur.

istibdat ddnemindg dzellikle mizah ve siyasi

nitelikli

gazetelere kargr

hiikiimetin

ve padiqahrn duyarhhgr daha _{da arrmrg, giderek bunun kapsamr} geniqletilmigtir. _{Tanzimat ddneminde istanbul'da gok sayrda}

_gt"ri

d"rg,

yayrnlanmrgken, bu dOnemde sayrlan oldukga azatmtgtr (22).

Gazete ve dergilerle

ilgili

iqlemler bu dcinemde, "Matbuat

Miidihlti-lii"nce

yiiriittilmiig, bu

miidiirliik,

"Marbuar-r Dahiliye

MiidiirliiEti,'

ve "Mat-buat-r Hariciye

Miidiirlii!1i"

gibi _{alt birirnlerle hem i9 basrnr, hem de drg}

iilke-Ierde yayrnlanan

Ttirk

gazetelerini kontrol _{altrnda tutmaya gahqmrgtr.} Gaze-te grkarma

ruhsa[,

Marbuat-r

Dahiliye

Miidtirliifii'nce

verilmig,

1g7g'de oluqturulan Sansiir

Kurulu

da bu

miidiirltile

ba!lanmgtrr(23).

Tanzimat doneminde, basm ve dtigiince

dzgiirltilti

iizerindeki baskr-lardan dolayr yurt drqrna kagan

yeni

osmanhlara _{benzer qekilde, istibdat} d6-neminde de, yine siyasal sisteme kargr aydrnlar tarafindan

gizli

bir hareket baqlatrlmrg, JOn

Tiirkler

olarak

adlandnlan;

Ahmet Rrza, Mizancr Murat, Prens Sabaharrin, Abdullah cevder ve ishak sukuti gibi diigiiniir ve

yazulu

yurt

dyna

_{grkarak, burada grkardrklan yayrnlarla istibdat rejimiyle}

miicade-le etmiqlerdir.

Otuziig yrl siiren

Abdtilhamifin

baskr

rejimi,

190g'de 2.

Meyutiyet,in

ilan edilmesiyle sona ermiq, bunda ig ve drg dinamiklerin Onemli

rolii

olmuq-tur. Selanik'teki 3.

ordu

_{herekete gegmi$, igerde ise geng aydrnlann tepkileri} yogunluk kazanmrgtrr. _{Megrutiyetin ilan edilmesiyle}

_birlikte,

_{otuziig yrl} bo-yunca baskr alilnda tufulan diigiincelerin _{yayrnlanmaya baqlamasr, sansiir,} giddet ve yasaklamalarla

fikirlerin

ortadan kaldrrrlamayacalrnrn _kanrtr

ol-mugtur(24).

1.3.

_{ME$RUTiYETLE ARTAN}

_BASrN

_dZCUnlUcU

ig ve drq _{baskrlara dahafazradirenemeyen 2. Abdiithamir, 190g}

yhn-da Kanun-u Esdsi'yi tekrar

yiiriirliile

koymak zorunda kalmrg,

alrr

otokrasi rejiminden _{sonra, 9ok genig}

_{bir ozgiirliik}

_{ortamr ya$anmrgtr. 190g'e}

gelindi-linde

Osmanh Devletinde sadece dOfi gazete

(Terctimau

Hakikat' Ikdam'

"S

ab ah v e S a

adet

gazeter t) yaytnl anmaktaydr' Meqruti yetin i i antnd an. son

-

,utliffikiayiqindeiseikiytizdenfazlagazeteninyaylnhayafinagirmesi'-ge-

ridekalandonemdebastntnnedenlibaskraltrndatutuldulunugostermekte-

dir'Yaylnlanangazercsaytstyiabirlikletirajlarrn.dayiikselmesi,dzgiirbast-na otan

uriyiit

trilemin yansrmasrdrr(25). Ancak, istibdat doneminin

karakte-ristik Ozeliili

olan giiphecilik

bir

siire daha devam etmistir'

Kanun-uEsdsi,ikincikezyiiriirltifekonulurken,',MatbuatKanun

Dairesinde serbesnir"

hiikmiinii

igeren 12. madde, basrn

ozgiirlillii

adma olumlu

bir

gekilde defiqtirilerek genigletilmiq' sansiire karqr giivenceyi ifade

L&n,

"

uoiUnat

higbir veqhile

iablenabi

teftis ve muayeneye

tabi

tutula-maz',ftklageklenerekbasmiizerindekihertiirliidenetimvekontroliiorta.

dankaldrrmrqtr.Buise,qiiphesizbasmadmadahafazlaOzgiirliikanlamtnt

taqrmaktadr.

BiryrlsonragtkartlanMatbuatKanunu'ndabasmozgiirlii[iiadtna

onemli

bir

aqama daha kaydedilmi$, gazete ve dergi yayrnlayabilmek iEin' ,lonceden

_izin

_{alma", sistemi yerine,} "beyanname verme"nin yeterli

oldulu

daha

demokatik bir

sisteme geqilmigtir'

Krsmibirdzgiirltifekavuqanbastn,sansiirrsiizolarakyayrnlananilk

niishalannda,''anayasa,dzgiirliik,eqitlik,meqrutiyet''gibikavramlargogun-lukla

iqlenmig, ne vartci bu Ozg0rliik ortamt da uzun siirmemigtir26)'

osmanlrDevleti'ninyagadrlrsiyasalsarstntrlar,basrnozgiirltifiinii

dedaimaolumsuzgekildeetkilerniq,higbirzamanbasrnhiiniyetiistikarltbir

gizgiyekavuqamamrgtrr.

Otokratik

rejimden, me$ruti ydnetime

gegildi[i'

iluilr;uq,nu

yotunda idrmtar atrldrfr halde,

difer

6zgiirliikler

gibi, basm

6z-giirliifiide

kurumlaqma olanalr bulamamrqtr'

Nitekim'

Meqrutiyetle dzgiir-iiigiin"r kavuqan basrn, 13 Nisan 1909'da meydana gelen "31 Mart Vakast" ile

siiit

iOarenin etkisiz hale getirilmesiyle, askeri idare y6netimi ele geqirmiq'

Divan-rHarbkurulmug,basrndzgiirlii$iyenistntrlamalarlakarqtlagmtgttr.

1913'rcMatbuatKanunu'ndayaprlandeligiklikle,gazetegrkarmakigin''para

depoetme''kogulugetirilmi$'bununyantstradevletingtivenliliileilgiliko-nularda huhimete

tekar

gazete kapatma yetkisi tantnmtq, bastn hiirriyetinde geriye doniig baqlamrqtrr.

Birinci

Diinya Savaqmtn baqiadrfr ytllarda ise'

as-feri

ve sawnma ile

ilgili

konulardaki yaz1'a"'n sansiir edilmesi giindeme gel-mi$tir(27).

Meqrutiyet doneminde osmanh _{toprumsal hayatr, igerideki} gaikantr-lar, drgandaki savaglada tam bir istikrarsrzhk ve belirsizlik igindedii. Bu d0_

nemde, siyasi alanda

bir

_{kutuplaqma baglamrg, bu durum dogai olarak basrna} da yansrmrgtrr. Halka

dofru bir

yOnelme ve harkla _{kaynagma, bu donemm} Onemli

bir

geligmesi olarak

dikkati

gekmigtir.

Siyasi alandaki kutuplagmanrn basrna yansrmasr, gok seslilik ve de-mokratikleqme ile

sivil

topluma ulaqma younda dnemli

bir

asamanrn ifadesi olmugtur(28).

Basrn ozgtirliigiiniin

istikarh

_{bir gizgide devam ermesinin bagta gelen} koqulla'ndan

biri

_{ve en onemlisi giiphesiz basrnrn sahip oldugu bu}

_hiinlyeti,

meslek ahlakryla hareket ederek, sorumruluk

bilinci

iginde

tott*o'ug

jo.-fidir.

Bunun _{aksine hareket edilmesi,}

_giigliikle

_{elde edilen}

_{ozgurliiliinl}

ko-layca kaybedelmesine zemin hazrrlayacaktr.

Basrn _{megrutiyet doneminin baqrnda gcirece ozgiirriigiine}

kalugunca, sorumsuz

vebiraz

da art niyetli yaynlar

birbirini

izlemiq, Oyle ki, basmin

acr-masrz elegtirilerinden

dolay

hiikumet ve bakanlar gahqamaz hale gelmigler_

dirQ9).

Basrnrn aclmaslz eleqtirirerinden rahatsrz olan ittihat ve Terakki

ikti-darr, on yrlhk _{megrutiyet dOneminde, 16 Temmu}

_z

_{l9)9'dagrka'ran}

Matbuat Kanunu iizerinde; 1912, 1913,1914

yrlla'nda

degigikliklei yaparat, basrnrn meydana

getirdifii

olumsuz

etkileri

azaltma yoluna gitmiqtir(30).

osmanh Devleti, Birinci Diinya Savagrndan _{yenik grkrnca tahta grkan} Mehmet Vahdettin, 5 $ubat 1919'da grkardrfr Matbuat Kararnamesi

iletasr-na yeniden sansrir koymugtur(31).

osmanh Devleti,

ittihat

ve Terakki Rrkasr

iktida'nda

girdili

savaq-tan yenik _{grkrnca bunun laturasrnr da siyasi}

_iktidar

_{Odemek zorunda kaimrq,} altrytiz yrlhk imparatoduk, galip _{devletler tarafrndan paylaqrlmayr} bekleme-ye baqlamrqtf. Bunun basrn agrsrndan anlamr ise son derece aqrktrr.

yeni

_brr suskunluk donemi kagrnrlmazdrr.

Toplumsal yapmln defiqime hazrr _{olmadrfr bir ortamda yaprlan}

yeni-likler,

rejim

Megrutiyet de olsa

istikarh bir

geligme _{frrsatr bulimurn,gtr..} Meqrutiyet dcineminde

Tiirk

Basrnrnrn istikrarh

bir

dzgrirliipe

1.4.

MiLLi

Mi)cADELEDE

BASINTN

i$LEvi

ittihat

ve Terakki

Frkast hiikiimetinin

savaqa

siirtikledili

Osmanlt Devleti,nin dahil

oldufu ittifak

pevletlerinin yenilgisiyle sonuglanan

Birinci

Oiinyu Savaqt .onundu, 30

Ekim

1918'de, gok

a[rr

$afilarl igermekte.olan Mondros Miitarekesi imzalanmrgtr. Miitareke,

itilaf

Devletlerine,.Istanbul'u iqgal etme imkdnrnr da saplamrq ve bu olay krs-a syede gerqekleqmiqtir'

t!uo-il,if

r" G.fi

ile, ittihat ve-Terakki Frkasr iktidardan uzaklaqmtg, yerine

Hiir-.rV"

""

irifuf Ftrkau

gelmig, iktidara

gelenler, padiqahla

birlikte'

ittihatgrlar

aleyhindekampanyaaqmrqlar,hattazamanzamaniggalkuvvetleriyleigbirli-!i

iginde dahi olmuqlardr.

olumsuzsiyasalkonjonktir,yenivekatmerlibirsansiirdonemini

tekrar giindeme geiirmiqtir.

Mutarete

dOneminde basrna uygulanan sansiir ve qiddlet, padiqah ve lggat kuvvetleri tarafindan olmak iizere

iki

ydnlii'

ama

uynt

dog*ltuda

bir gdriiniim

sergilemiqtir'

itilaf

Devletlerinin, istanbul'u iqgale baqlamasmdan sonra'

Tiirk

bast-nma karqt sansiir ve baskriar yofunlaqtrken' azmltklann ve iggal

kuvvetleri

"i"

V.pr*f*

yaynlar, Tiirklerin

onurunu

kracak

nitelikteydi' Bunun yantn-da, i ggali ele$tlren y azular tutukl anmtg, gazetelet kapaulrru 9t((3

2

_)'

1.4.1.

Milli

Miicadeleye Basrmn

Salladrfr

Kamuoyu

Desteli

istanbul

Hiiktimetinin

itilaf

Devletlerine teslim oldugu

bir

ortamda' birkag aydrn ve inangh

Tiirk

milliyetgisinden baqka kimse'

"ingiliz

himaye-

si''veya',Amerikanmandast''dqrndabirErkrqbulunabilecepiiimidinitaqt-mryordu.

Milli

miicadeleyi baqlatmak amactyla Anadolu'ya geqen Mustafa Ke-mal, geligtirdiEi kurtulu$ stratejisinde,

iilke

gerqeklerinden hemen hig haberi otmalan

ialkiuitingtendirerek

safl arma alabil mek ign, etkin qekilde kamuo -yu olugturma gereline dnemli yer vermiqtir' Bu agamada' bastntn kamuoyu

otuE*nlu

g6;i,

iltui,

u"

cephane kadar dnemli

bir

fakror haline gelmiqtir.

MiitarekeveMilliMiicadeledOnemindeTiirkbasrnt,ijlkedekisiyasal

geliqmelereparalelbirgeligimg0stermiqtir.|916-1922ytllanarasmtkapsa-;il"

donernde

iilked; ikibaq'

bir y.netim

siizkusudur.

Bir

yanda, iggale

targr direnmemeyi prensip olarak benimseyen isranbul

Htkiimeti,

diler

yan-da,

iunu

kabul etmeyeo

bit

Ankatu

Hiikiimeti

vardr'

Bu aqamada bastn da

ikiye bOlilnmiig,

bir

krsmr istanbul

Hiikiimeti

yanrnda yer alarak

milli

miica-deleye kargr bir

tavr

_{iginde olmug, diger krsmr ise, Mustafa Kemal'in}

Ondedi-lindeki

Kurtuluq Savagr ve Ankara

Hiikiimetine

destek vermiqtir

Milli

Miicadeleyi

destekleyen baun,

halkr

bu amag dolrultusunda olugturduEu kamuoyu

ile

yOnlendirmig, moral ve motivasyonu yiikseltme gayrett iginde bulunmug, bu

igleviyle,

balrmsrzhlrn

kazanrlmasrnda gok dnemli pay sahibi olmugtur. Basrnrn

milli

miicadeledeki

_etkinlilinin

bilin-cinde olan Mustafa Kemai, savaq boyunca basrnla

igbirlili

iginde olmuqnr.

Milli

birlik

ve

beraberli[i

tehlikeye di.iqiirebilecek ig ve drg yayrnlara kargr

halk

bilgilendirme ve aydmlarma amacryla, 8 Nisan 1920'deAnafuruAjan-sr'nr kurdurmuq, Sivas Kongresi'nden sonra da

lrade-i

Milliye,

Ankara'ya dondiikten sonra ise, Hakimiyet-i

Milliy

e gazetelerini grkarmrgtrr(33).

Bagrmsrzhfrnr

yitirmig bir

iilkede, dzgiir

bir

bayndan

sOzetmek miimktin

defildir.

istanbul'da iggal kuvvetlerinin ve padiqahm, izmir'de

yu-nanhlarm baskrsr altrnda olan

Tiirk

Basrnr, amacrndan

farkh

olarak,

milli

miicadele aleyhinde yayrn yapmaya zodanmrgtr.

izmir

ve Bursa'da Kurtuluq S ava grnr destekleyen gazeteler de, z or kul lanrl arak yun an

h

komu tanl ann

bildirileri

yayrnlanmrgtr. Ancak, Sansiir konusunda Anadolu basmrnrn, is-tanbul basmma g6re daha gansh oldu!'unu, balrmsrzhk

hkini

daha rahat ya-yabilecek durumda

oldulunu

belirtmek gerekir. Cephelerde kazanrlan her zafer, istanbul basmrnr biraz daha rahatlatmrgtrr(34).

ZatnanlaMilli

Miica-deleye destek veren istanbul gazetelerinin saylsr artmt$tr.

1.4.2.

Kurtuluq

Savaqrru Destekleyen ve

_{Kargr Qlkan}

Gazeteler Kurtulug Savaqrnm kazanrlmasmda basrnrn Onemli roliiniin bulundu-gu bir gergektir. Ne varki, basrmn tirmamr bu

iilkii

etrafrnda birleqmeyip,

kar-gr tezle,

milli

mticadele aleyhinde yayrn politikasr izleyen

bir

grup da oluq-mu$tur. Bunun temelinde ise, zoruniuluktan gok, siyasal tercihler

rol

oyna-ml$tlr,

I9l9-I922

arasrnda istanbul'da yayrnlanan gazetelerden;

Ileri,

Ak-San, Yeni Glin, Vakit gazeteleri

milli

kurtulug hareketini desteklemig, ^/stan-bul, Alemdar, Peydmt Sabah gazeteleri istanbul

Hiikiimeti

yanrnda yer

ala-rak,

Kuvayr

Milliye

hareketine

muhalif

yayrnlar

yapmtglardrr. Tasvir-i Efkhr, Ikdam ve Terci.imnnt Hakikat gibi gazeteler ise net bir

tavr

belirleye-memig olup,

belirli

zamanlarda her

iki

gOrtige de destek vermiqlerdir.

Aynr dOnemdeAnadolu'da ise; Hukuk-u BeSer,

Irade-i Milliye,

Ha-13

kimiyet-i

Milliye,

0ltit

gazeteleri bafrmsrzhk miicadelesine

onciiliik

eder-ken, Balrkesir de yaytnlanan Ses,

Do{ru

Sc)2, Izmir'e

Do{ru,

Adana'da

ya-yrnlanan Yeni Adana gazetesi, Kastamonu'da yaytnlanan Agtks1z gazetesi' konya'da Babat*gazetesi

milli

miicadelenin

itici giicii

olmugtur. Buna kar-$rlrk;

Balrtesir'de

yayrnlan an lrSad , Adana'da yaytnlanan

Ferda

gazetesi,

milli

mticadele aleyhine yayrnlarda bulunmuglardrr(35)' 1.4.3.

Bafrmszhk

Savaqmda

Atatiirk

ve Basrn

Savaqta

bidik

ve beraberlifin sa[lanmastnda bastntn onemli

rol

oyna-yacalrnr

billn

Mustafa Kemal, Sivas kongresi'nden sonra lra.de-i

Milliye,

Ankara'ya doniince de Hakimiyet-i

Milliye

gazetelerini qtkarmtg, zaman za-man da, balrmsrzhk savaqmr drg diinyaya anlatabilmek igin, yabancr basnla

iligki

kurmuq, demegler vermiqtir(36).

Mustafa Kemal Radyo ve Televizyonun heniiz kullanrlmadrfr bu d6-nemde ve bundan sonra, cumhuriyet doneminin her agamastnda basmtn gii-ciinden yararlanmrg, bagafllailnda basrntn katklsr

olduluna inanmtqtr.

bu nedenle savag yrllaflnda Halide Edip, Mehmet

Akif

gibi gazetecileri yantnda

bulundurmug, Cumhuriyet dOneminde ise;

Falih Rrfkt Atay,

Ruqen Eqref' Yakup Kadri, Yahya Kemal, Yusuf Ziya, Faruk Nahz ve Kemalettin Kamu grbi

yazr

ve gazetecileri gevresinde tutmuq, olaylar hakktnda bunlann g0-riiqlerine bagvurmugtur(37).

Atatiirk'iin savag srrasrnda ve sonraslnda bastna ve basln

ozgiirliiliine

biiyiik

onem

verdi[i

goriilmiigttir. Savag srrastnda hiikiimetten yana olan ga-zeteleri desteklemek ve

sozciiliifiinti

yapacak gazete gtkarmak geklinde so-mutla$an bu onem, sava$tan sonra, yaptlan dewimleri benimsemeyen gaze-teleri ikna ederek kazanma veya tutumlaflndan vazgeqirme gayretine ddniiq-miiqtiir(38).

Cumhuriyetin ilantndan sonra,

rejimi

hedef alan ayaklanmalar karqt-srnda Cumhuriyetin gelece[i ve gergekle$tirilen devrimlerin oturmast ve ba-qanya ulaqmasr,

bir

siire igin basrn

ozgiirlillnne

tercih ediimiqtir. Takrir-i Sil-kun Kanunu

ile

1925 yrltnda, Cumhuriyete ve devrimlere muhalif her

tiirlii

yayln ve hareket durdurulmuq, muhalefet men edilmigtir' Ancak, bu donem-deki basrn-iktidar

iliqkileri

ve

Atatijrkiin

bastna ve basrn

ozgiirltiliine

yakla-glml, savag ve alhyiiz

ylhk

imparatodulun kahntrlan iizerinde yeniden yapt-lanmanrn kendine ozgii kogullan iEinde degerlendirilmesi geregi

Kurtuluq Savaqrnrn bagarrya uiagmasrnda, basrnrn halkr aydrnlatma, bilgilendirme ve

milli

birlili

sallama gabalannrn ktgiimsenmeyecek etkisi olmugtur.

iki

baqh ydnetimden, istanbul

Hiikiimeti

tarihteki

yerini

alrrken, Ankara

hiikiimeti

megruiyetini ve

Tiirkiye

Cumhuriyetinin kurulugunu dtin-yaya ilan etmigtir. 7922 yl/,nda, Saltanatla birlikte, basmr kontrol alflna alma amacryla oluqturulan Matbuat Idaresi de kaldrrrlmrg,

Tiirk

Basrnr, uzun

bir

aradan sonra tekrar srnrrh olqiide

ozgiirliiliine

kaluqmuqtur.

soNUq

Bafi'dan farkh

bir

sosyo-ekonomik ve siyasal sisteme sahip Osmanh-nrn dzellikle son dOneminde deligime pek aqrk olmayan yaplsl, basmrn

iki-yiiz yrlhk

bir

gecikmeyle iilkemize gelmesine neden olmu$tur. Basrndaki bu olgunun, Osmanh toplumundaki geliqmenin gecikme fakt0derinden

biri

ol-du[u

sdylenebilir. Basrn

Ozgiirliilii

alanmda bugiin bile hala arzu edilen

aqa-mada defilsek, bunun nedenlerini, toplumun yaprlanma siirecinde etkin olan faktoderde aramak gerekir. Demokratik

bf

toplum yaplslnrn olugmamasr, basrn ve basrn

Ozgiidtlii

konusunda uzun yrllar agilamayan geri

kalmqhlrn

en somut nedenidir.

imparatorluktan Cumhuriyete gegilen sonraki yrllarda da, gerek tek pa.rti doneminde, gerekse gok

partili

hayata gegtikten sonra da, basrn

ozgiir-Itilii

anlayrqr bakrmrndan Bau standartlanna yaklaqrlamaml$tr. Bu olguyu

kdklii bir demokatik

sistemin bulunmaygma, yeterli demokrasi

kiiltiirii

ve

birikiminin

olmamasrna

ballamak

gergekgi

bir

yaklaqrmdr.

Tiirk

basm, birbuguk asrl a$an tadhi boyunca higbir zaman

istikarlr

basrn rejimine ve

ozgiirliiltine

sahip olamamrgtrr. Ozgiir olmayan bir bastntn ise, toplumsal

iglevierini

yerine getirmesi, gergek anlamda

bir

giig olmasr mtimkiin

defildir.

Tarihi boyunca ancak

belirli

d0nemlerde gclrece Ozgiirlii-ge kavuqabilen

Ttirk

Basrnr, genellikle resmi devlet sansiiriiyle kargt kargtya bulundufu igin, kamuolu adrna eleqtirme ve denetleme gdrevini gerektigi

ge-kilde

yapma imkAnr bulamamrgtr.

Basrnrn yasal aqrdan Ozgiirliikten yoksun bulundulu bir donemde, ka-muoyu oluqturarak,

Tiirk

milletini bafmszltk

iilktisii

etraftnda birleqtirme iqlevini

Milli

Miicadele Basrnr Onemli Olgiide yerine getirmiqtir.

iletiqim

teknolojisinin

uygulanmasrnda

ulaqtrlr

agama ve medyantn tabi

oldulu

yasal diizenlemelerin demokratik

niteli[i,

gtiniimiizde

Eln Olgiirleri araslnda

sayllmaktadr. Tiirkiyenin

Avrupa

ile

entegrasyonu-nun giindemde

oldulu

gu d6nemde, oncelikle kitle iletiqimiyle

ilgili

antide-mokratik

yasalarrn

oncelikle

demokratik hale

getirilmesi

gerekmektedir. Geqmiqteki geri kaimrghk kompleksinden kurtulup, iletiqim alanrnda

bugii-nii

yakalama gayreti iginde olmak kagrntlmazdr.

DiPNOTLAR

(1) Albay Kabacah,

Baqlangqtan Giiniimiize

Tiirkiye'de

Basrn

Sansiirii,

Gazeteciler Cemiyeti

Yaynt,

istanbul, 1990' s. 5.

(2) a.g.e., s. 6.

(3) Orhan

Koloilu,

Osmanhdan

Giiniimiize Tiirkiye'de

Basrn,

Iletigim

Yaytnlan, istanbul, 7992, s' 15.

(4)

Ahmet

DANI$MAN.

Bastn

Ozgiirlilliiniin

Sallanmasr

Onlemleri

@evletin

Basn

KarEsrndaki

Aktif

Tutumu), A.U.B.Y.Y.O.

Yayr-nt, Ankara, 1982,

s.6.

(5) Kologlu, a.g.e., s. 16.

(6)

M. Nuri inufur,

Basrn

Yaym

Tarihi

2. B. Qaflayan Krtabevi, istanbul, 1982, s.175.

(7) KoloElu, a.g.e., s. 17. (8)

inufur,

a.g.e., ss. 165-169.

-

(9) KoloElu,

t.g.e.,

ss.25-28.

(10)

Ali

Gevgilili,

Tiirkiye'de

Yenileqme Diiqiincesi,

Sivil Toplum,

Bastn ve

Atatiirh

2. B., Baglam Yayrnevi, istanbul, 1990, ss.58-59. (11) Servet iskit,

Ttrkiye'de Matbuat idareleri

ve

Politikalarr,

Bagveka-let Bastn Yaytn Umum

MiiditlUlii

Yaytnt, Ankara, 7943, s. 56. (12)

Gevgilili,

a.g.e., s. 40.

(13) a.g.e., s.47.

(14)

inulur,

a.g.e., s. 200.

(15) 1858

Tarihli

Ceza Kanunu'nun, bastna ktsttlamalar getirerek,

basn

0z-giirliilnnii

stnrlayan

3. maddesi qdyle diizenlenmiqtir:

"Madde 138- Devlet-i

Aliye'nin

emir ve ruhsauyla agrlmtq olan matbaalarda saltanat-r seniye ve erbabr hiikiimet ve tebai saltanat-l seniyeden olan bir millet aleyhinde gazete veya kitap ve evrakl muzrra tab ve na;rine miitecasir olan kimselerin iptida

bastrmq

oldulu

geylerin

zaptyla,

derece-i ciirmiine gore matbaast muvakkaten veya biitiin biitiin

kapat-tmldlktan

sonra on Mecidiye aluntndan

ille

Mecidiye aluntna kadar ceza ahzolunur.

Madde139- Adabr Umumiyeye muhalif olarak nazmen ve nesren hezel ve

hi-cive dair qeyleri vey6hut edebsizce resim ve tasviri basan ve bastran

ve negreden kimseden bir Mecidiye alunrndan beq Mecidiye altmma kadat ceza-t nakdi

almr

ve 24 saatten bir haftaya kadar hapis olunur.. Madde 213- Basma kaElt talik ve neqriyle yanr, afiq ve

yayn

yoluyla bagkala-nna asrlsrz suglamada bulunma

frili

yasaklanmrgtrr."

inulur,

a.g.e., s. 207.

(16) Danrgman, a.g.e., s. 6. (17)

inufur,

a.g.e., s. 205. (18)

Gevgilili,

a.g.e., s. 66.

(19) Cevdet Kudret,

Abdiilhamit

Devrinde

Sansiir,

Milliyet

Yayrnlan, is-tanbul. 1977

.

ss. 6'l . (20)

Gevgilili,

a.g.e., s. 67. (21)

Koloflu,

a.g.e.,s. 44. (22)

iskit,

a.g.e., s. 95. (23) Kudret, a.g.e., s. 35. (24)

Gevgilili,

a.g.e., s. 66. (25) a.g.e., s. 82. (26)

inufur,

a.g.e., s. 306.

(27) Kayrhan IQEL,

Kitle

Haberle$me

Hukuku,2.B.

i.U.B.y.y.O.

yayrnr, istanbul. 1985. s. 17.

(28)

Gevgilili,

a.g.e., s. 89. (29)

iskit,

a.g.e., s. 146. (30) a.g.e., s. 194.

(31) Enver Behnan

_$APOLYO,

Tiirk

GazeteciliEi ve

Tarihi-Her

YOniiyle

B

, Giiven matbaasr, Ankara, 1969,

s.296.

(32)

iskit,

a.g.e., ss. 185-187.

(33)

Yiicel

6zkaya,

Milli

Miicadelede

Atatiirk

ve

Basm(l919-1921),

Ata-tiirk

Kiiltiir, Dil

ve Tarih Yiiksek Kurumu, Atattirk Aragtrma Merkezi

Yaym,

Ankara, 1989,

s.5.

(34) a.g.e., s. 9.

(35)

_inulur,

a.g.e., ss. 351-363. (36) 6zkaya, a.g.e.,

s.24.

(37 ₎ Bl<z,. Nezih Demirkent'in konu$masr, Gazeteciler Cemiyeti Tarafindan Dizenlenen Panel, "Ozgiir

Bir

Basrn, igte Atattirk'iin Anlayrgr",

Ata-tiirk

Diineminde Basrn ve Basrn

Ozgiirliifii,

Gazeteciler Cemiyeti Yayrnr, istanbul, 1982,

s.31.

(38) Bkz. Altan Oymen'in konugmasr, Gazeteciler Cemiyeti Tarafrndan

Dtj-zenlenen Panel, "Ozgiir

Bir

Basrn, igte Atatiirk'iin Anlayrqr",

Atatiirk

Diineminde Basrn ve Basm

Ozgiirliilii,

Gazeteciler Cemiyeti Yayr-nr, istanbul, 1982,s. 34.