• Sonuç bulunamadı

Muhammed Emin B. Sadruddin eş-Şirvan’ının hayatı, ilmi kişiliği ve eserleri

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Muhammed Emin B. Sadruddin eş-Şirvan’ının hayatı, ilmi kişiliği ve eserleri"

Copied!
15
0
0

Yükleniyor.... (view fulltext now)

Tam metin

(1)

MARMARA

ÜNİV'ERSİTESİ

iLAHiV

AT FAKÜLTE .

.

.

.

DERGI

I

SAYI: 13-14-15

1995-1996-1997

İstanbul

1997

(2)

MUHAMMED

EMİN

B. SADRUDDIN

EŞ-ŞİRVANI'NİN

HAYATI,

İLMI KİŞİLİGİ VE ESERLERİ1

Atş.Gör.Dr.Ömer ÇELiK*

I) MUHAMMED EMİN B. SADRUDDIN EŞ-ŞİRV ANI'NİN

HAYATI

A) İsmi, Nisbesi ve Lakabı

Müellifinıizin ismi, çoğu kaynaklarda "Muhammed Emln"2, Sicilli Osmani-'de "Emin Muhammed"3 diye geçmekte olup tanı adı: Muhammed Emin b.

Sadruel-din eş-Şirvanl'diı-4: ·

Nisbesi "eş-Şirvanl" dir. Kendisinin nisbet edildiği Şirvan, Buhara

kasabala-rından biridir5. İranlıların Derbenci diye isimlenclirdikleri Babu'I-Ebvab yakınlarında bir yerleşim yericlir6. Bir bölgenin adı olarak ta geçen· Şirvan, "Kür'ün ~arkında, Ha-zar elenizinin batı kıyısı üzerinde bulunan bir ülke"nin adıdır7.

Bu makale, tarafımızdan hazırlanan, "Muhammed Emin b.· Sadnıddin eş-Şirvanl'nin Hayatı ve Fetih Suresi Tefsirinin Tahkiki", (M.Ü.Sosyal Bilimler Enstitüsü. İslunbul, ı 992) adlı yüksek lisans tezi esas alınarak kaleme alınmıştır.

M. Ü. ilahiyat Fakliltesi. Tefsir Anabilim Dalı Araştırma Görevlisi.

2 Muhibbl. Huül.wtii'l-eserfi a'.wlni'l-kami'l-'a1ver. Mısır. 1284. lll. 475: Kchhale .. Ömer Rıza.

Muce!llll '1-miiell(f/n. Dıına~k. 1957. IX. 73.

3 Muhammed Süreyya. Sicilli Os11ulnf. İstanbul. ı 908. 1. 403.

4 Katip Çelebi. Ke~:fii'?.-z.unı/n 'an esclllli'/-kitclh re'/:(iinı?n. Tahran. 1967. I, 192. 1358. 1906:

el-Bağdiidf. İsmail Paşa. Hediyyerii'/-tlrij/n eslll{iii/ '1-llıiie//i(in ı·c tlsdrii '1-lllliSllnn(l/n. İstanbul. 1951. VI, 275; Zeydiin. Corci, Ttiriflll ôclt/bi'!-liti!ati'/-arahiyyc. Beynıı. 1983. lll, 328; Zirikll, Haynıddin b. Mahmud, e l-A 'lc/111. Kuhire. 1954. VI. 266: Aıiil. Atuullah Efendi, Zeyl-i Sokôyık.

Müellifhattı, 1044.11.712: Bilmen. Ömer Nusu,hi. Tobakcltü'l-nıiij'cssirln. İstanbul, 1974.11. 6l-l9:

Bursalı Mehmet Tahir Efendi. Osmanlı A1iiei!Uleri, İstanbul. 1972. ll. 23: Brockelmann. Cari, SupfJ/ementbwıd, Leiden, 1937-1942. II. 453: Geschicle der Arabisclten Li((emture, Leiden,

1943-1949, II, 603. .

5 Zirikli, VI. 26: Kehahfıle. IX, 73.

6 ei-Haınevi. Ebu Abdullah Şihabuddin YiikÖı b. Abdullah. Mu'cemu'!-biildôn, Beyruı, ts. III. 339. 7 Islc1m Ansik/opedisi, M.E.B., .istanbul. 1970. X. 571.

(3)

212 M. Ü. iLAHiYAT FAKÜLTESi J?ERGİSİ

Ayrıca kaynaklarda, Muhammed Emin hakkında "el-Mevla"8, "el-Fadıl"9,

"Mollaza4e"10 ve "Ahiru'l-muhakkık1n"11 gibi i~nadlar da bulunmaktadır.

. Bunlardan "el~Mevla" ve "el-Fadıl" ismiefinin övgü için kullanıldıkları

açık-tır. "Mollazade" adı ise molla oğlu manasma gelmekte olup babasının hoca

oldu-ğunu belirtmektedir. "Ahiru'l-muhakkıkln" ifadesinin ise, onuniçin lakap olarak de-'

ğil, ilim açısından derecesini belli etmek için kullanıldığını görmekteyiz .

. Bunlardan başka olarakistanbul'a hicret ettiğini belirtmek içiil"Nezflu'l-:Kos-tantiniyye"12 diye anıldığınada tesadüf etmekteyiz.

B). Doğum Yeri ve Yılı:

Kaynaklarda, Muhammed Emin'in doğum yeri hakkında bilgi bulunmuyarsa da ni s besinin Şirvan1 olması ve bellfbir müddet orada kaldığının bilinmesi 13 onun

Buhara kasabalarından biri olan Şirvan'da dünyaya geldiğini göstetrnektedir. ·

. .

Müellifin vefat tarihini bilmekle beraber, doğum tarihini kesin ola~ak

bilme-diğimizden dolayı kaç yıl yaşadığırtı söylemek mümkün olmamaktadır .

. Bununla beraber, vefÇtt tarihini göz önünde bulundurarak, hicri 10. asrın son

ı

yarısında dünyaya geldiğini tahmin edebiliriz.

C) Ailesi: .

Babasının ismi Sadruddin'dir14• Bununla beraber bazan Sadru'l-Mille ve'd-Din

adıyla da anı lmaktadır. Nitekim :müellifin Fetih Süresi Tefsiri 'nin müellif

nüsha-sında da adı Sadru'l-Mille ve'd-Din15 olarak geçmektedir.

Muhammed Emin'e Mollazade denmesi ve babası hakkında"Şeyh" ve "Der-siam" ifadelei"inin kullanılması Sadruddin Efendi'nin alim bir zat olduğunu göster-mektedir16. Ayrıca onun kaynaklarda zikredilen fakat hangi konuya ait olduğunu öğ­ renemediğimiz "el-Hikmetü'l- mütealiye." isimli bir eseri de vardır17

Kaynaklarda belirtilcliğine göre Muhammed Emin'in üç oğlu vardır.

Bunlar:

a-

Ruhullah.Efençli.

8 Katip Çelebi, Il; 1906. 9 Katip Çelebi, ı; ı 92.

lO Zeydan, III, 348; Brokelman, G.A.L., II, 603. 1 I Muhibbf, III, 476; Bilinen, II, 690.

12 Muhibbf, III, 75; Kehhale, IX, 73. Atat, Zeyl. II, 712; M. Süreyya, Sicilli, I; 403.

13 Katip Çelebi, Ke~~fıı'z-zunıl'n, I, 192, 1358,1906; el-Bağdiidi, Hediyye, VI, 275; Zeydan, Tarfhu

. adabi'l-luğati'l-arabiye, III, 348;. Zir.iklf, A 'lam, VI, 266; 'Ataf, Il, 7 I 2; Bilmen, Tabaktlt, II, 689; B. Mehmet Tahir Ef., O. Müell(fleri, II, 23; Brokelman, Sııppl., II, 453; G.A.L., II, 603.

14 Süleymaniye Kütüphanesi, EsatEfendi bölümü, 213/2, v: lb. 15 'Ata1, II, 712; M. Süreyya, I, 403.

16 B. Mehmet Tahi~ Ef., H, 23. · 17 Muhibb1, III, 475.

(4)

ŞİRV ANI'NİN HAY A Tl, iLMI KİŞİLİGİ VE ESERLERİ 213

b- Nimetullah Efendi. Mevlevi tarikatine mensup idi. Bu sebeple pek çok yer

gezmiştir. (ı09411682) yılında y~tmiş yaşında ölmüştür.

c- Muhammed Emin'in en küçük oğlu olan Feyzullah Efendi müdeıTis idi.

Aynı zamanda şairlik yönü de vardı. (1068/1657) yılında vefat edip Üsküdar'da

baba-sının yanına defnedilmiştir.

Şeyhulislam Sadık Efendi Muhammed Emin'in torunu olup Feyzullah Efen-dinin oğludur18. ·

Ayrıca bazı kaynaklarda Sadreddin zadelerden Nimetullah Muhammed Efendi

diye bir isim zikrolunmaktadır. Müderris olan bu şahsın müellifimiz ile akrabalık

yönü hususunda bir hükme varmak müm~ün olmamaktadır. ( 114 ı/1728) de Bosna

mollası olmuş ve (1 ı 44/173 ı) yılında vefat etmiştir 19;

Bütün bu açıklamalardan anlaşıldığına göre, Muhammed Emin Efendinin usül ve furuu genelde ilimle meşgul olmuş ve ailesi bir ilim yuvası özel~iği yansıtmıştır.

D) Gençliği, Tahsili ve ,Yetişmesi:

Yukarıda müellifin ailesinin bir ilim yuvası olquğuna temas etmiştik. Kay-. naklardan anladığımıza göre, Muhammed Emin gençliğini, alim ve şeyh olan peder.:. leri Sadrurldin Efendinin yanında geçirmiş ve onun ilminden büyük oranda istifade

etmiştir. O dönemde medreselerde okqtulan tefsir, hadis, fıkıh, kelam, mantık v.b. dersleri babasından okumuşh.J.r20.

\

Muhammed Em~n, hem zahiri hem de batint ilimlerde mahir olan babası Sad-mddin Efendi'den tefsir ve hadis gibi ilimler yanında tasavvufi ilimler de okumuştur.

Böylece babasının, onun yetişmesinde büyük katkısı olmuştur21.

Mvhammed Emin ayrıca mütekellim ve müfessir olan ve aströnomi ile de il-gilenen Molla Hüseyin el-Halhall'den ( v .1 O ı 4/1605) akaid ve mantık başta olmak üzere\ pek çok ilim tahsil etmiştir22.

E) Hicreti:

Muhammed Emin'in doğduğu ve hayatının belli bir dönemini yaşadığı Şirvan ci varını· Rafiziler işgal etmişler ve orada yaşayan müslümanları büyük sıkıntılara sokmuşlardır. Hatta müslümanlar, müslümanlıklarını yaşayamaz hale gelmişlerdiı·23.

18 M. Süreyya, I, 403. l 9 M. Süreyya, I, 403. 20 'Atfil, II, 712. 2 I 'Ata!, II, 7 I 2.

22 Muhibbl, Hull1sa, III, 475; Bilmen, Tabakl1t, II, 689.

(5)

214 M. Ü. iLAHiYA:r FAKÜLTESi DERGiSi

Bu yüzden Muhammed Emin, ehli sünnetten olan bazı arkadaşlarıyla beraber önce Halep24 şehrine hicret ederek25 burada uzun bir müddet kalmışlardır26.

Daha sonra bilinmeyen sebeplerle Diyarbakır'a taşınmıştır. Burada bulunan gayret sahibi vezir Nasuh Paşa (v.l023/l614) Diyarbakır'ın emiru'l-ümerası27 olunca, Muhammed Emin Efendiyi kendisine muallim yapmış ve ondan büyük öl-çüde istifade etmeye gayret sarfetmiştir28.

Bu sıralarda Muhammed Emin'in hac farlzasını eda etmek için Mekke ve Medine'ye gittiğini görmekteyiz29.

Muhammed Emin, orada bulunan ilmi muhitlerle içiçe olmak, o dönemin önde gelen alimleriyle tanışıp bilgi alışverişinde bulunmak ve bu suretle ilmini

ar-tırmak maks.adıyla (1020h./161 Im.) yılında İstanbul'a gelmiştir30. F) Vefatı:

Kaynakların çoğuna göre Muhammed Emin, İstanbul'da, Ziihicce ayımn üçü nde, pazai· günü31 (I 036/1626) yılında vefat etmiştiı·32. Üsküdar'da medfundur33 . ·

. . 1

Bu (}rada Keşfu'z-zunün'da kaydedildiğine göre Muhammed Emin, hicrl 1026

yılında vefat etmiştiı·34. Ancak bu tarih, diğer kaynaklann ittifakla belirttiği vefat ta-rihine uymamaktadır. Bu durumu göz önüne alarak Keşfu'z-zunuı1'daki kaydın hatalı. olduğunu sanmaktay ı?:. Çünkü diğer kaynakların hiçbirii1de bu tarih yer

almamakta-dır.

Muhammed Emin'in vefatı üzerine muasırı Şihab Efendi öldüğü güne şu ta-rihi düşmüştür35.

"Onun varacağı yer Allah'ın cenn:etlerinin ortası dır."

24 Halep: Suriye'nin Şani'dan sonra en büyük şehri dir. 338 61' 5" şark ti.ilü' ve 40 I 2' şi ınal arzı

arasında ve denizden 390 ın. yükseklikte bulunan bir şehirdir. (/s lam Ansiklopedisi, V, 1 I 7).

25 'Atfti', II. ]_12; M. Süreyya, I, 403. 26, 'Aıfti', ll, 712 .

. 27 Mülkiye rütbelerinden birinin adı idi. Emirlerin enıiri ınanasında olan bu ünvan ilk defa Abbasiler'de ordu kumandanları için· kullanılmıştır. Osmanlı devletin de, eyale·t valileri demek olan beylerbeylerine ait lakapların başına bu linvan kullanılırdı. (Pakalın, 0.1·nwnlı Deyimleri ve Terimleri SiizlüjJii, 1. 527).

28 Kehhftlc, 1\Iu'cem, IX, 73; 'Atfti', Zeyl, ll, 712; M. Süreyya, Sicillf, 1, 403 .. 29 Sülm. ktp., Esat Ef. blm., 213/2, v: 1 b.

30 Zirikll, A '!om, VI, 266; Kehhftle, Mıi'ce111, IX, 73; 'Aıftl, Zeyl, ll. 7 12; M. Süreyya, Sicilli, 1, 403. 3 I 'Atfii', ll, 712; M. Süreyya, 1, 403.

32 Zirikli', VI, 266; Kehhale, IX, 73; 'At:1i', II, 712; M. Süreyya, I, 403. 33 'Atftl, H. 712; M.Siireyya, I, 403; Bilmen, II, 690.

34 Kiltip Çelebi, K. Zwu?n, I, I 96. 35 Kfttip Çelebi, K. Zwı(in, 1, 196.

(6)

ŞİRV ANI'NİN HA YA Tl, iLMI KİŞİLİGİ VE ESERLERİ 215

U) EŞ-ŞİRV ANI'NİN İLMİ MEVKİSİ

A) İlmi Şalısiyeti · ve Talisil Ettiği İlimler:

Muhammed Emin, bir çok ilimleri babasından tahsil etmiş ve bir çok konuda imam ve dersHim olmuştur36.

ilim ve irfana aşık; fazilet ve kemal kazanma yönünden pek gayretli; pek çok iyi vasıtlarla mutüısıf olan Muhammed Emin'in çağının gözde ve kıymetli alimleri

arasında yer aldığını kaynaklardan öğreniyoruz37.

Nitekim yazinı ş olduğu 'eserleri, onun, tefsir, kelam, mantık ve felsefe başta olmak üzere, pek çok ilimele derinleşmiş olduğunu göstermektedir.

Kaynaklarda kendisi için "müfessir"38 ve pek çok ilimele söz sahibi ınana­

sında olmak üzere "§Jim-i müşarik"·19 ifadeleri kullanılmaktadır.

Tahkik ehli alimierin biri olan Muhammed Emin, zamanında zekası ve ilim-lere vukufiyeti ile temayüz etmiş böyleçe pek çok kimsenin takdirini kaz~nmıştır40.

Tahsil ettiği ilimleri uygulamaya da büyük bir cheınıniyet veren Muhammed Emin'in babasının elıl-i tarik olması ve onelan batın ilmini ele almış olması kendi-sine daha üstün bir kişilik kazanclırmıştır41.

Molla Celalüdclevvanl (v.840/1490)'nin el-Akaidu'I-'Aclucliyye'sine bir şerh

yazan Muhammed Emin,· bu eserini hacası Molla Hüseyin ei-Halhali

(v.l014/1490)'ye arzetmiş ve böylece hacası tarafından tasvip edilmiştir. ilmi kişi­ liği ve gayreti ile temayüz eden Muhammed Emin'in, adı geçen hacasından daha üs-tün bir dereceye ulaştığı kanaatini taşıyanlar da vardır42.

B) M ezlıebi:

Muhammed Emin, önceleri Şafi mezhebinden olduğu halde, Dıyarbakır'a ge-lip oradaki medreselerde ders akutmaya başladıktan sonra Hanefi mezhebine geçmiş­

tir43.

C) Hocaları ve TaZebeleri

1) Hocaları

Kaynaklarda zikredilen hocalan fazla degildir. Bunlar.:

36 M. Süreyya, Sicilli Osmlinf, 1, 403. 37 Atiii', Zeyl. II, 712.

38 Zirikli', A'liinı, VI, 266.

39 Kehhtile, Mu'cem, IX, 73. 40 Muhibbi', Hullisa, III, 475. 41 'Ata!, II, 712.

42 Muhibbl, III, 475.

(7)

216 M. Ü. iLAHiYAT FAKÜLTESi DERGiSi

a) Muhammed Emin'in ilk hacası olarak babası Molla Sadruddin Efendiyi

görmekteyiz~ Hemen hemen bütün ilimleri bundan tahsil etmiştir44. Muhammed Emin'in ailesi hakkında bilgi verilirken orada babası hakkında bilgi verilmişti.

b) Muhammed Emin'in kendisinden ilim tahsil ettiği Molla Hüseyin. el-Hal..; hal1'nin45 tam adı,-Molla el-Hasan b. es'-Seyyid el-Hüseyni el-Halhali'diı-46.

Bildikle-riyle amel eden alimlerden ve meşhur muhakkıklardan olan el-Halhali, Mirzacan eş­ Şirazi diye meşhur olan allame Habibullah'tan ve diğer bir çok alimden ders almış

büyük bir zattır47. ·

el-Halhali, Beydavi tefsirine Yasin Suresi'nden Kur'an'ın sonuna kadar, bir

ha-şi ye yazdığı gibi48 Azududdin Abdurrahman b. Ahmed el-İd (v. 756!1355)'nin el-Akaid ul-Adudiyye'si üzerine de bir şerh telif e(İniştiı-49. Kendisi özellikle

mütekel-lim, müfessir ve feleki ol~rak tanınır50. el-Halhali, (1014/1605) tarihin?e vefat

et-miştiı·51.

2) TaZebeleri

Bir çok medresede muallim olarak görev yapan Muhammed Emin'in pek çok talebesi olduğu muhakkaktır. Bunlardan özellikle şu isimleri kaydedebiliriz:

a) Muhammed Emin'in talepelerinden biri olan Nasuh Paşa(v.l023/1614) ..

Dı yarbakır'da vezir olarak görev yapmış daha sonra mülkiyerütbelerinin en üstünü

olan emtru'l-ümeril makamına geçmiştir52.

b) Muhammed Emin'in talebeleiinden bir diğeri olan Mevla Sadık Mısır

ka-dılkudatı görevinde bulunmuştur. Müellifimizin torun u olan l\tlevla • Sitdık

(v.l047/1637) tarihinde vefat etmiştir53. · 1 Bunlar sadece isim olarak bildikler'imizdir. Derslerini üç yÜzden fazla talebe-nin takip ettiği ve hatta askeri kadıların dahi kendisini dinlerneğe rağbet gösterdikleri Muhammed Emin'in diğer tal'ebeleri hakkında ilgili eserler bilgi vermemektedir54.

44 'At1ll, ll, 712; M. Süreyya, I, 403. 45 Muhibbi', III, 475; Bilmen, Tabakat; Il, 690 46 Bağdadl', Hediyye, l, 291.

47 Muhibb1, III, 122. 48 Bağdad1, I, 291.

49 Katip Çelebi; K. Zwıun, l, 1144. 50 Kehhale, Mu'cem, II~, 221.

5 ı Katip Çelebi, I, ı 144; Muhibbi, II, 122; Kehhale, III, 221; Bağdadi, I, 291. 52 'Ata1; Zeyl, II, 712; M. Süreyya, Sicilli, I, 403.

53 Muhibbi, III, 476. 54 Muhibbi, III, 476.

(8)

ŞİRV ANI'NİN HAY A Tl, İLMİ KİŞİLİÖİ VE ESERLERİ 217

D) Aldığı Ünvanlar ve Ders Okuttuğu Medreseler:

Nasuh Paşa'nın ısrarı üzerine muallim olarak Diyarbakır:a g~len Muhammed Emin, mesleki çalışmalarına devam ederek mÜderris

* oldu.

Şafi iken Hanefi mezhe-bine geçti55.

Daha sonra kendi~ine salın payesi** ile fetva verme yetkisi verjldi. Nasuh

Paşa'nın sadrazainlığı zamanında Dersaadet'e gelip salın müderrisi ve bunun peşinden

Halep şehriniü birinci derecede kadısı oldu. Daha sonra da Mekke payesi*~* aldı56.

ıo2ı116ı2 yılı Şaban ayında Plrl Çelebi (v.ı029/16ı9) yerine salın müderrisi. olan Muhammed Emin bir yıl sonra Muharrem ayında Ball Efendi (v. ı026/16ı 7) ye-rine Edirne Selimiye medresesine tayin olundu.

-ı02411625 Cemaziyelevvel ayında vefat eden Hisarn Efendi (v.l024/ı6ı5)

yerine aynı yıl Halep kadılığına getirilen Muhammed Emin böylece kadılık payesini de almıştır.

1025/16ı6 Rebiulevvel ayında Mekke-i Mükerreme payesi ile emekli olmuş

ve boşalan yerine Nişancızade Efendi ( v. ı 031/ı 62 ı) geçmiştir.

MuhammedEmin l0:27116ı8 Ramazan ayında Ahmet Han (1590/16ı7) adına yaptırılan Daru'l-Hadis müessesesi tamamlanınca buraya hoca olarak atanıp

ilmi

ted-ris faaliyetlerini sürdürmüştür. Daha sonra İstanbul kadılığı emekliliği ile

ödüllendi-rilmiştir.

1

1Q-30/ı620 Şaban ayında, bütün memurlara o zamana kadar verilmekte olan emeklilik maaşlarının iptal edilmesi üzerine Muhammed Emin bu maaşı alamamış

sonra tekrar verilmeye başlanmıştır.

Zamanını ilim le geçiren Muhammed Emin nihayet ı 036/1626 yilında vefat edince o zamana kadar sürdürdüğü müderrislik görevi Şi'ravl Efendiye (v. ı048/ı638) verilmiştir57.

*

55

**

***

56 57

Müderris, medrese ve caınide talebeye ders okutan hoca yerinde kullanılan bir tabirdir. Kullanılış itibariyle "müallim" ile farklıydı. Müderris olmak için medrese veya camide okunınası

rneşrut olan· dersleri okuyup icazet. al m~ ya bağlı idi. (Pakahn, Osmatilı Tarih Deyimleri ve .

. Terimleri Sözlilğü, II, 598).

'Ataı, Zeyf,· II, 7 12.

Salın, kelime olarak orta yer, düz meydan yerinde kullanılan bir tabir olup, cami ve medreselerde umumun toplanmasına mahsus üstü kubbe ile' örtülü yerlerin adı idi. Buralarda ders okutulurdu. Buralarda hocalık yapma iznine salın payesi denebilir. (Pakalın, III, 93). Pa ye, rütbe karşılığı kullanılır bir tabirdir .. Son . zamanlarda özellikle ilmiye rütbeleri için

kullanılmıştır. Mekke Payesi İstanbul Payesi bu kabildendir. ilmiye payelerinin en küçüğü

müderrislik en büyüğü ise Rumeli Kazaskerliği idi. (Pakalın, II, 764). 'Ataı, n, 112.

(9)

218 M. Ü. iLAHiYAT FAKÜLTESi DERGiSi

E) Hakkmda Zikredilen Övgüler:

İli m ve İrfan aşı ğı olan ve iyi davranışlarıyla dikkatleri çeken Muhammed Emin, ahlak ve edep örneğı, akli ve nakli ilimlerde derinleşmiş olup döneminin önde gelen ~limlerinden biri idi

ss.

Hulasatü'l-eser müellifi Muhibbi (v. 1 ı 1011698), müellifin ·torun u ve talebesi olan, Mısır kadı'l-kudatı el-Fadıl Sadık'ın kendisine naklettikleri n~ dayam1rak 'onun pek akıllı, zeki ve hazır cevap biri olduğunu kaydettikten sonra şu hadiseyi

anlat-maktadır:

Muhammed Emin İstanbul'a gelince, Kadızade er-Rumi (v.1021116l2), bir

'defasında onun ilim meclisinde bulunuyordu. O, daha önce kararlaştırdığı değişik

ilimlerden oluşan otuz kadar soru sorar. Arkası yastığa dayanmış bir şekilde otur-makta olan Muhammed Emin ise : Valiahi senin bu sorularına herhangi bir kitaba müracaat etmeden şimdi cevap vereceğim, der. Bunun üzerine Kadızade sorularını so-rar. Aldığı cevapların hepsini takdirle karşılar ve onları kaydeder. Soruları cevaplan-dıran Muhammed Emin'in. bu esnada hiç heyecanlanmaması ve telaşa kapılmaması da oradakilerin dikkatini Çeker59•

III) MUHAMMED EMİN B. SADRUDDjN EŞ-ŞİRV ANİ'NİN

ESERLERİ

Muhammed Emin'in, İstanbul kütüphanelerinde yazma halindepek çok eseri

bulunmaktadır. Bu eserleri, ilgili bulundukları konulara göre şu şekilde tasnif edebi-Iiriz60. .

A) Tefsirle İlgili Eserleri:

ı) H iye 'altı tefslri'l-Beydtıvf 6 1 ( \:?.J~I ~

J-c

yl> )

Bu eser yazma halindedir. Tamamlanmamıştır. Bakara Suresi'nin

( yl:5JI ~lH ~1 ) kısmına kadar gelmiştir. Beydavi'nin ibaresini olduğu gibi nak- ·

letmiştir62.

Bu eserin Süleymaniyye kütüphanesinde pek çok yazma nüshaları vardır.

Bunlardan en eski nüsha şudur:

58 Muhibbi, Hııliisa, III, 475; 'Atai', 712. 59 Muhibbi, lll, 476.

60 Biz burada eserlerin isimlerini verdikten sonra, o eserlerin Süleymaniye Kütüphanesinde mevcut yazma nüshalarından tesbit edebildğiıniz en eskilerini tanıtınaya çalıştık. Eserlerin diğer yazma

nüshaları hakkmda bilgi elde etmek için, ÇELİK Ömer, "Muhammed Emin b. Sadruddin eş~

Şirvanl'nin Hayatı ve Fetih Silresi TcfsirininTahkiki", (M.Ü.Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul,

1992) adlı yüksek lisans tezinin müellifin eserlerinin tanıtıldığı bölüme bakılabilir.

61 Muhibbi, Hulüsa, lll, 476; Zirikli, A'lam, VI, 266; Katip Çelebi, K. Zunun, I, 192; Bağdadi,

Hediyye, VI, 275; B. Tahir Ef., O. Miiell(fleri, ll, 23; Bilmen, Tabaka!, II, 690

(10)

ŞİRV ANI'NİN HAYATI, iLMI KİŞİLiG İ VE ESERLERİ 219

Çorlulu Ali Paşa bölümü, 51 nurnarada kayıtlı, l 51 varak, 21 satır, müsten-sihi belli olmamakla beraber istinsah tarihi 1057h, olarak gözükmektedir. Okunaklı

güzel bir talikle yazılmıştır.

Bundan başka olarak, Şirvani'nin, Beydavi tefsirinin muhtelif kısımlarına ta-likleri vardır.

2) Tefslru süreti Yasin ( ~ ~.J-""" ~ )

Süleymaniye Kütüphanesi, Şehid Ali Paşa bölümü, 3 ı 4/3 te kayıtlı, 23-77y ., 25s., ı O ı Sh. tarihinde ınüellif tarafından tali k yazıyla yaiılriıış bir nüshadır.

Tezhipli, şirazeli, meşin ciltlidir ve ayetler kırmızı mürekkeple yazılmıştır.

3) Tefslru süreti'l-Feth 63 ( r::-illl ~.JY"' ~ )

Bu eserin edisyon kritiği yüksek lisans tezi olarak tarafımızdan yapılmıştır.

4) Tefiru sureti'l-Ihlas 64 ( ~')ı> tfl ~.J-""" ~ )

Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Mahmut Efendi bölümü, 6286/10 nurnarada

kayıtlıdır. 123-127y ., ı 9s., ı ı 70h. tarihli ve nesi h yazıyla yazılmış bir nüshadır.

Müstensihin ismi Mustafa olarak geçmektedir. Ayet.lerin üzeri kırmızı mürekkeple çizilmiştir.

5) f'raln( ayeti'l-Kürsf ( ':-f'""}JI ~1 yl_r.! )

Süleymaniye Kütüphanesi, Esat Efendi bölümü, 3712/2 nurnarada kayıtl1, ı ı- ı 3y., 29s., talik yazıyla yazılmış bir nüshadır. Müstenslhi ve istinsah tarihi belli

değildir.

6) Te.f\'lru ô_}'eti'l-Kürsl (

ı,s""'}JI ~~ ~

)

Süleymaniye Kütüphanesi, Şehit Ali Paşa bölümü, Jı 4/2 n umarada kayıtlı, ı 2-22y ., ı 7s., olan bu nüsha tali k bir yazıyla yazılmıştır. Müstensihi ve istinsah ta-rihi belli .değildir.

7) Hfışiye 'altı cüzi'n-Nebe' min tefslri'l-Beydavl

(

~:?-'~' ~

0-"

w

ı

..

?.

~

yb. )

Süleymaniye Kütüphanesi, Amcazade Hüseyin Paşa bölümü, 66/1 nurnarada

kayıtlı, 1-3 ı y ., 25s., tali k yazıyla yazılmış bir eser. Bu eser, Beydavi tefsirinin Ne-be' cüzüne yapılan bir haşiyedir.

8) Resaif ( j.JL.J )

63 Ziriki i. A 'lo11ı, VI, 266: B. Tahir Ef., ll, 23; Bilmen, II, 690. 64 Brokelınen, Cal., ll, 603.

(11)

220 M. Ü. iLAHiYAT FAKÜLTESi DERGiSİ

Süleymaniye Kütüphanesi, Bağdatlı Vehbi Efendi bölümü, 2041181, 82, 83, 84, 86 numaralarda kayıtlı, muhtelif ayetlerin tefsirini konu alan birer ikişer

varaklık risaleleri vardır.

B) Hadisle İlgili Eseri:

1) "Biriniz döverken yüze vurmaktan sakınsın"65 hadisinin şerhi hakkında bir

risale ( ~)1 ~Li fw~>i

J.:.i

1~!)

Esat Efendi: 1143/24 nurnarada kayıtlı, 15-16y., 25s., talik yazıyla yazılmış

bir eserdir.

Müellif bu risalesinde, yukarıdaki hadisi şerifi şerh etmekte, "Nefsini bilen

Rabbını bilir"66 hadisi şerifiyle bağlantısını kurarak tasavvufi bir yorum

yapmakta-dır.

C) Kelamta İlgili Eserleri:

. 1) Şerhu kava'idi'l- 'Akaid li'l-Gazzalf 67 ( JI_,.AJJ ..\.ilAA!I ~1.;-i

r..r! )'

Süleymaniye Kütüphanesi, Esat Efendi bölümü, 1235 nurnarada kayıtlı,

67y., 24s. olan nüsha. Es~rin son kısmında, bu nüshanın 1017h. yılında müellif

ta-rafından yazıldığı kaydedilmektedir. Ayrıca 1065h. yılında Abdullah el-Kınmi

tar"--fından istinsah edildiği de zikredilmektedir. O halde Abdullah Kırırrlı'nin bu nüshayı,

müellifin yazdığı 1 017h~ tarihli nüshadan istinsah ettiği sonucuna ulaşapiliriz. yazısı taliktir.

Eserin konusu. akaittir. Müellif bu eserinde, Gazzali'nin, kitabında zikerttiği

akaid meselelerine şerh yapmaktadır. Şerhedilen kelimeler ve cümleleriri üzeri kır-mızı mürekkeple çizilmiştir. _,;

2) R!salefi'l-mebde' ve'l-me'ad,68 (

~wi.J i~ı ı) ı.JLJ

)

· Süleymaniye Kütüphanesi, Esat Efendi bölümü, 3614/2_numarada kayıtlı, 7-·14y., 25s. 1020h. tarihli bir nüsha. Nesih bir yazıyla yazılmıştır. Mellif hattı ol- ·

ması muhtemeldir.

Konusu akaiddir. Müellif bu eserinde iman konusundan, nefsin kemale erdiri-lip kurtuluşundan bahsetmektedir.

3) Risale

fi

mes'eleti'l-fman ( ı:ıLf:fl :ili.-;o ı) ~L.,.,J )

65 . Buhari, 'Itk, 20; Müslim, Birr, 1112, 115; Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, 11,:224, Şl, 327, 337, 347, 434, 449,463; III, 28, 93.

66 Aclfini, Keıxfu'l-hafa, I, 362.

67 Bağdadi, Hediyye, VI, 275; Kehhale, Mu'cem, IX, 73, Katip Çelebi, f<.Zunun, II, 1358; B.Tahir Ef., O.Müell{fleri, II, 23.

(12)

ŞİRV ANI'NİN HAYATI, iLMI KİŞİLiG i VE ESERLERİ 221

Süleymaniye Kütüphanesi, Esat ,Efendi bölümü, 1366/2 nurnarada kayıtlı,

15"'19y., 19s., 1196h. tarihli bir nüsha. Neferzade Muhammed Sadık takraftndan talik bir yazıyla yazılmıştır.

Müellif bu eserinde iman, mü'min-kafir konularını işlemektedir. Bazı kelime-ler kırmızı mürekkeple yazılmıştır. Tehzipli ve meşi~ ciltlidir.

4) Hô.şiye 'alô. dfbô.ceti şerhi'd-Devvô.nf li'l-'Akô.id

( ,Jjl.WJ ~1_,..\JI C~~~~ ı)&-

y6. )

Süleymaniye Kütüphanesi, Süleymaniye bölümü, 752/2 nurnarada kayıtlı,

47-49y., 23s., nesih yazıyla yazılmış bir nüsha. Bu nüshanın müstensihi ve istinsah tarihi belli değildir .

. Bu risale, Devvant'nin(v.84011490) akaidle ilgili bir risalesine yapılmış

şerh-tir.

5) Tercümô.nu'l-ümem (

r"~l IJ~.J

)

1,

Suleymaniye Kütüphanesi, Hüsrev Paşa bölümü, 123/2 numara~a kayıtlı,

20-37y., 19s., 1170h. tarihli bir nüsha. Nesih bir yazıyla yazılmıştır ve müstensihi belli değildir. Arapça i br mukaddimeden sonra eser Osmanlı türkçesiyle yazılmıştır.

Eser türkçe olarak kaleme alınmıştır ve hak ve batıl oluşları bakımınd~n

çe-şitli itikadi me?:hepleri incelemektedir. Mezhep isimlerinin ve ;zikri geçen ayetlerin üzerieri kırmızı mürekkeple çizilmiştir.

6) Risale fi işkali kevni vahdeh fi kelimeti'ş-şehadeh.

(·.u~....,..! "'J oJ>_, .JJI "'JI.JI "'J ~"o..~>_," IJ_,5 J~! ~ JJL...J )

Süleymaniye Kütüphanesi, Sere~ bölümü, 3312/2 nurnarada kayıtlı, 28-29y ., 21s., 1032h. tarihli bir nüsha. Nesih bir yazıyla yazılmıştır.

Müellif bu risalesinde şehadet kelimesindeki " vahdeh" sözünün irabı ve

ma-nasını· açıklamaktadır.

D)

Mantıkla İlgili Eserleri:

1)Şerh 'alô. ciheti'l-vahde li'l-Fenô.ri 69( I.S.JL:lU ~..1>)1 ~

J.&.

C~

) ,

. ·-

..

. ~·

Mantıkla ilgill olan bu eserin görebildiğimiz iki değişik matbaa baskısı

var-dır. Bunlar:

a} Süleymaniye ~ütüphanesi, Hüsrev Paşa bölümü, 210 nurnarada kayıtlı, 29 sayfa .. İstanbul Matbaa yı Amire tarafından 1262h. yılında basılmıştır. Aynı baskıdan bir nüsha da Gelibolulu Tahir bölümü, 86 nurnarada kayıtlıdır. Yine aynı matbaa

(13)

222 M. Ü. iLAHiYAT FAKÜLTESi DERGiSi

tarafından basılmış 1271h. tarihli, 30 sayfalık bir nüsha ise M. Arif-M. Murad: 146

ımınarada kayıtlıdır.

b) Süleymaniye Kütüphanesi, K. Burhanettin bölümü, I 63 n umarada kayıtlı,

el-Hac Muharrem Matbaası tarafından 1 288h. yılın basılmıştır.

2) Haşiye 'altı htışiyeti'l-Hal/ıall'ale't-Telızlb

( ~-4;.11 ~ <)l.;J3..1 ~L> ~ ~6. )

Süleymaniye Kütüphanesi, Serez bölümü, 2264/6 ımınarada kayıtlı, 213-257y ., 27s., ı 084h. tarihli bir nüsha. Talik bir yazıyla yazılmıştır. Müstensihi belli

değildir.

Eserin konusu mantıktır. Mantığın çeşitli konularını açıklamaktadır.

3) Haşiye 'ala şerhi'l-Hüstunkatr 'ala fsagocl

~~L...t.t ~ ~~ Wl (~ ~ ~

Süleymaniye Kütüphanesi, Şehit Ali Paşa bölümü, ı 770/ l n umarada kayıtlı,

IOy., 20s. 944h. tarihli bir nüsha. Talik bir yazıyla yazılmıştır, müstensihi .belli

değildir.

4) Haşiye 'ata !ılışiyeti's-suğra li',\;-Seyyid

Süleymaniye Kütüphanesi, Kasidecizade bölümü, 706/7 mımarada kayıtlı,

213-215y ., 19s., Muhammed Sadık tarafından tali k yazıyla yazılım ş bir nüsha.

Mantıkla ilgili bir eserdir. Tcnazu', devir v.s. konllları işlemektedir.

5) Talika ~ata hôşiyeti's-Seyyit 'ale 'ş-Şemsiyye 70

Süleymaniye Kütüphanesi, Esat Efendi bölümü-, 1940 numarada kayıtlı,

16y., 1 8s., ı 084h. tarihli nüsha._ Tali k yazıyla yazılmıştır ve müstcnsihi belli değil­

elir.

E) Me 'iinf. İle İlgili Eseri:

1) Haşiye 'ale 'l-nzutavvel (

J

_,1.11 ~ ~6. )

Süleymaniye Kütüphanesi, Servili bölümü, 263 numarada kayıtlı, ] 6ly., l3s .. müstensihi ve istinsah tarihi belli olmayan bir nüsha. Talik bir yazıyla yazıl­

mıştır.

(14)

ŞİRVANI'NİN HAYATI, iLMI KİŞİLİGİ VEESERLERİ 223

Meani ile ilgili bir eserdir. Müellif önce bir mukaddime yapmakta sonra ese-rin başiyesine başlamaktadır.

F) Hendese İle İlgili Eseri:

1) Şer/w risôle lihalli mes'eleti'd-dtıireti'l-Hindiyye

(

~~ı ö)ı..Uı :ili...o

J..:l

JJL_; C.__,.;, )

Süleymaniye Kütüphanesi, Kılıç Ali Paşa bölümü, 1041/8 nurnarada kayıtlı, 90-95y., l5s., talik yazıyla yazıl~nış bir nlisha.

G) Edebiyatla İlgili Eseri:

1) Şerhu'l-heyteyni'l-meşlıureteyni. ( ~~~ ~ ll ~_;~ı ~ı(.__,..!;

)

Süleymaniye Kütüphanesi, Esat Efendi bölümü, 3449/l5 n umarada kayıtlı,

l96-197y., 26s., 1 OJ 9h. tarihli bir nüsha. Talik yazıyla yazılmıştır. Müstensihi belli değildir. Müellif hattı olabilir. Şerhi yapılan beyit şudur:

tedir.

ı:>L..,J ~ı0-4 ~

J5'

c).

~~~~·~~ll

"ı)~ ~~ı0-4 ı)y

J5'

c)

~ı~~ ı)l;yi ı)l;yi

-

-Müellifimiz bu risalesinde yukarıdaki beytin manasını ve irabını izah

etmek-H) Mevzu 'atii 'l- 'ulilmla İlgili Bir Eseri: I)el-Fevaidii'l-lıakaniyye. ( 4iül:Lı J.jı_,ljı

)

. Sultan Ahmet (v. I 617m.) adına· yazılan bu eser 53 ilim ihtiva etmektedir. Bbceel hesabıyla onun isminin adeeline eşittir71.

Akli ve nakli ilimlerelen 53 kadar ilmi içeren bu eser, mukaddime, meymene, meysere, sak ve kalp gibi kısımlara ayrılarak Sultan Ahmed'in ordusunun tertibine uygun olarak tanzim edilmiştir.

Mukaddime, ilmin mahiyeti ve taksimini; kalp, şer'! ilimleri; meymene, edebi ilimleri; meysere, akli ilimleri (ki burada 30 ilimden bahsetmekteclir); sak, mülüklerin adabı ilmini konu almaktadır72.

\ ,

Diğer bir tasnifci göre, bu 53 ilmin 10 tanesi şer'i ilim, 12 lügavi ilim, 30 tanesi felsefe ile ilgili ilimler ve geriye kalanlar da diğer bir kısım ilimler olduğu

or-71 Muhibbi, Hu/u.,·o. 111,476; Katip Çelebi, K.Zunun, 11,1906; Bağdadi, Hediyye, VI, 275: Ziökli,

A 'faili, VI, 266; Kchhalc. Mu'cem. IX, 74: Zeydnn, Tarih, lll, 328; B.Tnhir'EL O. Miiel/(!Zeri,

11,23; Bilınen, Ta/Jt~kttt, IL 690. .

(15)

224 M. Ü. iLAHiYAT FAKÜLTESi DERGiSi

ta ya çıkmaktadır. Aynı zamanda bu eserin bir nüshasının Viyana'da, diğer bir

nüsha-sının ise Daru'l-Kütübi'l-Mısriyye' de olduğu k,aydedilmektedir73. ·

Süleymaniye Kütüphanesi, Amcazade HüseyinPaşa bölümü, 321 nurnarada

kayıtlı, 99y., 27s;, 1020h. tarihli nüsha. Müellif nüshasıdır. Mukavva ciltli bir mecmuayatalik bir yazıyla yazılmıştır. .

2) Ta'addudu'l-cevami'. ( ~~~~ ~J.AJ· )

Bu eseri Brokelman, Suppl.'da zikretmektedir74. 3) Nübde mine't-Hakaik Zübde mine'd-Dekaik75

( ~ü..UI ıJ-4 'bJJJ ~lü.l ıJ-0

'bJ.:.i )

***

BİBLİYOGRAFYA

'Abdülbaki, Muhammed Fuad, el-Mu'cemu'l-mqfehres li e(fazi'l-Kur'an, İstanbul, 1982. Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, İstanbul, 1982.

'Atat, 'Ataüİlah Efendi, Zeyl-i şiıkilik, Müel,lif hattı, ı 044 .. Bilmen, 'Ömer Nasuhl, Tabakiltü'l-müfessirfn, İstanbul, 1974.

Brockelmann,Carl, Geschicte der Arabischen Litterature, I-II, 'Leiden, 1943-1949. _ _ _ _ ,, Supplementband, I-II, Leiden,l937-:1942.

eı~Buhfu.t, Ebu 'Abdillah Muhammed b. ismtl'il, el-Cami'u's-sahfh, I-VIII-İstanbul, 1981. Çakan, İsmii'll Lütfi, Hadis Edebiyatı, İstanbul, 1989.

ed-Davudt, Şemsüddin Muhammed b. 'Ali b. Ahmed, Tabakiltü'l-m~{essirfn, I-II, Kahire, l 972. Dr; E.Y. Winsink, el-Mu'cemu'l-mq[ehres

:i

e(fazi.'l"hadfs, İstanbul; 1986.

Kiltip Çelebi, Ke~~fit'z-zunun .'an esilnıi'l-kütüp ve'l:fünun, Tahran,l387/ı967. el-Hamevi, Ebu 'Abdullah Şihabuddin Yakut b.'Abdullah, Mu;cemu'l-büldlln, B.eyrut, ts.

İbn Manzur, Cemalüddin Muhammed b. Mükrim,Lisilnü'l-Arap, Beynit, 1374. ' İbn Sa' d; et- Tabakiltü'l-kübril, Beyrut, ı 951.

J:çtam Anszklopedisi, M.E.B. İstanbul, 1970.

İsrria'll Paşa el-Bağd~di, Hediyyetü'l-'ar~ffn esmôu'l-müell~f'in ve ilsôru'l-mıısann~f'in, İstanbul, 1951. Kehhiile, 'Ömer Rıza, Mu'cemu'l-müell~(ın, I-XV, Dıınaşk, ı957.

el-Muhibbt, Hulilsatü'l-eser.fl a'yilni'l-karni'l-'aşer, Mısır, ı284. Müslim b. Haccac eı-Kuşeyrf, Sahfhu Müslim, I-III-İstanbul, ı 98 I.

Pakalın, Mehmed Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, İstanbul, l 97 l.

. Serkfs, Yusuf Eıyan, Mu'cemu Mçıhtutôti'l-'arabiyye ve'l-mu'arrebe, I-II, Kahire, 1928-1931. Süreyya Muhammed, Sicilli 'Osman!, İstanbul, 1908.

Zeydan, Corct, Tilrfhu ôdilbi'l-luğati'l-'arabiyye, Beyrut, ı 983. ez~Zirikll, Hayruddtn b. Mahmud, e l-A 'lôm, 1-X, Kahire, ı 954.

73 Zeydan, III, 348. 74 Brokelman, Suppl., II, 45.3. 75 Suppl., II, 453 (673).

Referanslar

Benzer Belgeler

Ehliyet, kişinin lehine ve aleyhine olan hakların oluşmasına elverişli olması, kişinin borç alıp borç verme selahiyetine sahip olmasıdır. Ehliyet kişinin bedensel ve

Temelde kurucu bağlamında Donizetti olmak üzere Manguel, Guatelli, Pisani, d’Arenda, Dusappe, Hegyei, Lombardi, Lange, Selvelli, Gaito, Detye ve Wondra, Muzikâ-i

TT genotipine sahip hastalarda DTK ile ilişkili istatistiksel olarak anlamlı şekilde (p=0,02) daha fazla lenf bezi metastazı görüldüğü saptandı.. Tablo 15’de IL-8

Prostate-specific membrane antigen encoded, Human- Derived, Genetic, Positron-emitting, and Fluorescent reporter (HD- GPF) allows for both PET and fluorescence imaging using a single

Teb­ liğ sunan yerli ve yabancı bilim adamları, “ Ermeni soykırımı” iddia­ larının yersiz olduğunu belirtirlerken, konuyla ilgili olarak Türk belge­ lerinin

The use of social media in education provides students with the ability to get more useful information, to connect with learning groups and other educational

Üropatojenik Escherichia coli Suşlarının Antibiyotik Direnç Profilleri ve Genişlemiş Spektrumlu Beta Laktamaz (GSBL)

Zamanın nadir şahsiyetlerinden biri olarak yetişen Zebîdî, eski âlimlerin birçoğu gibi çok yönlü bir bilim adamıdır. Hadis, ensâb, lügat, tasavvuf, usûl-i fıkh, usûl-i