T.C.
DİCLE ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
ORTA ÖĞRETİM SOSYAL ALANLAR
TÜRK DİLİ VE EDEBIYATI EĞİTİMİ ANABİLİM DALI
TÜRK DİLİ PROGRAMI DOKTORA TEZİ
Joldasbay Turlıbayev
RAYIMBEK BATIR
(Dil İncelemesi, Sözlük; Harf Çevirimi, Türkiye Türkçesine Aktarımı)
1. CİLT
Hazırlayan:
MEHMET HAZAR
Danışman:
Yard. Doç. Dr. RIZA GÜL
T.C.
DİCLE ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
ORTA ÖĞRETİM SOSYAL ALANLAR
TÜRK DİLİ VE EDEBIYATI EĞİTİMİ ANABİLİM DALI
TÜRK DİLİ PROGRAMI DOKTORA TEZİ
Joldasbay Turlıbayev
RAYIMBEK BATIR
(Harf Çevirimi, Türkiye Türkçesine Aktarımı, Fotokopi)
2. CİLT
Hazırlayan:
MEHMET HAZAR
Danışman:
Yard. Doç. Dr. RIZA GÜL
TÜRKÇE ÖZET
Bugün Kazakların çoğunluğu Kazakistan Cumhuriyetinde yaşamaktadır. Çinde, yeni bağımsız olan Türk cumhuriyetlerinde ve Türkiyede yoğun olarak İstanbul’un Zeytinburnu semtinde yaşamaktadırlar.
Kazakistanın nüfus sayısı yaklaşık onaltı milyondur. Kiril alfabesi kullanılmaktadır. Devlet memurluğu sınavlarında Kazakça sınavını geçmek ön şarttır. Kazakça; Kırgızca ve Tatarca gibi Türk lehçeleri Kıpçak Türkçesi grubu içerisinde yer alır. Bu lehçelerin dil özellikleri bir birine yakındır.
Yüzde 47’si Müslüman, yüzde 44’ü Ortadoks, yüzde ikisi Protestan, diğerleri de yüzde yedidir. Kişi başna olan yıllık gelir 1999 yılı verilerine göre 1077 dolardır. Tahminen ihracat on milyon dolar, ithalat ise yedi buçuk milyon dolardır. Para birimi Tenge (11 Nisan 2001’de 1$=145,58 Tenge )’dir. 10 Aralık 1997’den itibaren başkent Akmola-Astana’dır. Yüz ölçümü 2724900 km2’dir. Başlıca şehirleri; Almatı, Karaganda, Çimkent, Semipalatinsk,
Pavlodar, Petropavlovsk, Cambul, Türkistan’dır. Limanları; Aktav ( Şevçenko ), Atırav ( Guryev ), Öskeman ( Ust-Kamenogorsk ), Pavlodar, Semey’dir.
Türkiye Türkçesi: Kazak Türkçesi Sesbilgisi Karşılaştırılması
1. ş: s; Başta: Şeytan, saytan ; İçte: Yaşa-, jasa- ; Sonda: Aş, as. 2. ç: ş; Başta: Çadır, şatır; İçte: Açık, aşıq; Sonda: Ağaç, ağaş. 3. #y: #j; Başta: Yıl, jıl ; yine, jaña ; yukarı, joğarı. 4. #g: #k; Başta: Gir-, kir- ; göz, köz ; gülme-, külme-. 5. #d: #t; Başta: Dil, til ; diri, tiri ; dört, tört ; dirsek, tisek. 6. Vğ: Vw; Sonda: Ağır, awır ; bağ, baw ; dağ, taw. 7. v, (#Ø): b, (/p/); Başta: Var-, bar- ; ol, bol- ‘olmak’. İçte: Kavuş-, qabıs-. 8. VpV: VbV; İçte: ipi, jibi ; sapı, sabı; tepiş-, tebis- ; tepe, töbe. 9. f: p ~ (#b); Başta: Fakir, paqır; İçte: Kefil, kepil. 10. Ø: ğ <Ayın (‘); Başta: Acaip, ğaşap; âşık, ğaşıq ; ibret, ğıprat. 11. h: Ø; Başta: Hafız, abız. İçte: Mühür, mör. Sonda: Allah, Ala. 12. h: q; Başta: Hacet, qajetİçte: Ahir, aqır. 13. VkV: VgV; İçte: Bükül-, bügil-. 14. Vğ/: Vy; İçte: Eğil-, iyil-. 15. #b: #m; Başta: Ben, men. 16. # ØI: #jI: Başta: İlik, jilik. 17. #g: #k: Gel-, kel-. 18. -rk-, -lk-: /rIk/, /lIk/; İçte I türemesi: Berk, berik. 19. Ünsüz uyumu Türkiye Türkçesine göre daha gelişmiştir. Daha çok örnek için tablo 11’e bakınız. DLNM diye formüle edildi: D (n, t, d): V, ötümlü ünsüzden sonra n; balayı: balanı ‘çocuğu’. Ötümsüz ünsüzden sonra t; Kazaklar: Qazaqtar. l, m, n, ñ, r, w, y, z’den sonra d; adamlar: adamdar. L (l, t, d): V, r, w, y’den sonra l; ustalar: ustalar, bağlı: baylawlı. Ötümsüzlerden sonra t; Kazaklar: Qazaqtar. l, m, n, ñ, z’den sonra d; admalar: adamdar. M (m, p, b): V, l,r, v, y; yaramaz: jaramas, doğma-: tuwma-. Ötümsüzlerden sonra p: açma-: aşpa-. m, n, ñ, z’den sonra b: görünme-: körinbe-.
Rusça kelimeler orijinal imlâsıyla yazıldığı için çok az Rusça kelime Kazak Türkçesine girmiştir. Daha çok Arapça, Farsça ve Moğolca kelimeler ödünçlenmiştir. Türk
dilinin bu lehçesi ortak kültürel çalışmalar yapılmazsa kendi mecrasında gelişmeye devam edecektir. Ortak alfabe ve dil söylemleri gerçekleşmeyecektir.
Bu çalışmada çağdaş bir metin incelenerek fonetik ve morfolojik inceleme yapıldı. Metin ortak Türk alfabesi esas alınarak Latin alfabesine çevirildi. Sonra bu çeviri yazılı metin Türkiye Türkçesine aktarıldı. Eserin sözlüğü de hazırlandı. Bu sözlük hem refaranslı hem de gerekli yerlerde tarihi ve çağdaş mukayeselidir.
Today the majority of Kazakhs live in the Republic of Kazakhstan. They live also in China, new independent Turkishs republics and, densely, in the district of Zeytinburnu beloning to İstanbul, in Turkey.
The population of Kazakhstan is approximately 16 millons. The offical language of the county is Kazakhs language and Russian. İt is a prereqvisite to pass Kazakh language exam for being a government offical. The Turkish dialects, viz. Kazakh, Kirghiz and Tatar languages, are involved in the group of Kıpçak Turkish.
% 42 of its population is Muslim, % 44 Orthodox, % 2 Protestant and % 7 the rest. Too the economical data in 1999, the annual in come per each person is 1077 dollars. The export is approximately 10 million dollars and the import 7,5 million dollars. Money in currency is Tenge (April 11, 2001, 1$=145,58 Tenge). For December 10, 1997, the capital city has been Akmola-Astana. The square measure of the country is 2724900 km2. The cardinal
cities are Almatı, Karaganda, Çimkent, Semipalatinsk, Pavlodar, Petropavlovsk, Cambul, Türkistan. The harbors are Aktav (Şevçenko), Atırav (Guryev), Öskeman (Ust-Kamenogorsk), Pavlodar, Semey.
Phonetıcal Comparıson Between Turkey’s Turkısh And Kazakh Turkhıs:
1. ş: s; At the beginning: Şeytan, saytan ; İnside: Yaşa-, jasa- ; At the end: Aş, as. 2. ç: ş; At the beginning: Çadır, şatır; İçte: Açık, aşıq; At the end: Ağaç, ağaş. 3. #y: #j; At the beginning: Yıl, jıl ; yine, jaña ; yukarı, joğarı. 4. #g: #k; At the beginning: Gir-, kir- ; göz, köz; gülme-, külme-. 5. #d: #t; At the beginning: Dil, til ; diri, tiri ; dört, tört ; dirsek, tirsek. 6. Vğ: Vw; At the end: Ağır, awır ; bağ, baw ; dağ, taw. 7. v, (#Ø): b, (/p/); At the beginning: Var-, bar- ; ol, bol- ‘olmak’. İçte: Kavuş-, qabıs-. 8. VpV: VbV; İnside: ipi, jibi ; sapı, sabı; tepiş-, tebis- ; tepe, töbe. 9. f: p ~ (#b); At the beginning: Fakir, paqır; İçte: Kefil, kepil. 10. Ø: ğ <Ayın (‘); At the beginning: Acaip, ğaşap; âşık, ğaşıq ; ibret, ğıprat. 11. h: Ø; At the beginning: Hafız, abız. İnside: Mühür, mör. At the end: Allah, Ala. 12. h: q; At the beginning: Hacet, qajetİnside: Ahir, aqır. 13. VkV: VgV; İnside: Bükül-, bügil-. 14. Vğ/: Vy; İçte: Eğil-, iyil-. 15. #b: #m; At the beginning: Ben, men. 16. # ØI: #jI: Başta: İlik, jilik. 17. #g: #k: Gel, kel. 18. -rk-, -lk-: /rIk/, /lIk/; İnside I (ı, i) derivation: Berk, berik, 19. In contrast to Turkey’s Turkish, the unvoiced consonant is more developed. For more examples, see table 11. It is formulated as DLNM: D (d, n, t): V “vocal”, a after the voiced K “consonante” balayı: balanı ‘çocuğu’. T (t) after the unvoiced K; Kazaklar: Qazaqtar. D (d) after l, m, n, ñ, r, w, y, z; adamlar: adamdar. L (l, t, d): L (l) after V, r, w, y; ustalar: ustalar, bağlı: baylawlı. T (t) after the unvoiceds; Kazaklar: Qazaqtar. D (d) after l, m, n, ñ, z; adamlar: adamdar. M (m, p, b): V, l, r w, y;
introduced into the Kazakh Turkish. The Arabic, Persian and Mongolian words are compensated. Unless the common cultural studies are made, this dialect of the Turkhis language discourses will not realize.
In the this study, by examining a contemporary text, a phonetical and morphological investigation has been made. At the basis of the Turkish alphabet, the text was tranclated into the Latin alphabetThen, this translated written text is transfered into to the Turkey’s Turkish. The text’s dictionary has been also prepared. This dictionary is both with reference and at necessary respects, by diachronical and secronical comparisons.
İÇİNDEKİLER I. CİLT İÇİNDEKİLER ………...I-XXII TUTANAK………..….XXIII ÖN SÖZ ………..………….……XXIV KISALTMALAR………... .XXVI Eser Adı Kısaltmaları ………...… XXVI Dil ve Lehçe Adı Kısaltmaları ………...………....…. XXVI Kurum ve Kuruluş Adları ……….………..XXVII Diğer Kısaltmalar ………...….XXVII İŞARETLER……….…XXVIII ABSTRACT………...XXX TÜRKÇE ÖZET……….…..…XXXII-XXXIII
0. GİRİŞ ……… ………...1
0.1. KAZAKİSTAN’IN GENEL COĞRAFYASI ……….…...3
0.1.1. Ülkenin Yeri, Nüfusu, Yüz Ölçümü ve Şehirleri ……….……….3
0.2.2. Yer Yüzü şekilleri ve İklimi ………..….3
0.1.3. Ekonomik ve Sosyal Yapı ……….….4
0.2. KAZAK TÜRKLERİ ………..………6 0.2.1. Yaşadıkları Yerler ...……….6 0.2.2. Tarihçe ………. ……….7 0.2.3. Kültür ………..……….. ………..10 0.3. KAZAK ADI………...……..….…….11 0.4. KAZAK TÜRKÇESİ……….……….……...15 0.5. KAZAK EDEBİYATI………....17
0.5.1. XIV. Yüzyıldan XIX. Yüzyıla Kadar Kazak Edebiyatı ………….……..…….17
0.5.2. XIX. Yüzyıldaki Kazak Edebiyatı ……….…………..….19
0.5.3. XIX. Yüzyılın Sonu İle XX. Yüzyılın Başındaki Kazak Edebiyatı …….……21
0.5.4. Sovyet Dönemi Kazak Edebiyatı ………. …………....22
0.5.5. İkinci Dünya Savaşı Etkisindeki Kazak Edebiyatı ……… ………….….23
0.5.6. Sovyetler Birliği Dışındaki Kazak Edebiyatı ……….…………..….24
5.7. 1991’den Sonraki Bağımsızlık Devri Kazak Edebiyatı ……. ……….25
0.6. RAYIMBEK BATIR ROMANI…..…...…………..25
0.6.2. Eserin Konusu ………..26
0.6.3. Eserin Dili ………...………….…26
0.6.3.1. Türkçe Kelimeler ...………..……… ...………27
0.6.3.2. Alınma kelimeler ...……….………..………..……28
0.6.4. Romanda Verilen Millî Şuûr ……….…..….……….29
0.7. ALFABE ...…………..32
DİL İNCELEMESİ
I. BİRİNCİ BÖLÜM SES BİLGİSİ …...………...………….………331. ÜNLÜLER ……...34
Sırasıyla Ünlüler (34); a ünlüsü [а] (34); ä ünlüsü [ə] (34); e ünlüsü [e, э] (36); ı ünlüsü [ы] (36); i ünlüsü [і] (37); o ünlüsü [о] (37); ö ünlüsü [ө] (37); u ünlüsü [ұ] (38); ü ünlüsü [ү] (39). 1.1. UZUN ÜNLÜLERİN KISALMASI ………...……….……39
ā, ū, ǖ> uw/äw (40); Uzun V> Vy (40); #ý, #ǖ > #jı, #jü (41); ā, VعV (ā‘a ~ a‘ā ~ a‘i)> ä (41); Ünsüz değişmeleri sebebiyle görülen w, y sesleri (42). 1.2. ÜNLÜ UYUMU ………..…..……….43
1.2.1. Damak Uyumu ………..……….…………..….44
1.2.1.1. Kalınlık Uyumu ..……….……...44
1.2.1.2. İncelik uyumu ………..…..……….44
1.2.1.3. Damak Uyumuna Uymayan Kelimeler ……….45
1.2.1.4. Damak Uyumuna Uymayan Kelimelerde Ekler ………….……..………….45
1.2.2. Dudak Uyumu ………..………..………45
1.2.2.1. Düzlük Uyumu ……….……….46
1.2.2.1.2. Düzlük Uyumuna Uymayan Kelimeler ……….……….46
1.2.2.1.3. Düzlük Uyumuna Uymayan Ekler ……….47
1.2.2.2. Yuvarlaklık Uyumu ………...…..….……….47
1.2.2.2.1. Yuvarlaklık Uyumuna Uymayan Kelimeler ……….…………..47
1.3. ÜNLÜ DEĞİŞMELERİ ………..49
1.3.1. Kısa Ünlülerin Değişmesi ………..……….…49
İşlek Olanlar ………...………..………...….49
a> ı (50); e> a (50); e> ä (51); i> ı (52); u> ı (52); ü> i (53); i> e (54); é> e (55); a> e (55); u> a (56). Sadece Birinci Hecesinde Ünlü Değişmesi Görülenler ………..…….…..56
u> o (55), o> u (55), ö> ü (56). İşlek Olmayanlar ………..……….………..……56
a> i (56); a> o (56); a> ö (56); a> u (56); e> i (56); e> o (56); e> ö (56); e> ü (56); ı> a (56); ı> i (57); i> ü (57); o> a (57); o> ı (57); ö> a (57); u> i (57); u> ö (57); ü> e (57); ü> ö (57); a> ä (57); ä> i (57); e> ı (57); ü> u (57); i> a (57).
Örneği Tek Olanlar ……….…………...58
ä> a (58); ä> ü (58); i> ä (58); i> o (58); i> u (58); ı> u (58); ö> o (58); ö> ä (58); ö> e (58); u> e (58); u> ü (58); ü> a (58); ü> ı (58). 1.3.2. Ünlü Kısalması ………...58
1.3.2.1. Ana Türkçedeki asli uzun ünlülerin kısalması ……….………58
ā> a (58); ō > o, ö, [u] (58); ū> u (58); ý> i (58); é> e (58). 1.3.2.2. Alınma kelimelerde ünlü kısalması ………...59
ā> a (59); ý> ı (59); ý> o (59); ū> ı (59); ā> e (59); ū> ö (59); ā> ı (59); ū> o (59). 1.4. ÜNLÜ TÜREMESİ ………..………..60
1.4.1. Kelime Başında Ünlü Türemesi ………..…………...…..60
1.4.2. Kelime İçinde Ünlü Türemesi ………..…….……….……..60
1.4.3. Kelime Sonunda Ünlü Türemesi ………...…….………..61
1.5. ÜNLÜ KAYNAŞMASI ……….……..…...61 1.6. ÜNLÜ KAYNAŞMAMASI ……….…….………62 1.7. ÜNLÜ DÜŞMESİ ……….……….62 1.7.1. Başta Ünlü Düşmesi ……….……….……...62 1.7.2. İçte Ünlü Düşmesi ………..……….…….63 1.7.3. Sonda Ünlü Düşmesi ……….………..…….………64
1.8. İKİ ÜNLÜNÜN YAN YANA KULLANILMAYIŞI ………..…….……64
1.8.1. Ayın (ع) ve Hemzenin (ﺀ) Değişmesi veya Düşmesi Nedeniyle İki Ünlünün Yan Yana Gelmediği Durumlar ………...………..………...65
Değişme (67); y <ﺀ [’] (67); w <ﺀ [’] (67); ğ <ع [‘] (67); Düşme (67); e <ā’a (67); a <a‘ý (67). 1.8.2. Ünlülerin Birbirine Yanaşmaması ………..………….….65
1.9. YARDIMCI SES ……….……….………..65
1.10. ÜNLÜ AYKIRILAŞMASI …………..……….………..….65
1.10.1. Yuvarlak Ünlülerin Düzleşmesi ……….….65
İşlek Olanlar ………...………..….…65
u, (ū)> ı (65); ü> i (66). İşlek Olmayanlar ……….……….………...….….66 u> a (66); u> e (66); ü> e (66); ö> a (66); ö> ä (66); (66); o> ı (66).
1.10.2. Dar Ünlülerin Genişlemesi ……….……….…….66
i> e (66); ý> e (66); ý> a (66); ū> o (66). 1.10.3. Kalın Ünlülerin İncelmesi ……….…………...66
a> i (66); ā> i (66); a> ä (66); ı> ä (66). 1.10.4. İnce Ünlülerin Kalınlaşması ………..………..66
e> a (66); i> ı (66). 1.11. ÜNLÜ BENZEŞMESİ ……….……….…..67
1.11.1. Yönüne Göre Ünlü Benzeşmesi ……….…..67
Gerileyici Ünlü Benzeşmesi ………..……….67
İlerleyici Ünlü Benzeşmesi ………..……….………..67
İlerleyici-Gerileyici Ünlü Benzeşmesi ……….………..67
1.11.2. Derecesine Göre Ünlü Değişmesi ……….………...67
Tam Ünlü Benzeşmesi ………..………..67
Yarım Ünlü Benzeşmesi ……….68
1.12. ÜNLÜ ÜNSÜZ UYUMU ………68
Arka Damak Ğ (ğ), Q (q), X (x) Ünsüzleriyle Kalın Ünlüler ………….…………...68
Ön Damak G (g), K (k) Ünsüzleriyle İnce Ünlüler ……….………...68
1.13. SES OLAYLARINA GÖRE ÜNLÜLERİN DURUMU ……….……….………69
1.13.1. Ünsüz Düşmesinden Sonra Ünlülerin Durumu ……….………...69
hA>Øä, ØA (69); hA>Øä (69); hA>ØA (69); VhK / KhV / VhV> VØ, ØV (69); #vV / #‘ / #hV> Ø yuvarlak V (70); /ev/ > ä (740; g#> Ø, VgV> Ø (70). 1.13.2. Ünsüz Kaynaşmasından Sonra Ünlülerin Durumu ……….……...71
1.13.3. Kelime Birleşmesinde Bir veya Birden Fazla Ses Olayının Oluşması .…….…71
1.13.3.1 Kelime Birleşmesinden Sonra Ünlülerin Durumu ………...………...71
1.13.3.2 Hece Düşmesinden Sonra Ünlülerin Durumu ………..………...71
1.13.4. Ünsüz Tekleşmesinden Sonra Ünlülerin Durumu ………..………...71
e> ä (71); e> a (71); a> ı (72); ü> e (72). 1.13.5. Ünsüz Değişmesinden Sonra Ünlülerin Durumu ……….….72
ع> ğ (76); ﺀ> y (76). 1.13.6. Adların Kısalmasından Sonra Ünlülerin Durumu ………..………...72
1.13.7. Vurgu ve Tonlamadan Sonra Ünlülerin Durumu ………..………72
1.13.8. Ünlü Yer Değiştirmesi ………...…………72
2. ÜNSÜZLER ………… ………….……….….….…….73 2.1. ÜNSÜZLERİN SINIFLANDIRILMASI……….………....………74 2.1.1. DUDAK ÜNSÜZLERİ ………..……….74 p ünsüzü [п] (74); b ünsüzü [б] (76); m ünsüzü [м] (77). 2.1.2. ÇİFT DUDAK ÜNSÜZÜ ………..………..…79 w ünsüzü [у] (79). 2.1.3. DİŞ-DUDAK ÜNSÜZLERİ ………...….80 f ünsüzü [ф] (80); v ünsüzü [в] (81). 2.1.4. DİŞ ETİ ÜNSÜZLERİ…….………...…………..81 d ünsüzü [д] (81); t ünsüzü [т] (82); n ünsüzü [н] (84); z ünsüzü [з] (85); s ünsüzü [с] (85). 2.1.5. DİŞ-DAMAK ÜNSÜZLERİ ……….……….….87 j ünsüzü [ж] (c [дж]) (87); ç ünsüzü [ч] (88); ş ünsüzü [ш] (88). 2.1.6. ÖN DAMAK ÜNSÜZLERİ ………..…..90 l ünsüzü [л] (90); r ünsüzü [р] (91); y ünsüzü [й] (92); g ünsüzü [г] (94); k ünsüzü [к] (95).
2.1.7. ART DAMAK ÜNSÜZLERİ ……….………….96 ğ ünsüzü [ғ] (96); q ünsüzü [қ] (97); x ünsüzü [x] (98); ñ ünsüzü [ң] (99).
2.1.8. GIRTLAK ÜNSÜZÜ ……….…..107 h ünsüzü [һ] (99).
2.1.9. ALINMA ÜNSÜZLER ………..100 ts ünsüzü [Ц] (100); şç ünsüzü [Щ] (100).
2.1.10. ÇİFT SES DEĞERİNE SAHİP ALINMA HARFLER ……….…………...100 (I) y [И] sesi (100); yo [ë] sesi (101); yu(w) [Ю] sesi (101); ya [Я] sesi (101).
2.2. ÜNSÜZ UYUMU ……….……101 2.2.1. Ötümlü+Ötümlü ………..………..101 2.2.2. Ötümsüz+Ötümsüz ……….…………..101 2.2.3. İki Ünlü Arasında ve Ünlüyle Başlayan Ek Aldığında Ötümlüleşme …………..102 İkili Şekiller ………..………...109 +GA, +KA (102); +dA, +tA (102); +GI, +KI (102); +dAGAn, +tAğAn (102). Üçlü şekiller ……….103 +(n)Iñ, +tIñ, +dIñ (103); +dAn, +tAn, +(n)An (103); +nI, +tI, +dI (103); +lAr, +tAr, +dAr (103); +lIK, +lI, +lAs (104); +tIK, +tI, +tAs (104); +dIK, +dI, +dAs (104); +mA, +pA, +bA (104).
2.3. ÜNSÜZ DEĞİŞMELERİ ……….105 2.3.1. Tonlulaşma ………..…….105 k> g değişmesi (105); q> ğ değişmesi (106); p> b değişmesi (106); t> d değişmesi (107).
2.3.1.1. Damak Ünsüzlerinde Tonlulaşma ……….…….107 Vq/(k)V> VğV (107); VkV> VgV (107); VhV> VyV (108); VhV> VğV (108).
2.3.1.2. Dudak Ünsüzlerinde Tonlulaşma ……….………..108 VpV> VbV (108).
2.3.1.3. Diş Ünsüzlerinde Tonlulaşma ……….108 #t> #d değişmesi (108); s#> z# değişmesi (108).
2.3.2. Tonsuzlaşma ……….…109 d> t, l> t, n> t ; g> k, ğ> q, x> q, ó> y; b> p, m> p, f> p; z> s (109).
2.3.2.1 Damak Ünsüzlerinde Tonsuzlaşma ……….110 õ [خ]> q değişmesi (110); ó [ح]> q değişmesi (110); g> k değişmesi (110); ġ [غ]> q değişmesi (111).
2.3.2.2. Dudak Ünsüzlerinde Tonlulaşma ………111 f> p değişmesi (111); b> p değişmesi (111).
2.3.2.3. Diş Ünsüzlerinde Tonsuzlaşma ………112 z> s değişmesi (112); d> t değişmesi (112).
2.3.3. Süreklileşme ………..………….113 2.3.3.1. Patlayıcı Ünsüzlerin Sızıcılaşması ………..……….113 İşlek Olanlar………..………114
ç> ş (114), c> j (114), g/ġ> w (11), ò> ğ (115), q> x (116), ‘> ğ (116), ç> (ş)> ş (117).
İşlek Olmayanlar………...………117
b> w (117), d> z (117), ç> z (117), /ç/> /j/ (118), z> j (118), /z/> /j/ (118), /p/> /w/ (118).
2.3.3.2. Akıcı Ünsüzün Patlayıcılaştıktan Sonra Sızıcılaşması ………..118 y> j değişmesi (118).
2.3.3.3. Sızıcı Ünsüzler Arasında Değişmeler ………..…………119 #h3 (ه, ح, خ)> #x değişmesi (119); ﻮ > w değişmesi (119).
2.3.3.3.1. Akıcı Ünsüzün Sızıcılaşması ……….119 /ñ/> /ğ/ (119).
Vd/> Vy/ değimesi (119); g> y değişmesi (120); b> w> y değişmesi (120); b>m değişmesi (120); #f> #p> #m değişmesi (120); /g/> /ñ/ değişmesi (120); /d/> /ñ/ değişmesi (120).
2.3.4.1. Akıcı Ünsüzlerin Kendi Arasında Değişmesi ………..…..…..121 /ñ/> /y/ (121), n> y (121), ny#> y# (121), ng#> n# (121), ng#> ñ# (121), n> /ñ (121), /m/> /ñ/ (121), /m/> /n/ (121), n> l (121), /l/> /n/ (122), /n/> /m/ (122), /l/> /r/ (122), r> l (122).
2.3.5. Süreksizleşme ……….…………..122 İşlek olanlar ……….123
f> p değişmesi (123), f> b değişmesi (123), õ> q değişmesi (123), /v/> /b/ değişimesi (123).
İşlek olmayanlar ……….……….133
#s> #t değişmesi (124), #y>*#c> #d değişmesi (124), /m/> /p/ değişmesi (124), /v/> /p/ değişmesi (124), /ó [ح]/> /t/ değişmesi (124).
2.3.6. Damaklılaşma ……….………..………124 İşlek olanlar ………..……….. 124
h [ه, ح]> y değişmesi (124), d/> y/ değişmesi (124).
İşlek Olmayanlar ……….…………...125
b> y değişmesi (125), /v/> /y/ değişmesi (125), ع#> y# değişmesi (125).
2.3.6.1. Ön Damaklılaşma ……….125 #q> #k değişmesi (125).
2.3.7. Dudaklılaşma ………125 Çift dudaklılaşma ………...……125 ġ> w değişmesi (125), /n ~ ñ/> /m/ değişmesi (125), /v/> /w/ değişmesi (125). Tam dudaklılaşma ………..126 İşlek olanlar ………...………..126 f> p değişmesi (126), f> b değişmesi (126). İşlek olmayanlar ……….127 #f> #m değişmesi (127), /ﺀ/> /w/ değişmesi (127). 2.3.8. Genizleşme …….………...………127 /ng/> /ñg/ değişmesi (127), /ng/ > ñ değişmesi (127), /n/> /ñ/ değişmesi (127), /mg/> /ñb/ değişmesi (128).
2.3.9. Peltekleşme ………..……….128 ş> s değişmesi (128), y> s değişmesi (128), z> s değişmesi (129).
2.4. SES OLAYLARI ……….129
2.4.1. Ünsüz Benzeşmesi ………...…….129
2.4.1.1. Yerlerine Göre Benzeşme ………..……...129
Yakın Benzeşme ……….…….129
Ünsüz Uyumuna Göre Benzeşme ……….129
l> d (129), n> d (129), l> t (130), n> t (130), d> n (130), m> b (130), m> p (130), b> m (130), d> l (130). Dudaklılaşma ……….…130 Damaklılaşma ………131 Süreksizleşme ………131 Uzak Benzeşme ………131 Süreksizleşme ………131 Diş-damaklılaşma ……….131 Dudaklılaşma ………131
2.4.1.2. Yönüne Göre Benzeşme ………131
İlerleyici Benzeşme ………..….131 Gerileyici Benzeşme ……….131 Ötümlüleşme ……….………131 VqV> VğV (131), VkV> VgV (132), VbV> VpV (132). Sızıcılaşma ………...132 VpV> VbV> VwV (132). 2.4.1.3. Derecesine Göre Benzeşme ………..132
Tam benzeşme ………..132
Yarı benzeşme ……….….132
2.4.1.4. Değişme Sonrası Benzeşme ………..132
2.4.2. Ünsüz Aykırılaşması ………...…132 2.4.2.1.Yakın Aykırılaşma ……….…132 -nt-> -mt-, -mm-> -mb-, -nn-> -nd-, -ll-> -ld-, -tl-> rl, -ss-> -st- (132). 2.4.2.2. Uzak aykırılaşma ………..…….133 -r-r> -r-l-, -m-n> -m-l- (133). 2.4.3. Ünsüz Türemesi ………..…..… 133 j türemesi ………..………133 #ØI> (#yI> #cI) #jI (133), # ý> #j kısa V (133).
y türemesi ……….………133 / ý~ ī /> /Iy/ (133), / ý /> /Iy/ (133). w türemesi ………134 ū> uw (134). t türemesi ……….……….………134 /-r-ø/> t (134). 2.4.4. Ünsüz Düşmesi ……….134 ayın ع (134), g (134), ğ (134), h (134), q (136), l (136), t (147), n (136), r (136), s (137), v (137), y (137).
2.4.4.1. Ünsüz Değişmesi Sonrasında Ünsüz Düşmesi ………….……….……..137 İşlek Olanlar ……….…..……..…….137
h> Ø düşmesindeki ünsüz değişmeleri (137), t> Ø düşmesindeki ünsüz değişmeleri (137), q düşmesindeki ünsüz değişmeleri (138).
İşlek Olmayanlar ……….……….…138 ع> Ø düşmesindeki ünsüz değişmesi (138), k> Ø düşmesindeki ünsüz değişmesi (138), s# düşmesindeki ünsüz değişmesi (138).
2.4.5. Ünsüz Korunması ……….138 #b (138), ş (138).
2.4.6. Yer Değiştirme ……….…………139 2.4.6.1. Yakın Yer Değiştirme ……….………..…..139 2.4.6.1. Uzak Yer Değiştirme ………...………139 2.4.6.3. Ünlü Türemesi ve Düşmesiyle Beraber Ünsüz Yer Değiştirmesi ……...…139 2.4.6.4. Ünlü Ünsüz Yer Değiştirmesi ………..…...139 2.4.7. Eskilik ~ Arkaizim ……….………140 Kelime başında ve içinde……….140 #k, #t, #y, #e, /ñ/ ünsüzlerinin korunması (140); /ñ/ ünsüzlerinin korunması (140). Kök ünlüsünün sonunda ……….………...140 d/ ünsüzünün korunması (140). İki ünlü arasında ………...….………140 q, t, ünsüzlerinin korunması (140). Ekin başında ……….………..140 g (140). Kelime Sonunda………...141 ñ#, e# ünsüzlerinin korunması (141).
r2 : z denkliği (141), l : ş denkliği (141).
2.4.8. Nöbetleşme ……….………...….……141
2.4.9. Kısaltma ………..………..…….…142
2.4.9.1. Özel Adlarda Kısaltma ……….……...…142
2.4.10. İkizleşme …….……….….…143 Kelimelerde ………..………143 y> yy, m> *mm> mb, p> pp, t> tt (143). Ekleşme sırasında ………..……..143 a. Benzer ünsüzler ……….…..143 k+k> kk, n+n> nn, t+t> tt, l+l> ll (143). b. Benzeşen ünsüzler ……….………….…..143 n+d> nn, b+b> pp, ş+s> ss, t+l> tt, m+b> mm, n+d> nn (155). Birleşme sırasında ……….……..144 a. Benzer ünsüzler ……….……..144 q+q> qq, p+b> pp, ş+s> ss (144). 2.4.11. Ünsüz Tekleşmesi ……….. 144 -cc-> -jj-> -j-, -dd-> -d- , -kk-> -k- , -qq-> -q-> -ğ-, -ll-> -l-, -mm-> -m-, -ss-> -s-, -tt-> -t-, -ww-> -w-, -yy-> -y- (144). 2.4.12. Aynılaşma ……….………..144 2.4.13. Hece Kaynaşması ………...…145 2.4.14. Hece Düşmesi ………...145
l> ø, ġ> ø (145), ik> ø (145), Ur> ø (146), ar> ø (146), ng> ñ> ø (146), n> ø (146). 2.4.15. Seslerin Birleşmesi ….………146
V+V> VV (146); V+K> VK (146); /KK/ (146): ünsüz dağılımı (147), b, d, g, ğ (148), j, k, l (149), m,n, ñ (150), p, r (151), q, s, ş (152), t, w (153) y, z (154); /KKK/ (155); KK# (155): lK# (155), nK# (155), rK# (155); y, w türemesinden sonra yK/ wK (156): yb#, yq#, yl#, yf#, yn#, yx#; wl#, wx#, wz# (156). 2.4.16. Heceler ……….………157
II. BÖLÜM ŞEKİL BİLGİSİ ………....……159 1. KELİME (Söz) “Word” ………...……...159 1.1. Sesteş Kelimeler ……...…...159 1.2. Anlamdaş Kelimeler ……...…...159 1.3. Zıt Anlamlı Kelimeler …...……160 1.4. Kökteş Kelimeler ...…..160 1.5. Basit ‘Kök’ Kelimeler ...…..161 1.6. Türemiş Kelimeler ...…...161 1.7. Birleşik Kelimeler ...….…162 1.8. İkilemeler ………...162
1.8.1. Şekil Yönünden İkilemeler ...…….163
1.8.2. Diziliş Yönünden İkilemeler ...…..164
1.8.3. Anlam Yönünden İkilemeler ...166
2. YAPIM EKLERİ ...168
2.1. İsimden İsim Yapım ...168
İşlek Olan Ekler ………..168
+Aw (168), +dA (168), +D2Ay (168), +G4I4 (168), +(I)n (169), +InşI (169), +(I)rAk/q (169), +LAq/k (169), +Lar (170), +Las (170), +Law (170), +LI (171), +LIk/q (171), +sIz (172), +şAñ (172), +ş(s/j)A (172), +şA(/I)k/q (173), +şI (173). İşlek Olmayan Ekler ………173
+(a)q/ +ek (173), +(a)mıq (173), +An (173), +Ar (174), +DIrIk/q (174), +dIz (174), +G3A (174), +ğal (174), +GAlak/q (174), +G4Ay (175), +G4Az (175), +G3Il (175), +I (175), +(I)k/q (175), +InsIz (175), +Ir (176), +It (176), +k/qA (176), +k/qArI (176), +lAy (176), +mAn (176), +pıs (176), +saq (176), +sal (177), +sıq (177), +şIl (177), +şIn (177), +tal (177). Kazak Türkçesindeki Kelimelere Getirilen Farsça Ekler ...177
+beñ (177), +dar (177), +Ger (178), +GIn (178), +GIr (178), +IstAn (178), +keş (178), +Me (178), +mAr (178), +paz (178). Kazak Türkçesindeki Kelimelere Getirilen Arapça Ekler ... 178
+ı (178), +Iy (178). 2.2. İsimden Fiil Yapım Ekleri ………. 179
+A- (179), +(A)l- (179), +(A)r- (179), +At- (180), +(A)y- (180), +G4Ir- (180),
+I- (180), +Ik/q- (180), +(I)rA- (181), +LA- (181), +LAn- (182), +LAs- (182), +LAt- (183), +sA- / +sI- (183), +sIn- (184), +sIrA-(t)- (184).
İşlek Olmayan Ekler………..184
+An- (184), +bI/pI- (184), +G4Ar- (184), +Il- (185), +Ir- (185), +IrA- (185),
+Irk/qA- (185), +(I)t- (185), +k/qA- (185), +qAl- (185), +qAs- (185), +sIt- (185), +şi- (185).
2.3. Fiilden Fiil Yapım Ekleri ………...… 186 İşlek Olan Ekler... 186 2.3.1. Fiil Çatısına Tesir Eden Fiilden Fiil Yapım Ekleri………186 -DI/(A)r- (186), -(G4 )Iz- (186), -(I)k/q- (187), -(I)l- (187), -(I)n- (187), -(I/A)r-
(187), -(I)s- (189), -(I/A)t- (189).
2.3.2 Fiil Çatısına Tesir Etmeyen Fiilden Fiil Yapım Ekleri………. 190 -MA- (190), -y- (190).
İşlek Olmayan Ekeler………..190 2.3.3. Fiil Çatısına Tesir Eden Fiilden Fiil Yapım Ekleri………...….190 -GIr- / -G4Ar- (190), -Iñk/qIr- (191), -qıl- (191), -set- (191), -s-Ir- (191).
2.3.4. Fiil Çatısına Tesir Etmeyen Fiilden Fiil Yapım Ekleri……….191 -A- (191), -(ğ)AlA- (191), -I- (192), -ImsırA- (192), -p- (192), -sI- (192), -tas- (192).
2.4. Fiilden İsim Yapım Ekleri ... 193 İşlek Olan Ekler………193
-A+ (193), -Ak/q+ (193), -(A)n+ (193), -(A)ñ+ (193), -G4I+ (194), -G4In+ (194),
-I+ (194), -(I)k/q+ ~ [-i+] (194), -(I)m+ (195), -(I)n+ (195), -(I)s+ (195), -Iş+ (195), -k/q+ (196), -MA+ (196), -MAk/q+ (196), -mAk/q+tI (196), -mIs+ (197), -p+(197), -U/(A)w+ (197), -y+ (197).
İşlek Olmayan Ekler……….198
-(A)GAn(dIk/q)+ (198), -(a)l+ (198), -(a)m+ (198), -AnAq+ (198), -arı+ (198), -DI+(198), -dek+ (199), -eski+ (199), -(e)t+ (199), -G4A+ (199), -(G4)Ak/q+
(199), -G4A/Iş+ (200), -GInşI+ (200), -GIsI+ (200), -G4I/(A)r+ (200), -(I)ñqı+ (200), -ır+ (200), -(I)t+ (200), -l+ (201), -mAk/q+tI+lIq (201), -mAn+ (201), -mAl+ (201), -MAlI+ (201), -MAs(+tıq) (201), -MAş+(lIk/q) (202), m/bır+ (202), -sA/(ı)q+ (202), -şAk/q+ (202), -şañ+ (202), -şI+ (202), -tam+ (202), -tAy+ (202), -(U)wıl+ (202), -wıq+ (203), -ya+ (203).
2.4.1.2. İsim-Fiiller ... 203
-(A)w (203), -Uw (204), -MAk/q (204), -(I)s (204). 2.4.1.3. Sıfat-Fiiller ... 204
2.4.1.3.1. Geçmiş Zaman Sıfat-Fiilleri……….. 205
-MIs+ (205),-G4An (205), -dıq+ (205). 2.4.1.3.2. Geniş Zaman Sıfat-Filleri ……….. 205
-G4An (205), -MAGAn+ (206), -(A)r+ (206), -ArlIk/q+ (206), -MAs+ (207). 2.4.1.3.3. Gelecek Zaman Sıfat-Fiilleri ………. 207
-AsI+ (207), -AşAk/q+ (207), -(A/y)tIn+/-(y)tuğın+ (207). 2.4.1.4. Zarf-Fiiller ... 208
2.4.1.4.1. Zarf-Fiil Ekleriyle Meydana Gelen Zarf-Fiiller …………..………... 209
-A/ -y (209), -Ap (209), -(I)p (209), -ArlIk/q+(tAy) (209), -G4AlI (210), -MAGAn (210), -MAy (210). 2.4.1.4.2. Ad Durum Eklerinin Birleşmesiyle Meydana Gelen Zarf-Fiiller ….. 210
-(A)rGA (210), -G4AndA (210), -GAnşA (210), -MastAn (210); -uwmen (210). 3. KELİME TÜRLERİ ... 212
3.1. İSİMLER ... 212
3.1.1. Özel İsimler ... 212
3.1.1.1. Kişi Adları ... 212
Fiil Getirilerek Yapılan İsimler ... 212
Tek Kelimeden İsimler ... ... 212
Birleşik İsimler ... ... 213
Unvanlı İsimler ... ... 213
Yabancı İsimler ... ... 213
Arapçadan Alınan İsimler ... ... 213
3.1.1.2. Özel İsimlerde Kısaltma ... ...213
3.1.1.3. Yer Adları ... ... 213
3.1.2. Yapılarına Göre İsimler ... 214
3.1.2.1. Basit İsimler ... 214
3.1.2.2. Türemiş İsimler ... 215
3.1.2.3. Birleşik İsimler ... 215
3.1.3. İsim Çekim Ekleri ... 216
3.1.3.1 Çokluk Eki ... 216
3.1.3.3. Durum Ekleri ... 218
Yalın Durumu +Ø ... 219
Yükleme Durumu +N(n~d~t)I ...219
Yönelme Durumu +(G4)A ... 220
Bulunma Durumu +DA ... 221
Çıkma Durumu +NAn ...221
Vasıta Durumu +M(m~b~p)en ... 222
3.1.3.3.1. Bir Birlerinin Yerine Kullanılan Durum Ekleri ... 222
3.1.3.4. Tamlama ~ İlgi Durumu +NIñ ...223
3.1.3.5. Aitlik Eki +G4I ...224
3.1.3.6. Soru Eki /MA? <+mI ... 224
ma, ba, pa...224
3.2. SIFATLAR ...225
3.2.1. Yapıları Bakımından Sıfatlar………..225
3.2.1.1. Basit Sıfatlar……….225
3.2.1.2. Türemiş Sıfatlar……….226
3.2.1.3. Birleşik Sıfatlar……….226
3.2.1.4. Pekiştirmeli Sıfatlar………...………226
3.2.2. İşlevleri Bakımından Sıfatlar………...227
3.2.2.1. Niteleme Sıfatları ... 227
3.2.2.1.1. Yapı Bakımından Niteleme Sıfatları……….……….227
3.2.2.1.1.1. İsim kökenli………..227
3.2.2.1.1.2. Fiil kökenli ………227
3.2.2.1.2. Derecelendirme Bakımından Niteleme Sıfatları………227
3.2.2.1.2.1. Eşitlik……….……….227 3.2.2.1.2.2. Karşılaştırma………...227 3.2.2.1.2.3. Aşırılık………...……….227 3.2.2.1.2.4. En üstünlük……….…………227 3.2.2.1.3. Sıfatlarda Benzetme……….…………..227 3.2.2.2. Belirtme Sıfatları ...228 3.2.2.2.1. İşâret Sıfatları ... 228 3.2.2.2.1.1. İşâret Zamirleriyle………..……….….... 228
3.2.2.2.1.2. +k/qI ekiyle yapılanlar ... 228
3.2.2.2.2.1. Asıl Sayı Sıfatları ……...……….…….………... 229
3.2.2.2.2.2. Sıra Sayı Sıfatları ... 229
3.2.2.2.2.3. Üleştirme Sayı Sıfatları ... 229
3.2.2.2.2.4. Kesirli Sayı Sıfatları ...230
3.2.2.2.2.5. Topluluk Sayı Sıfatları...230
3.2.2.3. Belirsizlik Sıfatları ………....… 230
3.2.2.3.1. Eklerle Yapılanlar………231
3.2.2.4. Soru Sıfatları... 231
3.3. ZARFLAR ...232
3.3.1. Yapıları Bakımından Zarflar………232
3.3.1. 1. Basit Zarflar………. 232
3.3.1.2. Türemiş Zarflar……….… 232
3.3.1.2.1. Yapım Ekleriyle Yapılan Türemiş Zarflar……….….232
3.3.1.2.2. Ad Durum Ekleriyle Yapılan Türemiş Zarflar………....232
3.3.1.2.3. Zarf-fiil Ekleriyle Yapılan Türemiş Zarflar……….…….. 233
3.3.1.3. Birleşik Zarflar……….…. 233
3.3.1.4. Kelime Grubu Şeklinde Olan Zarflar……… 234
3.3.1.5. İkilemeli Zarflar……… 234
3.3.2. İşlevleri Bakımından Zarflar ... 234
3.3.2.1. Nitelik Zarfları ... 234 3.3.2.2. Zaman Zarfları ... 234 3.3.2.3. Yer-Yön Zarfları ... 236 3.3.2.4. Azlık-Çokluk Zarfları ………... 236 3.3.2.5. Soru Zarfları... 236 3.4. ZAMİRLER ...237
3.4.1. Yapıları Bakımından Zamirler……….……237
3.4.1. 1. Basit Zamirler………237
3.4.1.2. Türemiş Zamirler………238
3.4.1.3. Birleşik Zamirler……….240
3.4.2. İşlevleri Bakımından Zamirler...240
3.4.2.1. Kişi Zamirleri ... 240
3.4.2.2. İşaret Zamirleri ... 242
3.4.2.4. Belirsizlik Zamirleri ………... 245 3.4.2.4.1. Yapıları Bakımından Belirsizlik Zamirleri ... 245 3.4.2.4.1.1. Yalın Belirsizlik Zamirleri ...245 3.4.2.4.1.2. Ekli Belirsizlik Zamirleri ... 245 3.4.2.4.1.3. İyelikli Belirsizlik Zamirleri ...245 3.4.2.4.1.4. +ki’li Belirsizlik Zamirleri ... 247 3.4.2.4.2. İşevleri Bakımından Belirsizlik Zamirleri ... 248 3.4.2.4.2.1. İkrar Bildiren Zamirler ... 248 3.4.2.4.2.2. İnkâr Bildiren Zamirler ... 248 3.4.2.4.2.3. Tesbit Bildiren Zamir ... 248 3.4.2.4.2.4. Bir Sayısı İle Yapılan Belirsizlik Zamirleri ... 250 3.4.2.5. Soru Zamirleri ……….………...250 3.4.2.5.1. Yalın Soru Zamirleri ... 251 3.4.2.5.2. Ekli Soru Zamirleri ...251
3.5. FİİLLER………...252 3.5.1. Yapı Bakımından Fiiller... 252 3.5.1.1. Basit Fiiller ...252 3.5.1.2. Türemiş Fiiller ……….………..252 3.5.1.2.1. İsimlerden Türemiş Fiiller ...255 3.5.1.2.2. Fiillerden Türemiş Fiiller………...…...255
3.5.1.3. Birleşik Fiiller……….. 256 3.5.1.3.1. İsim+Fiil Yapısında Olanlar………..……256
3.5.1.3.1.1. İsim + bol-……… 256 3.5.1.3.1.2. İsim + et-……….……….. 257 3.5.1.3.1.3. İsim + Ğıl-/Ğıp- <qıl-ıp………..……….. 257 3.5.1.3.1.4. İsim + Anlamca Kaynaşan Fiiller ……… 258 3.5.1.3.1.5. İsim + Yönelme Eki + Fiil Kalıbı………...………. 258 3.5.1.3.1.6. İsteklenme Fiili (-G4I+sI kel-) ……….… 259 3.5.1.3.2. Fiil + Fiil Yapısında Olanlar……….. 259 3.5.1.3.2.1. Tek Zarf-Fiil Ekini Alan Birleşik Fiiller……….…. 259 3.5.1.3.2.2. İki Zarf-Fiil Ekini Arka Arkaya Alan Birleşik Fiiller………….. 259 3.5.1.3.2.3. Birincisi Değişken İkincisi Sabit Olan Birleşik Fiiller……….… 259 3.5.1.3.2.4. İkilemeli Fiiller ……… 261 3.5.1.3.2.5. Kaynaşan Fiiller ………...… 261
3.5.1.3.2.6. Tasvirî Fiiller ………... 262 3.5.1.3.2.6.1. Yeterlik Fiili ……….….. 262 3.5.1.3.2.6.2. Tezlik Fiilleri……….. 263 3.5.1.3.2.6.3. Süreklilik Fiilleri ……… 264 3.5.1.3.2.6.4. Yaklaşma Fiili………. 265 3.5.1.3.2.6.5. Çabacılık Fiili………...……….. 265 3.5.1.3.2.6.6. Başlama Fiili……….….…...…….. 266 3.5.1.3.2.6.7. Bitmişlik ~ Bitirme Fiili………... 266 3.5.1.3.2.6.8. Bitmemişlik Fiili………... 267 3.5.1.3.2.7. Karmaşık Fiiller ………...…. 267 3.5.1.3.2.7.1. Benzerlik Fiili……… …..…. 267 3.5.1.3.2.7.2. Öncelik Fiili………... 267 3.5.1.3.2.7. 3. Alışkanlık Fiili……….…. 268 3.5.1.3.2.7.4. Niyet Fiili………..……. 268 3.5.2. Fiil Çatısı……….………. 268 3.5.2.1. Öznelerine Göre Fiiller... 268 3.5.2.1.1. Etken Şekiller ... 268 3.5.2.1.2. Dönüşlü Şekiller ... 269 3.5.2.1.3. Edilgen Şekiller ... 269 3.5.2.1.4. İşteş Şekiller ... 269 3.5.2.1.5. Oldurma Şekli ...270 3.5.2.2. Nesnelerine Göre Fiiller ... 270 3.5.2.2. 1. Geçişli Fiil ...270 3.5.2.2.2. Geçişsiz Fiil ... 271 3.5.3. Fiillerde Olumsuz Şekiller ...……….…………... 271 3.5.4. Fiil Çekimi ...271 3.5.4.1. Fiil Çekiminde Kullanılan Kişi Ekleri ...272 3.5.4.2. Fiil Kipleri ... 272 3.5.4.2.1. Basit Kipler ... 272 3.5.4.2.1.1. Bildirme Kipleri ... 273 3.5.4.2.1.1.1. Görülen Geçmiş Zaman ... 273 a. F-[MA]-DI + (m, ñ, Ø, k/q, ñdAr, Ø; ñIz, ñdAr) MA? ...273 b. F-[MA]- GA(n)+ (mın, sIñ, Ø, bIz, sıñdAr, Ø; sız, sızdar) joq /emes MA? 274 c. F- [MA]-A/ytIn+ (m, ñ, Ø, k/q, ñdAr, Ø; ñIz, ñdAr,) M2A? ...276
3.5.4.2.1.1.2. Öğrenilen Geçmiş Zaman...277 F-[MA]-(I)p + (pIn, sIñ, tI, pIz, sIñdAr, Ø ~ tI; sIz, sIzdar) M2A? ...277 3.5.4.2.1.1.3. Şimdiki Zaman ... 278 a. F-[MA] -y/A+ (mIn, sIñ, sız, sızdar, tI, mIz , sIñdAr, Ø ~ tI) M2A? ... 278 b. F-[MA] -y/A/(I)p+jatır/jür/otır/tur+ (mIn, sIñ, Ø, mIz, sIñdAr, Ø) M2A? .. 279 c. F -(U)wdA+ emes + (mIn, sIñ, Ø, mIz, sIñdAr, Ø) M2A? ... 281 3.5.4.2.1.1.4. Gelecek Zaman ………... 281 a. F-A/y+I. Tip Kişi... 282 b. F -(A)r ~ MAs + (mIn, sIñ, Ø, mIz, sIñdAr, Ø; sIz, sIzdAr) MA? ... 282 c. F - MAk/q(şI)+ (mIn, sIñ, Ø, mIz, sIñdAr, Ø; sIz, sIzdAr) [emes+kişi] MA? 283 d. F -[MA]-GAlI+ yrd. f. [jatır, jür, otır, tur] + (mIn, sIñ, Ø, mIz, sIñdAr, Ø; sIz, sIzdAr) M2A?... 284
3.5.4.2.1.1. 5. Geniş Zaman ………...285 a. F-A/y+ Kişi Eki... 285 b. F -(A)r+ Kişi Eki... 285 c. F -[MA] -GAN+bolar + (mIn, sIñ, Ø, mIz, sIñdAr, Ø) M2A? ... 285
3.5.4.2.1.2. Tasarlama Kipleri ……….….. 286 3.5.4.2.1.2.1. Emir Kipi ... 286 III. Tip Kişi Ekleri ... 286 3.5.4.2.1.2.2. Şart Kipi ... 286 F -[MA] –sA + (m, ñ, Ø, k/q, ñdAr, Ø; ñIz, ñdAr) MA? ...311 3.5.4.2.1.2.3. Gereklilik Kipi ... 289 F -(U)w + (Im, Iñ, I, ImIz, lArIñ, I) kerek +emes +pe? ...289 3.5.4.2.1.2.4. İstek Kipi ... 290 a. F-[MA ] -GAy+ + (mIn, sIñ, Ø, mIz, sIñdAr, Ø; sız, sızdar) M2A? ... 290 b. F -GI +(m, ñ, sI, mIz, lArIñ, lArI) keledi ~ kelmeydi me? ...291 3.5.4.2.2. Birleşik Kipler...292 3.5.4.2.2.1. Ek-Fiilin Çekimi ve Bar, Joq, Emes Kelimeleri...292 3.5.4.2.2.1.1. Ek-Fiilin Geniş Zamanı ... 294
İsim [emes]+MIn/sIñ/Ø/MIz/sIñdAr/Ø~ +Dar + pe? ... 295 3.5.4.2.2.1.2. Ek-Fiilin Görülen Geçmiş Zamanı ... 297 İsim [emes] pe +edi+ II. Tip Kişi (m, ñ, Ø, k, ñder,Ø)? ... 297 3.5.4.2.2.1.3. Ek-Fiilin Öğrenilen Geçmiş Zaman ... 297 İsim [emes] +eken+ II. Tip Kişi (bin, siñ, Ø, biz, siñder, Ø) be? ... 297
3.5.4.2.2.1.4. Ek-Fiilin Şartı ...298 İsim bol-[ma]-sa+ II. Tip Kişi (m, ñ, Ø, q, ñız(dar), ñdar, +Ø) MA? ...298 3.5.4.2.2.2. Birleşik Çekimli Fiiller ...298 3.5.4.2.2.2.1. Kiplerin Hikâyesi ...299 3.5.4.2.2.2.1.1. Görülen Geçmiş Zamanın Hikâyesi ………299 -(MA)-DI e-di (MA?) “-DIydI” ……….299
3.5.4.2.2.2.1.2. Öğrenilen Geçmiş Zamanın Hikâyesi ...299 a. -GAn (-MA) -GAn (~joq) (MA?) e-di “-mIştI” ...299 b. -Ip -(MA)-(I)p pa e-di “-mIştI” ...300 3.5.4.2.2.2.1.3. Değişken (Gelecek ~ Geniş) Zamanın Hikâyesi ...300 a. -(y)AtIn -(y)AtIn (emes) (MA) e-di “-AcAktI/ -IrdI/ ” ... 300 3.5.4.2.2.2.1.4. Şimdiki Zamanın Hikâyesi ... 300 a. -zarf-fiil+yrd. f. -(MA)-(I)p/-A/-y jatır/jür/otır/tur (ma?) e-di “-yordu” ...300 b. -(U)wdA+edi -(U)wdA (emes) (MA?) e-di “-mAktAydı” ...301 3.5.4.2.2.2.1.5. Yakın Gelecek Zamanın Hikâyesi ...301 a. -GALI -GAlI jatır/jür/otır/tur joq (MA?) edi+II. tip kişi eki ‘-AcaktI’….….301 b. -Ar, -MAs...301 -Ar (-ma) edi+II. tip kişi eki ‘-AcAktI’... 301 -MAs (pa) edi+II. tip kişi eki ‘-mAzdI’...301 c. -ArdAy bol-, -MAstAy bol- ...302 -ArdAy (ma?) bol- +II. tip kişi eki ‘-Ir/-AcAK gibi ol-’ ...302 -MAstay bol- (ma?) +II. tip kişi eki ‘-mAz ol-’. ...302 ç. -MAk/q -MAk/q (emes)(pA?) e-di+II. tip kişi ekleri ‘-AcaktI/-yordu’….…….303 d. -(U)wşI -(U)wşI e-di ‘-mAktAydI/-AcAktI’……….….….303 3.5.4.2.2.2.1.6. Geniş Zamanın Hikâyesi ...304 (-MA) -ğan bolar (ma?) e-di+II. tip kişi ekleri ‘-mIş ol-ur-du/ -A bil-ir-di’...304 3.5.4.2.2.2.1.7. İsteğin Hikâyesi ………..……… 304 (-MA)-GAy (ma?) e-di+II. tip kişi ekleri ‘(y)Aydi’...304 3.5.4.2.2.2.1.8. Gerekliliğin Hikâkesi ………...305 -(U)w kerek/qajet/tiyis emes (pe?) e-di+II. tip kişi ekleri ‘-ALIydI’...305 3.5.4.2.2.2.1.9. Şartın Hikâyesi ………..…….….305 (-MA) -sA (ma?) e-di+II. tip kişi ekleri ‘saydı’...305 3.5.4.2.2.2.2. Kiplerin Rivâyeti...306
a. –GAn eken (~-MA) -GAn (~joq) (MA?) e-ken ‘-mIştI’...306 b. –A/ytIn eken (-MA) -A/ytIn (ba?) eken+I. tip kişi ekleri ‘-AcAkmış’………...307 3.5.4.2.2.2.2.2. Şimdiki Zaman Rivâyeti ………307 -A/Ip/y jatır/jür/otır/tur[-GAn] joq (MA?) e-ken ‘-yormuş’... 307 3.5.4.2.2.2.2.3. Gelecek Zamanın Rivâyeti ……….308 -MAk/q emes (MA?) e-ken ‘-AcAkmIş’ ………..……….308 3.5.4.2.2.2.2.4. Gelecek/Şimdiki Zamanın Rivâyeti ………..308 -A/y+dI eken+I. tip kişi ekleri eken ‘alacakmış’ ~
(-A/ytIn) emes (-MA?) +I. tip kişi ekleri eken ‘mayacak mıymış’...308 3.5.4.2.2.2.2.5. Gelecek/Geniş Zaman Rivâyeti ………..………. 309 (-MAs)/-Ar (MA?) eken+I. tip kişi ekleri
‘-(y)AcAkmIş/-IrmIş’...309 3.5.4.2.2.2.2.6. Yakın Gelecek Zamanın Rivâyeti ………..………….. 309 -GAlI jatır/jür/otır/tur joq (MA?) eken+I. tip kişi eki ‘-AcaktI’ ~
-GAlI jat-/jür-/otır-/tur-GAn joq (MA?) eken+I. tip kişi eki
‘-MAyAcAk’...309 3.5.4.2.2.2.2.7. İsteğin Rivâyeti ... 310 a. –GAy eken (-MA)-GAy (ma?) eken+I. tip kişi ekleri...310
b. –GI eken -GI+iyelik ekleri kel- edi/gen eken ‘-mAk istemiş’ ~ -GI+iyelik ekleri kel-me-gen eken ‘-mAmAyI istemiş’, -GI+iyelik ekleri
kel-me-y me eken? ‘-mAmAyI mı istemiş’ ...310 3.5.4.2.2.2.2.8. Şartın Rivâyeti ……….……….…311 a(-mA)-sA+II. tip kişi ekleri (m/bA?) e-ken ‘-sAymIş’...311 3.5.4.2.2.2.2.9. Gerekliliğin Rivâyeti ………..……….… 311 -w+iyelik ekleri kerek/qajet/tiyis (emes) (pe?) eken ‘-mAlIymIş’...311 3.5.4.2.2.2.3. Kiplerin Şartı...311 3.5.4.2.2.2.3.1. Görülen Geçmiş Zamanın Şartı ……….. 312 a. -GAn bol-sa+II. tip kişi ekleri “-mIşsA ~ -dIysA” ... 312 b. –A/ytIn bol-sa+ II. tip kişi ekleri “-mIş olsa gerek”. ………...………….. 312 3.5.4.2.2.2.3.2. Geniş Zamanın Şartı ………...…………. 313 -Ar/-mAs bol-sA+II. tip kişi ekleri (MA?) “-I/ArsA ~ -AcAk olsa” ... 313 3.5.4.2.2.2.3.3. Gelecek Zamanın Şartı ………...…...313 –AtIn (emes) bol-sa+II. tip kişi ekleri (MA?) “-AcAksA ~ -yor olsa” …... 313 3.5.4.2.2.2.3.4. Gerekliliğin Şartı ……….….314 –(U)w+iyelik ekleri kerek/qajet/tiyis (emes) bolsa (ma?) “-mAlIysA” ...314
3.6. EDATLAR ...315 3.6.1. Bağlama Edatları ... 315 3.6.1.1. Sıralama Edatları ...315 3.6.1.2. Denkleştirme ~ Ayırma Edatları ... 316 3.6.1.2.1. Tekrarlı Denkleştirme Edatları ... 317 3.6.1.2. 2. Tek Kelimeli Denkleştirme Edatları ...319 3.6.1.3. Kuvvetlendirme ~ Pekiştirme Edatları ...319 3.6.1.4. Cümle Başı ~ Durum Edatları ...321 3.6.1.4.1. Anlamlarına Göre Cümle Başı Edatları ...321 3.6.1.4.1.1. Muhalefet Edatları ...321 3.6.1.4.1.2. Uyarı Edatları ...322 3.6.1.4.1.3. Sebep Edatları ...323 3.6.1.4.1.4. Şart Edatları ...324 3.6.1.4.1.5. Açıklama Edatları ...324 3.6.1.4.2. Bağlama Görevindeki Cümle Başı Edatları ...325 3.6.2. Son Çekim Edatları ...326 3.6.2.1. Yalın İsimlerle, Mastar Eki ve Üçüncü Teklik Kişi İyelik Eki
Almış Kelimelerle Kullanılan Son Çekim Edatları ...326 Yalın İsimlerle Kullanılan Son Çekim Edatları ...327 Mastar Eki Almış Kelimelerden Sonra Kullanılan Son Çekim Edatları ...328 Üçüncü Teklik Kişi İyelik Eki Almış Kelimelerden Sonra Kullanılan Son
Çekim Edatları ...328 3.6.2.2. Yönelme Durumu Eki Almış Son Çekim Edatları ...328 3.6.2.3. Ayrılma Durumu Eki Almış Son Çekim Edatları ...329 3.6.2.4. Vasıta Durumu Eki Almış Son Çekim Edatları ...331 3.6.3. Doğrulama “Soru-Cevap ve Gösterme” Edatları ...331 3.6.3.1. Soru Edatları ...332 3.6.3.2. Pekiştirme ve Benzetme Edatları ...332 3.6.3.3. Kesinlik Bildirme Edatı ...334 3.6.3.4. Şüphe (Doğrulama) Bildiren edatlar ...334 3.6.3.5. Olumsuzluk Bildiren Edatlar ...334 3.6.3.6. Cevap Edatları ...335 3.6.3.7. Ünlemler ...336 3.6.3.7. 1. Duygu Ünlemleri ...336 3.6.3.7.2. İşaret ~ Gösterme ünlemleri ...337
3.6.3.7.3. Seslenme Ünlemleri ...337 3.6.3.7.4. Günlük Konuşma ~ Örf-Âdet Ünlemleri ...338 3.6.3.7.5. Hayvanlara Seslenirken Kullanılan Ünlemler ...339 SONUÇ...340 KAYNAKÇA...347 Kitaplar………...….347 Dergiler………..…..352 Sözlükler………..……356 Ansiklopediler……….……358 Bildiriler………..…..…..358 SÖZLÜK... 358 HARİTA...+ Ek II. CİLT
METİN (Harf Çevirimi)... 507 METİN (Türkiye Türkçesine Aktarımı)………..………..………721 METİN (Fotokopi)………..………...……..…953-1092
Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğüne
Bu çalışma jürimiz tarafından Orta Öğretim Sosyal Alanlar Türk Dili ve Edebiyatı Eğitimi Anabilim Dalında DOKTORA TEZİ olarak ………. ………. Başkan: Üye: Üye: Üye: Üye: Onay
Yukarıdaki imzaların, adı geçen öğretim üyelerine ait olduğunu onaylarım. …….. / ……. / ……..
………..
ÖN SÖZ
Genetik çalışmaların doruk noktasına çıktığı şu günlerde belki sosyal bilimler cazibesini kaybetmiş olabilir. Ancak önümüzdeki yıllar sosyal bilimlerin tırmanışa geçtiği yıllar olacaktır. Bu sosyal bilimlerin içerisinde de en çok değer kazanan dil bilimleri olmalıdır. Hatta Noam Chomsky ve Johan Vandevalle gibi dil bilimciler dünyanın her yerinde değer görmeye başlamıştır.
Artık gelişmiş ülkeler ekonomilerini, bağımsızlığını yeni kazanan veya yeni kurulan ülkeler üzerine yatırım yaparak güçlendirmek istiyorlar. Bu güçlenmenin ön şartı, o ülke halklarının dillerini araştırmakla başlar. Böylece edinilen bilgilerle kuvvetli ülkeler ekonomilerini geliştirmeye devam ederler.
Yeni kurulan devletlerin bulunduğu coğrafyada Türk nüfusu, Türklük biliminin ne kadar önemli olacağına delildir. O hâlde dil bilimi çalışmalarında en önemli olanı elbetteki Türk dili lehçeleridir. Türk dili lehçelerinin içerisinde en önemli olanlardan biri ise Kazak Türkçesidir. Kazakistan 2,7 milyon kilometre kare toprağı ile Türkiye’den dört kat büyük, yaklaşık 17 milyon nüfusu ile Türkiye’den dört kat küçüktür. Kıpçak kolundan olan Kazak Türkçesi 50. kuzey enlem çizgisine kadar uzanır. Batı Sibirya Türk dillerine komşu olur. Güneyde ise Özbekçe ve Yeni Uygurca ile çevrilidir.
Kazakların bu konumundan dolayı yeni kurulan Türk cumhuriyetleri üzerine yatırım yapan şirketler, elamanlarına Kazak Türkçesini öğretmek zorunda kalmışlardır. Artık Türkler arasında yaşayan Ruslar, Türk lehçelerini öğrenme gereksinimini duyuyorlar. Devlet memurluğu sınavlarında iyi bir Kazakça bilmek ön şart olmuştur.
Biz de yukarıda sözünü ettiğimiz düşünceler çerçevesinde bilimsel olarak hazırlanmak için, Türkiye Türkçesine bir Azerbaycan Türkçesine göre daha uzak olup, Kuzey Türkçesinin bir üyesi olan Kazak Türkçesi üzerine doktora tezi yapmayı uygun bulduk. Ayrıca öğretim görevlisi olarak çalıştığım Çağdaş Türk Lehçeleri Bölümünde Kazak Türkçesini daha iyi anlayabilmem ve daha iyi anlatabilmem için bu lehçeyi tercih ettik.
Fonetik ve semantik olarak bu kadar uzak bir lehçe üzerinde çalışmak beni biraz düşündürdü. Özbek Türkçesi üzerine tecrübe edinen birisi olarak bu çalışmayı yapabileceğimin telkin edilmesi üzerine, Kazak Türkçesiyle yazılmış metin aramaya başladım. Türkiye’ye dışarıdan gelen Türklerin yoğun olarak yaşadığı İstanbul’un Zeytinburnu ilçesinde hizmet veren Kazak Türkleri Vakfından temin ettiğimiz eserler içerisinde Joldasbay Turlıbayev’in Rayımbek Batır romanını seçtik.
Bu çalışmadan amacımız, Çağdaş Kazak Türkçesinin fonetik, morfolojik dilbilgisi özelliklerini, kaynaklarını ve metin sözlüğünü hazırlayarak bir doktora tezi ortaya koymaktır. Bundan sonra Kazak ağızları üzerine yapılacak olan çalışmalara, Türkiye Türkçesi ile Kazak
Türkçesi üzerine yapılacak karşılaştırmalara ve halk edebiyatları gibi diğer yan çalışmalara da kaynaklık yapmak için bu tür bir eseri tercih ettik. Latin harflerine aktarırken ortak Türk alfabesini kullanarak ortak Türk dili çalışmalarına da hizmet etmeyi amaçladık. Ancak bu tür dilbilim çalışmalarının devlet projesi olarak desteklenmediğinde Türk lehçelerinin zamanla anlam, şekil ve ses yapısı bakımından ayrı mecralara giderek lehçelerin birbirlerinden uzaklaşabileceği de göz ardı edilmemelidir.
Türkiye Türkçesi hariç, Türk dünyasının en büyük nüfusuna sahip Özbek Türkçesinden sonra, büyük bir coğrafyaya ve yer altı zenginliklerine sahip olan Kazak Türkçesi üzerine çalışmak benim için ayrı bir bahtiyarlık oldu.
Başta görev yapmakta olduğum Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü başkanı olan danışmanım sayın Yard. Doç. Dr. Rıza Gül’e teşekkürü bir borç bilirim. En sıkıntılı zamanımda bana rehberlik ettiği için kendilerine sonsuz saygılarımı sunarım. Çalışmam boyunca yardımlarını benden esirgemeyen, fakültedeki Köktürkçe derslerine katılmama müsaade eden ve makalelerini yazarken ön hazırlıklarını, teknik ve usüllerini bana büyük bir ciddiyetle öğreten Prof. Dr. Sadettin Özçelik’e tazimle şükranlarımı sunarım. Ayrıca canlı bir sözlük gibi darda kaldığımda sorularıma cevap veren, bir Kırgız Türkü olan oda arkadaşım Öğr. Gör. Abdulmukaddes Kutlu’ya teşekkür ederim. Yetişmemde emeği geçen fakülteden hocam rahmetli Osman Nedim Tuna’yı da burada saygıyla anıyorum. Yine öğrencileri olduğumdan dolayı gurur duyduğum yüksek lisans ve doktora derslerini bana veren Prof. Dr. Gürer Gülsevin’e, (yüksek lisans tezi danışmanım) Doç. Dr. Şerif Ali Bozkaplan ve Prof. Dr. Zeki Kaymaz’a da teşekkürlerimi sunarım. Kaynak temin ederken büyük bir nezaket göstererek gramer kitaplarını fotokopi çekip bana gönderen Ege Üniversitesi Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü Müdürü Prof. Dr. Fikret Türkmen’e ve anabilim dalı başkanım Prof. Dr. Ensar Aslan’a, tez takip komitemde görev alan eserlerinden faydalandığım Yard. Doç. Dr. Münir Erten’e de ayrıca teşekkür ederim. Tezimin tashihini yaparken komisyon başkanlığı yaparak hazırladığı sözlüğünü ve yeni yazmış oldukları Kazak Türkçesi Grameri’ni bana ulaştıran ve iki gününü ayırarak Kazak Türkçesi hakkındaki tecrübelerini aktaran, okul arkadaşım Yard. Doç. Dr. Kenan Koç’a da teşekkür ederim. Son olarak metni inceleyen Dr. Caştekin Turgunbayev’e de vermiş olduğu emeğinden dolayı teşekkürü bir borç bilirim.
Hafta sonları yüksek lisans ve doktora derslerime devam ederken beni anlayışla karşılayan kızıma ve tezimi yazarken bilgisayarda sürekli bana yardımcı olan eşime de teşekkür ederim.
W. Bang Kaup’un Türkoloji Mektupları’nı okurken bir vecizesi aklımda kalmıştı. Türkoloğun ne demek istediğini Kazak Türkçesini çalışırken daha iyi anladım. Sözü bu ifadeyle tamamlıyorum: “Dil çok sevimli fakat son derece kaprisli bir kızdır”.
KISALTMALAR Eser Adı Kısaltmaları:
AQT: Azırqı Qırqız Tili
ATAUÜ: Ana Türkçede Aslî Uzun Ünlüler BKT: Bugünkü Kıpçak Türkçesi
CC: Codex Cumanicus DLT: Dývān ü Lügati’t-Türk ETG: Eski Türkçenin Grameri GTG: Gagavuz Türkçesi Grameri GTS: Gramer Terimleri Sözlüğü
İK: İştikakçının Köşesi, Türk Dilinde Kelimelerin ve Eklerin Hayatı Üzerine Denemeler.
İKPÖ: İyi ve Kötü Prens Öyküsü KB: Kudatgu Bilig
KTLS: Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü
KYA: Kırşehir Yöresi Ağızları Mİ: Makaleler ve İncelemeler MU: Müyessiret’ül-Ulum
OTG: Orhon Türkçesi Grameri OY: Orhon Yazıtları
ÖTG: Özbek Türkçesi Grameri
QGA: Qazaq Tili Qısqaşa Grammatiqa-lıq Anıqtawış
QQT: Qazırqı Qazaq Tili ŞT: Şecer-i Terākime Tar. Söz.: Tarama Sözlüğü TDB: Türk Dilbilgisi TDE: Türk Dili ve Edebiyatı TDF: Türk Dilinde Fiiller TG: Türkçenin Grameri
TTDB: Türkiye Türkçesi Dilbilgisi UİA: Uşak İli Ağızları
UMA: Urfa Merkez Ağzı
UMM: Uygurca Metinle II, Maytrısimit UÖTF: Uygulamalı Örneklerle Türkçe Fiiller
Dil ve Lehçe Adı Kısaltmaları: Alt.: Altayca
Ar.: Arapça AT: Ana Türkçe Çin.: Çince ET: Türkçe Far.: Farsça İt.:İtalyanca J.: Japonca Kalm.: Kalmukça Kır. : Kırgız Türkçesi Kzk.: Kazak Türkçesi Lat.: Latince Mo.: Moğolca
Orh.: Orhon Türkçesi, Köktürkçe OT: Orta Türkçe
Özb.: Özbek Türkçesi Rus.: Rusça Soğd.: Soğdca T : Türkçe Tkm.: Türkmen Türkçesi TT: Türkiye Türkçesi Yak.: Yakut Türkçesi YT: Yeni Türkçe
Kurum ve Kuruluş Adları: MEB : Milli Eğitim Bakanlığı
TDAV : Türk Dünyası Araştırmaları vakfı TDK : Türk Dil Kurumu
TKAE : Türk Kültürü Araştırmaları Enstitüsü
TÖMER: Ankara Üniversitesi Türkçe Öğretim Merkezi SSCB : Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği
TTK : Türk Tarih Kurumu
Diğer Kısaltmalar: A.Ş.: Anonim Şirketi bk.: Bakınız.
C.: Cilt Çağ.: Çağdaş Ed.: Edebiyat. Fak.: Fakülte k.a. : Kavim adı
(Kzk.): Metinde olmayıp soruşturma ve araştırma yoluyla tespit edilen kelimeyi gösterir.
ö. a. : Özel ad
Öğr. Gör.: Öğretim Görevlisi s.: Sayfa
Sos. Bil. Enst.: Sosyal Bilimler Enstitüsü vb.: Ve benzeri
İŞÂRETLER
- : a. Fiile bağlanmayı gösterir. b. İkilemeyi gösterir.
c. Sözlükte o kelimenin önceki kelimeyle beraber anlamlandırıldığını gösterir.
#... : Kelime başı
( ) : a. Parantez içindeki sesin veya şeklin ihtiyari olduğunu gösterir.
b. Kazak Türkçesi gramer terimlerini gösterir.
(:) : a. İki nokta üst üste, noktalama işâreti
b. İki ses ve şekli karşılaştırma işâreti
(… . …) : İlk rakam sayfa, ikinci rakam satır numarası (92.10) gibi.
* : Farazî şekil
/ : İki şeklin veya sesin dönüşümlü kullanıldığını gösterir.
/…/ : Kelime içindeki sesi gösterir. [] : a. Günümüz Türk lehçelerindeki şekli gösterir.
b. Eserin sayfa numarasını gösterir.
c. Bizim yaptığımız açıklamayı içerir.
~ : Alternans ‘ : Ayın (ع)
‘ ’ : Kelimenin anlamını verir. ’ : a. Hemze (ء)
b. Kesme işâreti
“ ” : a. Alıntı ve açıklamaları götserir. b. İngilizce gramer terimlerini gösterir.
+ : İsme bağlanmayı gösterir.
< : İşâretin açık tarafı eski şekli gösterir.
§ : Paragraf işâreti …# : Kelime sonu ä : Açık e, a-e arası ünlü A : E ve a ünlüleri ā : Uzun a
á : Yuvarlak a ünlüsü, a-o arası ses ä : Açık e sesi, a-e arası ses
B3 : b, m, p ünsüzleri
D : t, d ünsüzleri
é : Kapalı e, e-i arası ses ż : Zı (ظ)
ġ : Arka damak g’si, ğayın (غ) G3 : ğ, k, q. G4 : g, ğ, q, k, q. I : İ ve ı ünlüleri í : Uzun ö ì : Uzun ü I4 : ı, i, u, ü K : a. Konson, ünsüz b. q, k, ğ, g ünsüzleri k2 : k, q ünsüzleri l2 : Arkaik l ünsüzü L : d, t, l ünsüzleri M : b, m, p ünsüzleri M2 : m, p ñ : Nazal n; “n+g” N : d, t, n ünsüzleri
ò : Arapça kelimelerin transkripsi-yonunda arka damak k’sı (ﻖ)
õ : Arka damak h’si (خ)
Ø : Görevi olan ama şekli görülmeyen ses veya eki gösterir.
ó : Gırtlak h’sı (ح) ō : Uzun o q : Kzk. Türkçesindeki kalın k ünsüzü. r2 : Arkaik r ünsüzü ú : Sad (ص) ù : Tı (ﻄ) U : ü ve u ünlüleri ū : Uzun u ünlüsü
v : Vâv-ı ma‘dule, bazı Farsça
kelimelerde yazıldığı hâlde okunmayan v sesi
V : Vokal, ünlü w : Çift dudak v’si (ﻮ) ý : Uzun i
ABSTRACT
Today the majority of Kazakhs live in the Republic of Kazakhstan. They live also in China, new independent Turkishs republics and, densely, in the district of Zeytinburnu beloning to İstanbul, in Turkey.
The population of Kazakhstan is approximately 16 millons. The offical language of the county is Kazakhs language and Russian. İt is a prereqvisite to pass Kazakh language exam for being a government offical. The Turkish dialects, viz. Kazakh, Kirghiz and Tatar languages, are involved in the group of Kıpçak Turkish.
% 42 of its population is Muslim, % 44 Orthodox, % 2 Protestant and % 7 the rest. Too the economical data in 1999, the annual in come per each person is 1077 dollars. The export is approximately 10 million dollars and the import 7,5 million dollars. Money in currency is Tenge (April 11, 2001, 1$=145,58 Tenge). For December 10, 1997, the capital city has been Akmola-Astana. The square measure of the country is 2724900 km2. The cardinal
cities are Almatı, Karaganda, Çimkent, Semipalatinsk, Pavlodar, Petropavlovsk, Cambul, Türkistan. The harbors are Aktav (Şevçenko), Atırav (Guryev), Öskeman (Ust-Kamenogorsk), Pavlodar, Semey.
Phonetıcal Comparıson Between Turkey’s Turkısh And Kazakh Turkhıs:
1. ş: s; At the beginning: Şeytan, saytan ; İnside: Yaşa-, jasa- ; At the end: Aş, as. 2. ç: ş; At the beginning: Çadır, şatır; İçte: Açık, aşıq; At the end: Ağaç, ağaş. 3. #y: #j; At the beginning: Yıl, jıl ; yine, jaña ; yukarı, joğarı. 4. #g: #k; At the beginning: Gir-, kir- ; göz, köz; gülme-, külme-. 5. #d: #t; At the beginning: Dil, til ; diri, tiri ; dört, tört ; dirsek, tirsek. 6. Vğ: Vw; At the end: Ağır, awır ; bağ, baw ; dağ, taw. 7. v, (#Ø): b, (/p/); At the beginning: Var-, bar- ; ol, bol- ‘olmak’. İçte: Kavuş-, qabıs-. 8. VpV: VbV; İnside: ipi, jibi ; sapı, sabı; tepiş-, tebis- ; tepe, töbe. 9. f: p ~ (#b); At the beginning: Fakir, paqır; İçte: Kefil, kepil. 10. Ø: ğ <Ayın (‘); At the beginning: Acaip, ğaşap; âşık, ğaşıq ; ibret, ğıprat. 11. h: Ø; At the beginning: Hafız, abız. İnside: Mühür, mör. At the end: Allah, Ala. 12. h: q; At the beginning: Hacet, qajetİnside: Ahir, aqır. 13. VkV: VgV; İnside: Bükül-, bügil-. 14. Vğ/: Vy; İçte: Eğil-, iyil-. 15. #b: #m; At the beginning: Ben, men. 16. # ØI: #jI: Başta: İlik, jilik. 17. #g: #k: Gel, kel. 18. -rk-, -lk-: /rIk/, /lIk/; İnside I (ı, i) derivation: Berk, berik, 19. In contrast to Turkey’s Turkish, the unvoiced consonant is more developed. For more examples, see table 11. It is formulated as DLNM: D (d, n, t): V “vocal”, a after the voiced K “consonante” balayı: balanı ‘çocuğu’. T (t) after the unvoiced K; Kazaklar: Qazaqtar. D (d) after l, m, n, ñ, r, w, y, z; adamlar: adamdar. L (l, t, d): L (l) after V, r, w, y; ustalar: ustalar, bağlı: baylawlı. T (t) after the unvoiceds; Kazaklar: Qazaqtar. D (d) after l, m, n, ñ, z; adamlar: adamdar. M (m, p, b): V, l, r w, y;
yaramaz: jaramas, doğma-: tuwma-. P (p) after the unvoiceds; açma-: aşpa-. B (b) after m, n, ñ, z: görünme-: körinbe-.
Since the Russian words are written in their original spelling, few Russian words are introduced into the Kazakh Turkish. The Arabic, Persian and Mongolian words are compensated. Unless the common cultural studies are made, this dialect of the Turkhis language discourses will not realize.
In the this study, by examining a contemporary text, a phonetical and morphological investigation has been made. At the basis of the Turkish alphabet, the text was tranclated into the Latin alphabetThen, this translated written text is transfered into to the Turkey’s Turkish. The text’s dictionary has been also prepared. This dictionary is both with reference and at necessary respects, by diachronical and secronical comparisons.
