Endüstri İlişkileri ve İnsan Kaynakları Dergisi

(1)

"İŞ, GÜÇ" ENDÜSTRİ İLİŞKİLERİ VE İNSAN KAYNAKLARI DERGİSİ

"IS, GUC" INDUSTRIAL RELATIONS AND HUMAN RESOURCES JOURNAL

Makalenin on-line kopyasına erişmek için:

hp://www.isguc.org/?p=article&id=447&vol=13&num=1&year=2011

To reach the on-line copy of article:

hp://www.isguc.org/?p=article&id=447&vol=13&num=1&year=2011

Makale İçin İletişim/Correspondence to: Sevgi SEZER, sszr2002@yahoo.com

Örgüt Depresyonu Ölçeği’nin Geliştirilmesi ve

Psikometrik Niteliklerinin Belirlenmesi

Development Of An Organization Depression Scale And

Determination Of It’s Psychometrical Qualifications

Sevgi SEZER

Öğr. Gör. Dr./Ank.Üniv. Eğit. Bil.Fak./ A.Ü.E.B.F. PDR Anabilim Dalı

Ocak/January 2011, Cilt/Vol: 13, Sayı/Num: 1, Page: 39-50 ISSN: 1303-2860, DOI:10.4026/1303-2860.2010.0164.x

(2)

Yayın Kurulu / Publishing Committee Dr.Zerrin Fırat (Uludağ University) Doç.Dr.Aşkın Keser (Kocaeli University) Prof.Dr.Ahmet Selamoğlu (Kocaeli University) Yrd.Doç.Dr.Ahmet Sevimli (Uludağ University) Yrd.Doç.Dr.Abdulkadir Şenkal (Kocaeli University) Yrd.Doç.Dr.Gözde Yılmaz (Kocaeli University) Dr.Memet Zencirkıran (Uludağ University)

Uluslararası Danışma Kurulu / International Advisory Board Prof.Dr.Ronald Burke (York University-Kanada)

Assoc.Prof.Dr.Glenn Dawes (James Cook University-Avustralya) Prof.Dr.Jan Dul (Erasmus University-Hollanda)

Prof.Dr.Alev Efendioğlu (University of San Francisco-ABD) Prof.Dr.Adrian Furnham (University College London-İngiltere) Prof.Dr.Alan Geare (University of Otago- Yeni Zellanda) Prof.Dr. Ricky Griffin (TAMU-Texas A&M University-ABD) Assoc. Prof. Dr. Diana Lipinskiene (Kaunos University-Litvanya) Prof.Dr.George Manning (Northern Kentucky University-ABD) Prof. Dr. William (L.) Murray (University of San Francisco-ABD) Prof.Dr.Mustafa Özbilgin (University of East Anglia-UK) Assoc. Prof. Owen Stanley (James Cook University-Avustralya) Prof.Dr.Işık Urla Zeytinoğlu (McMaster University-Kanada) Danışma Kurulu / National Advisory Board

Prof.Dr.Yusuf Alper (Uludağ University) Prof.Dr.Veysel Bozkurt (Uludağ University) Prof.Dr.Toker Dereli (Işık University) Prof.Dr.Nihat Erdoğmuş (Kocaeli University) Prof.Dr.Ahmet Makal (Ankara University) Prof.Dr.Ahmet Selamoğlu (Kocaeli University) Prof.Dr.Nadir Suğur (Anadolu University) Prof.Dr.Nursel Telman (Maltepe University) Prof.Dr.Cavide Uyargil (İstanbul University) Prof.Dr.Engin Yıldırım (Sakarya University) Doç.Dr.Arzu Wasti (Sabancı University) Editör/Editor-in-Chief

Aşkın Keser (Kocaeli University) Editör Yardımcıları/Co-Editors K.Ahmet Sevimli (Uludağ University) Gözde Yılmaz (Kocaeli University) Uygulama/Design

Yusuf Budak (Kocaeli Universtiy)

Dergide yayınlanan yazılardaki görüşler ve bu konudaki sorumluluk yazarlarına aittir. Yayınlanan eserlerde yer alan tüm içerik kaynak gösterilmeden kullanılamaz.

All the opinions written in articles are under responsibilities of the outhors. None of the contents published can’t be used without being cited.

“İşGüç” Endüstri İlişkileri ve İnsan Kaynakları Dergisi

“İşGüç” Industrial Relations and Human Resources Journal

Ocak/January 2011, Cilt/Vol: 13, Sayı/Num: 1 ISSN: 1303-2860, DOI:10.4026/1303-2860.2010.164.x

(3)

Ocak/January 2011 - Cilt/Vol: 13 - Sayı/Num: 01 Sayfa/Page: 39-50, DOI: 10.4026/1303-2860.2010.164.x

Örgüt Depresyonu Ölçeği’nin Geliştirilmesi ve Psikometrik

Niteliklerinin Belirlenmesi *

Development Of An Organization Depression Scale And

Determination Of It’s Psychometrical Qualifications

Özet:

Bu araştırmanın amacı, örgüte yayılmış bir hareketsizlik, saplanıp kalmış olma hali, sıklıkla geleceği planlamada yetersiz kalma, örgütteki bireylerin gelecekte ne yapacakları hakkında bir vizyonlarının olmayışı ve denemekten vazgeçmiş halde olmaları (Bilchik, 2000:35) olarak tanımlanan örgüt depresyonunu ölçmek amacıyla “Örgüt Dep-resyonu Ölçeği”ni geliştirmektir. Örgüt DepDep-resyonu Ölçeği’ni geliştirmek için ilk olarak 55 maddelik madde ha-vuzu oluşturulmuştur. Yedi uzmanın görüşleri sonunda 55 madde 45 maddeye indirilmiştir. 45 maddelik taslak form lise ve ilköğretim ikinci kademe okullarında çalışan 282 öğretmene uygulanmıştır. Ölçeğin yapı geçerliği için uygulanan açımlayıcı faktör analizi sonucunda “Örgüt Depresyonu Ölçeği”nin .30’un altında faktör yük değeri veren 3 maddesi ölçekten çıkartılmış, geriye kalan 42 madde tek faktör altında toplanmıştır. Bu faktörün tek başına açıkladığı varyans %38.384 ve Cronbach-Alpha güvenirlik katsayısı ise 0.94’tür. Geçerlik için, Örgüt Depresyonu Ölçeği, Maslach Tükenmişlik Envanteri ile birlikte 35 kişilik bir öğretmen grubuna tekrar uygulanmış ve benzer ölçekler geçerliği incelenmiştir. İki ölçeğin toplam puanları arasındaki korelasyon katsayısı r = .77 şeklinde, ger-çekleşmiştir. Örgüt Depresyonu Ölçeği 35 kişilik öğretmen grubuna 3 hafta arayla tekrar uygulanmış ve test tek-rar test güvenirlik puanları; r = .91 bulunmuştur.

Anahtar Sözcükler:Örgüt, depresyon, örgüt depresyonu, ölçek geliştirme, geçerlik, güvenilirlik.

Abstract:

The aim of the research is to develop an “Organizational Depression Scale” to measure the organizational depres-sion which can be described as a state of inertia and being stuck across the organization, individuals in the orga-nization frequently failing to plan the future, absence of a vision among them about what to do in the future and making no effort (Bilchik, 2000:35). First of all, including 55 an items-pool, was created to develop the “Organi-zatioaln Depression Scale”. These 55 items were reduced to 45 after the review of seven experts. 45 items draft form was applied 282 teachers who are working in different primary and secondary schools. According to the re-sults of exploratory factor analysis, the items were collected under one factor except the items with factor loadings that are under .30. This factor explains for %38.3 of variance and it’s Cronbach-Alpha coefficient is 0.94. The Or-ganizational Depression Scale and the Maslasch Burnout Inventory were administered to 35 of teachers to test the validity of the scale. The correlational coefficient between the total scores of these two scales wase found as .77. The Organizational Depression Scale was administered to a group of teachers (n=35) after a 3 weeks interval and the test-retest reliability coeffficent was found as r =.91.

Key words: Organization, depression, organizational depression, scale development, validity, reliability.

Sevgi SEZER

Öğr. Gör. Dr./Ank.Üniv. Eğit. Bil.Fak./ A.Ü.E.B.F. PDR Anabilim Dalı

"İŞ, GÜÇ" Endüstri İlişkileri ve İnsan Kaynakları Dergisi "IS, GUC" Industrial Relations and Human Resources Journal

* Bu çalışma “Bilişsel davranışçı yaklaşımla bütünleştirilen hobiterapi programının bir eğitim kurumunun örgüt depresyonu üzerindeki etkisi” isimli doktora tez çalışmasından üretilmiştir.Bahçeşehir Üniv.Uluslarası PDR Kongresi (2008)’nde bil-diri olarak sunulmuştur.

(4)

1.GİRİŞ

Hastane, cezaevi, fabrika, okul gibi gerek özel gerekse de devlet sektöründe yer alan birçok kurum toplumun en temel örgütsel yapılarını oluşturmaktadır. Örgüt; belli amaçlara ulaşmak için bir araya gelmiş in-sanların, karşılıklı işbirliği ve koordinasyon içinde, ortak hedeflere yönelik çabalarından oluşan grup olarak tanımlanmaktadır (Aytaç, 2004:189). Bu çalışmada örgütsel bir yapı olarak okul seçilmiştir. Bilindiği üzere okullar, bir toplumun geleceği olan bireyleri, topluma etkin olarak katılacak yaşa gelene kadar yaşama hazırlayıcı bir eğitim verirler. Böylece okullar yoluyla bireylerin gelişimi ve toplumsallaşması sürecine yön verilmek-tedir. Bu nedenle okulun örgütsel yapısı içindeki olumsuz bir gelişme bütün bir top-lumu ilgilendirir.

20’inci yy’ın sonlarında örgütlerdeki uyum konusuna olan vurgunun yerini pato-lojik yaklaşımlar almıştır. Uzmanlar örgüt-lerin de bazen hedeförgüt-lerinden uzaklaştığı ve örgütlerin hedeflerine ulaşamadıklarında in-sanlar gibi psikolojik tepki gösterdiklerine dikkat çekmişlerdir. Örgüt depresyonu, pa-ranoid örgüt, obsesif kompulsif örgüt, ör-gütsel anksiyete, örör-gütsel travma örgütlerin gösterdikleri psikolojik tepkilerden bazıları-dır (Brunsson,1986:166; Frankel,1992:445; Scurlock, 1995:10 ; Cohen ve Cohen, 1993:120; Barton, 1994:20; Bilchik, 2000:35; Frankel, 2002: 1; Overby, 2002:1; Mariott, 2005:3 ; Schwarz, 2007:23; Baruch ve Lam-bert, 2007:86)

Cohen ve Cohen’e (1993:2) göre örgüt, bir örgütü oluşturan bireylerin kişiliklerinden farklı olarak kendi kişiliği ile kendine özgü bir varlıktır. Özel bir amacı gerçekleştirmek için oluşturulmuştur ve bir lideri vardır. Genel amacı desteklemek için çeşitli rol ve görevleri olan üyeleri vardır. Topluluğu oluşturan bireyler akılcı ve sevecen olabilir-ler. Ama onların her biri bireysel olarak ha-reket ettiği zaman, topluluk olarak genel hedeflerinden uzaklaşmaya başlayabilirler. Bu duruma hem olayların özel bir etkileşimi hem de bireylerin kişilikleri yol açar. Böylece topluluk kendini ve kendisine ait bir yaşamı

yaratır. Aynı yazarlara göre bireyler bir örgüt dinamiğinin parçası oldukları zaman akılcı olmayan davranışlarının nedenlerini açıklayamazlar. Eğer bir örgüt kendi kişili-ğini geliştirirse, o zaman bu örgüt insanlar gibi psikolojik olarak hasta da olabilir. Bu nedenle örgütlerdeki bu hastalıklar da bi-reylerin hastalıklarıyla aynı isimlerle tanım-lanabilir. Bu hastalıklar aynen bireyler için söz konusu olduğunda kullanılan metod-larla tedavi edilebilir (Cohen ve Cohen, 1993:3). Cohen ve Cohen (1993:7) örgütlerde gözlenmesi muhtemel bütün patolojik du-rumları klinik psikolojik hastalıkların sınıf-lamasına uygun olarak psikozlar ve nevrozlar şeklinde ikiye ayırmışlarıdır. Psi-kozlar; manik davranış, manik depresyon, şizofreni ve paronoya’dan oluşurken, nev-rozlar; nevrotik davranış, depresyon, obse-sif kompulsiyon, post travmatik sendromdan oluşmaktadır. Araştırmacılar ayrıca “Organizational Health Analyzer (Ör-gütsel Sağlık Analizi)” (Cohen ve Cohen, 1993:175) isimli bir ölçme aracı ile bu hasta-lıkların nasıl tanılanabileceğini göstermiş-lerdir.

Bu çalışmada örgütlerde gözlenen bu pa-tolojik durumlardan “örgüt depresyonu” ele alınmıştır. Örgüt depresyonunu anlayabil-mek için “öğrenilmiş çaresizlik” davranışını, bunun sonucu ortaya çıkan örgüt nevrozunu ve klinik psikolojik bir hastalık olarak dep-resyonu tanımlamak faydalı olacaktır.

Hastalıklı örgütleri inceleyen Frost (1985; Akt; Güler, 2006:72), bir örgüt için nevrotik tanısının konulmasında en önemli nedenin “öğrenilmiş çaresizlik” olduğunu belirtmiş-tir. Bireyin kontrol yoksunluğu sonucunda kendi yetkinliğine olan inancın zayıflaması ile sorunlarla baş etmede pasifleşmeyi ifade eden öğrenilmiş çaresizlik, 1960 ve 70’lerde ilk defa Seligman ve arkadaşları tarafından köpekler üzerinde yapılan deneylerde göz-lenmiş ve o zamandan bu yana psikolojide önemli bir yere sahip olmuştur. Frost öğre-nilmiş çaresizliğin bir örgütü nasıl nevrotik yaptığını şu şekilde tanımlamaktadır;

“Örgütün sonuçları etkileyebilmek için hiçbir şey yapamadığını görmesi çaresiz

olma-42

"İŞ, GÜÇ" Endüstri İlişkileri ve İnsan Kaynakları Dergisi_{"IS, GUC" Industrial Relations and Human Resources Journal} Ocak/January 2011 - Cilt/Vol: 13 - Sayı/Num: 01

(5)

sına yol açmaktadır. Sonuçları etkilemek adına, sürekli olarak başarısızlık yaşayan örgüt “öğ-renilmiş çaresizlik” sergileyecektir. Ardı sıra gelen başarısızlıklar o kadar etkilidir ki, örgü-tün (veya bağlı olan çalışanın) koşulları değiş-tirebileceği bir durum söz konusu olduğunda bile, örgüt (çalışan) acizlik içinde hareketsiz kalır. Öğrenilmiş çaresizlik örgütü nevrotik yapar. Örgüt içsel kontrolünü kaybederek, ba-şarının kendinden dışarıda tamamen şansa ve çevresel etkenlere ve koşullara bağlı olduğuna inanır.” (Frost, 1985; Akt; Güler, 2006:26)

Bu süreç içerisinde birçok araştırmacı öğ-renilmiş çaresizlik ve depresyon arasındaki benzerliğe hatta öğrenilmiş çaresizliğin bir sonucu olarak depresyonun gelişmesine dik-kat çekmiştir (Güler, 2006:26). Nevrotik bir alt yapı depresyona götüren süreci hızlandı-racaktır. Örgüt içinde çalışanın kontrol ola-nağına sahip olamaması, yeni teknolojilerin olumsuz etkilerinin ve örgüt içinde öğrenme olanaklarının kısıtlı olması öğrenilmiş çare-sizliği körükleyebilecek faktörler olarak gös-terilmektedir (Güler, 2006: 79).

Klinik bir hastalık olarak depresyon bire-yin yaşamının hemen her alanında; iş, aile, sosyal yaşam olmak üzere bozulmalara yol açan psikolojik bir hastalıktır. Depresyon-daki birey işine devam edememekte, sosyal çevresi ile iletişimini kesmekte giderek daha fazla içe kapanmaktadır. Beck ve Alford (2009) depresyonu aşağıdaki belirtilerle ta-nımlamıştır;

1-Kişinin ruh halinde belirgin bir değişik-lik; hüzün, yalnızlık, ilgisizlik.

2-Kendini suçlayan (self reproache) olum-suz bir benlik kavramı.

3-Gerileme (regression) ve kendini ceza-landırma istekleri; kaçma, saklanma veya ölme isteği.

4-İstem dışı değişiklikler; anorexia (yemek yemek istememenin sonucu olarak ge-lişen yeme bozukluğu), uykusuzluk, li-bido kaybı.

5-Aktivite düzeyinde değişim; geciktirme veya ajitasyon.

Tedavi uygulanmadığı takdirde

depres-yondaki birey kendine ve çevresindeki bi-reylere zarar vermeye devam edecektir. Ben-zer bir durum örgütler için söz konusu olduğunda bütün bir örgütün ilgi kaybı, ge-rileme isteksizlik gibi belirtiler göstermesi, örgütün hedeflerinden uzaklaşması ve ken-disini bu durumdan çıkarmak için herhangi bir çaba içine girmemesi söz konusu olmak-tadır. Bu durum yani örgüt depresyonu Bilc-hik (2000: 35) tarafından şu şekilde tanımlanmıştır; “örgüt depresyonu, örgüte yayılmış bir hareketsizlik, saplanıp kalmış olma hali, sıklıkla geleceği planlamada ye-tersiz kalma, örgütteki bireylerin gelecekte ne yapacakları hakkında bir vizyonlarının olmayışı ve denemekten vazgeçmiş halde ol-maları durumudur”. Bu tanım ile daha önce yapılmış olan öğrenilmiş çaresizlik, örgütsel nevroz ve depresyon tanımları arasındaki benzerlik anlamlıdır.

Örgüt depresyonunun nedenleri ve be-lirtileri konusunda farklı görüşler vardır. Brunsson’a (1986:164) göre örgütler çoğu zaman, kendi içlerindeki çelişkileri, uyuş-mazlıkları, destekle ve yasalara uygunluğa göre değerlendirmektense; sadece yapıları, süreçleri ve sonuçları değerlendirir. Bunun sonucunda da örgütte çatışan bölümler ya da görüşler ortaya çıkar. Akılcı karar verme süreçlerini kullanmada, üretimde, örgüt problemlerinin çözüm aşamasında depresif süreçler gözlenmeye başlanır. Scurlock (1995:10) ise örgüt depresyonu yaşanan ör-gütlerde, bireylerin bireysel umutlarının boşa çıktığı bir tür felce uğramışlık hissi içinde olduğunu ifade etmektedir. Yazar bu durumun, söz konusu örgütte ciddi yapısal çatlaklar oluşturabileceğine işaret etmekte ve yazara göre bu erezyon özellikle yönetici tabakasında gözlenmektedir. Bilchik (2000:36) ise örgüt depresyonunun bulaşma özelliğine vurgu yapmaktadır. Ona göre örgüt depresyonu örgütteki liderlerden çalı-şanlara yansıyarak yayılmaktadır. En önemli belirtisi ise “umutsuzluk”tur. Üzerinde du-rulan bir diğer önemli konu da; depresif bir örgütün çalışanlarını ve kaynaklarını hare-kete geçirme kapasitesinin düşük olduğu, örgütün aşağıya doğru bir sarmal halinde kendisini kuşatmış bu hastalığa katlandığı

43

(6)

"İŞ, GÜÇ" Endüstri İlişkileri ve İnsan Kaynakları Dergisi

"IS, GUC" Industrial Relations and Human Resources Journal Ocak/January 2011 - Cilt/Vol: 13 - Sayı/Num: 01

44

ve bir müdahale uygulanmadığı sürece kısa zamanda yok olabileceğidir (Cohen ve Cohen, 1993:79).

Örgüt depresyonu belirtileri Frankel (2002:2) tarafından şu şekilde tanımlanmış-tır;

*genel olarak gözlenen uyuşukluk hali, * değişime karşı direnç,

*düşük yaratıcılık ve yeniliklere kapalı olma,

* kabul edilebilir verimliliğin en alt sını-rında yer alma,

* devamsızlıkta artış, geç gelme ve öğle aralarını uzatma gibi davranışlarda artış,

* departmanlar arası ve departman içinde sınırlı iletişim,

* depresif bireylerin çalışma isteksizliği nedeniyle verimde ya da karlılıkta azalma

* karar vermede gecikme,

* başarıların ardından sevinç belirtisi gös-termeme.

Cohen ve Cohen (1993:80) de benzer bi-çimde depresyon halindeki bir örgütte çalı-şan bireylerin, ilgisiz, duygusuz ve uyuşuk olduğunu ifade etmişlerdir. Yazarlara göre depresyondaki örgütler, geleceğe ilgi geç-mişe bağlılık göstermez. Aslında depresif bir örgüt depresyonda olduğunu bilir, bundan suçluluk duyar ve bu durumun üstesinden gelmek için çabalamak istemez.

Bilchik (2000:37) ise belirtileri sıralamak yerine, depresyondaki bir örgütün çalışan-larının duygu ve düşüncelerini çalışanların kendi cümleleri ile açıklamaya çalışmakta-dır;

“Bu örgütün nereye gittiği hakkında bir fikrim yok”,

“Bundan ben sorumlu değilim, ve kimin sorumlu olduğunu da bilmiyorum”,

“Herhangi bir şey yapmayacağım, yeni bir görev üstlenmeyeceğim”,

“Bu gidişi geriye döndürecek, ama yeni olmayan, bir şeyler istiyorum”.

Bilchik (2000:37) ayrıca, bir depresyon testindeki maddelerin, örgüt depresyo-nunda yaşanan duygusal

durumlarla örtüştüğünü söyleyerek şu maddelerle durumu örneklemektedir;

“Geleceğimi umutsuz görüyorum”, “Karar vermekte zorluk çekiyorum”, “Hayata ve benim için önemli olan şey-lere ilgimi yitirmekteyim”,

“Gerginim ve hiçbir şey yapmak iste-miyorum”,

“Kendimi kapana kısılmış gibi hissedi-yorum” .

Görüldüğü üzere örgüt depresyonu, diğer psikolojik sorunlar gibi, duygusal, bi-lişsel ve davranışsal düzeyde gözlenmekte-dir. Klinik depresyondan farkı, örgütün genelinde gözlenmesi ve nedenlerinin örgüt kaynaklı olmasıdır. Söz konusu belirtiler, örgüt depresyonunun yöneticiler tarafından gözlenmesini kolaylaştırmakta ve bu ko-nuda araştırma yapanlara incelenmesi gere-ken süreçleri işaret etmektedir.

Araştırmalar da örgütlerdeki patolo-jik yapıya dikkat çekmektedir. Son yıllarda ABD’de, çalışanların depresyon sebebiyle sevk almasındaki artış dikkat çekici boyut-lara ulaşmış ve birçok araştırma (Johnson, 1997:359; Burgess, 1999: 37; Park, Wilson ve Lee, 2004:444) konuya dikkat çekmiştir. Söz konusu araştırmalar depresyonun maddi ve manevi açıdan birey ve örgüt için, makro bo-yutta ülke ekonomisi için zararlarını ortaya koymuştur.

Örgütsel faktörlerin çalışan psikolojisi üzerindeki etkisine ve örgütsel felaketlerin (organizational catastrophe) bütün örgüt üzerindeki olumsuz etkilerine de dikkat çe-kilmiştir (Barton, 1994:19; Sutherland, 1995:24; Mariott, 2005:3; Baruch ve Lambert, 2007:86). Barton (1994:18) örgütsel felaketle-rin çalışanlar üzefelaketle-rindeki etkilefelaketle-rini araştır-mıştır. Ona göre örgütsel bir felaketin sonunda yaşanan ruhsal sıkıntılar; hafif

(7)

dü-zeyde depresyondan, manik-depresif bo-zukluğa ve hatta intihar düşüncelerine kadar değişebilmektedir. Carr (1994:8), dev-let okullarındaki müdürler arasında, dep-resyon ve anksiyetenin yaygınlığına ilişkin araştırma sonuçlarına dikkat çekmiş ve bunun devlet okullarındaki psikolojik yapı-nın gelişimi ile ilişkisine işaret etmiştir. Sut-herland (1995:17) 1987 ve 1990 yıllarında pratisyen hekimlerin sorunlarını araştırmış-tır. Araştırmada idari uygulamalar, rutin tıbbi çalışma ve rol stresi, düşük iş doyumu ve düşük psikolojik iyilik halinin en önemli göstergeleri olarak belirlenmiştir. Park, Wil-son ve Lee’e (2004:444) göre Amerika’da ça-lışanların %9,5’u depresif bozukluk yaşamaktadır. Araştırmacılara göre depres-yon, yalnızca kişiyi işinde yetersiz kılma-makta, tıbbi maliyet, devamsızlık ve iş performansındaki düşüşün de etkisiyle ör-gütsel verimliliği etkilemekte, bu durum da ciddi bir mali yük oluşturmaktadır. Bunla-rın dışında NASA’da yaşanan örgüt depres-yonu (Marriott, 2005:12) -1970 yılında Apollo uzay aracı projesinin sonlandırılması ile başlayan süreç, 1986 yılında Challenger Uzay Mekiği’nin içindeki mürettebatla bir-likte patlaması ile su yüzüne çıkmıştır. Ku-rumun işleyişini inceleyen uzmanlar bu durumu NASA’nın örgüt depresyonu yaşa-dığı şeklinde yorumlamışlardır- ve örgütsel bir fenomen olan örgütsel anksiyete (Baruch ve Lambert, 2007:84) araştırmalara konu ol-muştur.

Bu çalışmanın örneklemini ilköğretim ikinci kademe ve lisede çalışan öğretmenler oluşturmaktadır. Örgüt depresyonunun gözlendiği bir okulda eğitimin temel amaç-larına ve okulun kendi hedeflerine ulaşma-sının mümkün olmadığı düşünülmektedir. Son yıllarda okullardaki; şiddet, başarısızlık, yetersiz kalan öğretmen maaşları, öğret-menlerin çalışmaya yönelik isteksizliği gibi birçok sorun gündemde yer bulmuştur. Bi-reylerin toplumsal hayata hazırlanmaları, gelişimsel özelliklerine uygun olarak yetiş-melerine destek olmayı amaçlayan okulla-rın, bu amaca yönelik görevlerini yerine getirmede ne kadar başarılı oldukları tar-tışma konusu olmaktadır. Örgütü oluşturan

üyelerin psikososyal açıdan sağlıklı olması, örgüt etkinliğini ve verimliliğini artıran önemli bir faktördür.

Bu araştırmanın amacı; bir hareketsizlik, saplanıp kalmış olma ve geleceği planla-mada yetersiz kalma hali, örgütteki bireyle-rin gelecekte ne yapacakları hakkında bir vizyonlarının olmadığı ve denemekten vaz-geçtikleri bir çöküntü durumu olarak tanım-lanan (Bilchik, 2000:34) örgüt depresyonunu ölçmek için Örgüt Depresyonu Ölçeği’ni ge-liştirmek ve ölçeğin psikometrik niteliklerini belirlemektir.

2.YÖNTEM

Bu araştırma bir ölçek geliştirme çalışma-sıdır. Bu bölümde araştırma örneklemi, veri toplama sürecindeki işlem basamakları ve örgüt depresyonu ölçeğinin puanlanmasına ilişkin bilgilere yer verilmiştir.

2.1. Araştırma Örneklemi

Araştırma grubunu Ankara’nın Gölbaşı ilçesi ve Ankara merkezdeki sekiz ilköğre-tim ikinci kademe ve orta öğreilköğre-tim okulunda çalışan 282 kişilik bir öğretmen gurubu oluş-turmuştur.

2.2. İşlem

1-Ölçek maddeleri, araştırmacı tarafından ilgili literatür gözden geçirilerek ve uzman görüşlerine başvurularak hazırlanmıştır. Bu süreçte, Bilchik’in (2000:38) 15 maddelik “Örgütünüz İçin Depresyon Kontrol Listesi” soruları da dikkate alınmıştır. Cohen ve Co-hen’in (1993:175) örgütleri farklı psikolojik boyutlarda inceleyen -mani, manik depre-sif, depresyon, paronoya, şizofren, nevrotik davranış, obsesif kompulsif bozukluk gibi-“Organizational Health Analyzer (OHA)” isimli ölçme aracı da incelenmiş fakat ölçek maddeleri klinik depresyona daha uygun bulunduğu için sözü edilen ölçekten yarar-lanılamamıştır. Maddelerin oluşturulması sürecinde Örgüt Depresyonu konusundaki literatürü inceleyen psikolojik danışma ve rehberlik alanındaki bir profesör ve iki bilim uzmanının görüşüne başvurulmuştur. İlgili kuramsal görüşler ve ölçme araçları

(8)

vesinde bir örgütün depresyonda olup ol-madığını ölçmek için geliştirilecek bir ölçme aracındaki maddelerin; kurumun gelişime dönüklüğü, kurum içi demokrasi ve çalışma motivasyonu konularını içermesi gerektiği sonucuna varılmıştır. Oluşturulan maddele-rin dengeli biçimde olumlu ve olumsuz ifa-delerden oluşmasına ve karamsarlık, umutsuzluk, ilgisizlik, isteksizlik gibi dep-resif duygular içermesine özen gösterilmiş-tir.

Bu doğrultuda Örgüt Depresyonu Ölçe-ği’ni geliştirmek için ilk olarak, 55 maddelik madde havuzu oluşturulmuştur. 55 madde-lik madde havuzu, psikolojik danışma ve rehberlik alanında bilim uzmanı altı kişi ve bir profesörün görüşüne sunulmuştur. Uzman görüşleri sonunda bu sayı 45 mad-deye indirilmiştir. 45 maddelik taslak form sekiz farklı okulda çalışan 300 öğretmene uygulanmıştır. Bu formlardan 290 form geri dönmüştür, fakat bu formların sekizi eksik doldurulduğu için değerlendirmeye alınma-mıştır. Böylece 282 form üzerinden değer-lendirme yapılmıştır.

2-Ölçeğin yapı geçerliğini ortaya koymak ve ölçekte yer alan maddelerin faktör yükle-rinin belirlenerek boyutlandırılması ama-cıyla faktör analizi yapılmıştır. Ölçekte yer alan maddelerin benzer davranışları ölçtü-ğünü belirlemek için, her maddeden alınan puanlar ile ölçeğin toplam puanı arasındaki ilişki (madde-toplam puan korelasyonu) he-saplanmıştır.

3-Ölçeğin geçerliğini test etmek için 282 kişilik örneklemden tesadüfi olarak seçilen 35 kişilik bir öğretmen grubuna “Maslach Tükenmişlik Envanteri” de uygulanmış ve bu yolla benzer ölçekler geçerliğine bakıl-mıştır.

4-Ölçeğin güvenirlik çalışması için Cron-bach Alpha Katsayısı formülü kullanılmış-tır. Ayrıca test tekrar test yöntemiyle ölçek üç hafta arayla aynı gruba tekrar uygulan-mıştır.

5-Faktör yükleri ve madde-toplam kore-lasyonları katsayısı düşük olan maddeler öl-çekten çıkartıldıktan sonra 42 maddelik

nihai ölçek ortaya çıkmıştır.

2.3.Örgüt Depresyonu Ölçeği’nin Puanlan-ması

Örgüt Depresyonu Ölçeği 42 maddeden oluşmaktadır. Ölçek maddeleri likert tipin-dedir ve 1-5 arasında puanlanmaktadır. Öl-çekte en olumlu cevap en yüksek puanı almaktadır. Böylece ölçekten alınan en yük-sek puan 210 olurken, alınacak en düşük puan 42 olmaktadır. Olumsuz ifadeler ter-sine puanlanmaktadır (5’ten 1’e doğru). 42 ve 210’nun orta noktası 126’ dır. Alt ve üst %27’lik dilim 70-182 arasında kalan puan di-limidir. Alınan puanın yüksek olması örgüt depresyonunun düşük olduğunu göster-mektedir.

3. BULGULAR

Ölçeğin yapı geçerliğini tespit etmek amacıyla 45 maddelik ilk form 300 kişilik bir öğretmen grubuna uygulanmış ve değerlen-dirme hatasız 282 form üzerinden yapılmış-tır. Öncelikle örneklem büyüklüğünün yeterliliğini test etmek amacıyla Kaiser-Meyer-Olkin (KMO) değeri ve örneklem da-ğılımının normallik varsayımını karşılayıp karşılamadığını test etmek için Barlett Küre-sellik Testi sonuçları incelenmiştir. KMO de-ğeri, seçilen örneklem verilerinin faktör çıkarmak için uygun olup olmadığına karar vermenin bir ölçüsü olarak kullanılmakta-dır. KMO değerinin .50’den yüksek olması, faktör analizine devam edilebileceği anla-mına gelir. Ancak oran ne kadar yüksek olursa, veri seti faktör analizi yapmak için o kadar iyidir. Bu analizde KMO değerinin .90 olduğu saptanmıştır. Bu da “çok iyi” olarak nitelendirilebilir (Kalaycı, 2005:322). Yine Barlett Küresellik Testi değerinin de anlamlı olduğu [ =7758.556, p < 0.01] belirlenmiştir. Bu sonuç örneklem dağılımının normallik varsayımını karşıladığını göstermektedir. Bu bulgular doğrultusunda, veri setinin faktör analizi yapmak için uygun olduğuna karar verilmiştir (Kalaycı, 2005:322; Şencan, 2005:384).

Faktör Analizi sonucunda “Örgüt Dep-resyonu Ölçeği” maddeleri .30’un altında

46

(9)

değer veren, 21, 24 ve 25’inci maddeler (Tablo 1) hariç tek faktör altında toplanmış-tır. Söz konusu maddeler ölçekten çıkartıl-mıştır. Ölçekteki maddelerin faktör yük değerleri.301 ile.816 arasında değişmektedir. Kalan maddelerin madde-toplam korelas-yonları incelendiğinde ise, 0.313 ile 0.777 ara-sında değiştiği görülmektedir (Tablo 2). Bu faktörün tek başına açıkladığı varyans %38.384 ve Cronbach-Alpha güvenirlik kat-sayısı ise 0.941’dir.

3.1. Ölçeğin Benzer Ölçek Geçerliği ve Test Tekrar Test Güvenirliği

Tükenmişlik, 1970’li yılların başlarında Freudenberger, Maslach ve Pines tarafından ayrı ayrı tanımlanmış ve son 20-30 yıldır üzerinde yoğun çalışılan bir kavram olmuş-tur. Birçok araştırmacı tükenmişliğin, bek-lentiler, tutumlar, güdüler ve duygular içeren, bireysel düzeyde ortaya çıkan, içsel, psikolojik bir deneyim olduğu konusunda karar birliğine varmışlardır. Tükenmişliğe yol açtığı düşünülen bireysel faktörler kadar örgütsel faktörlerden de söz edilmektedir. Tükenmişliğe yol açtığı düşünülen örgüte ilişkin faktörler; örgütteki rol karmaşası, rol belirsizliği, karar verme sürecine katılmama, idarecinin/yöneticinin desteğinin ve örgütte ödüllendirme sisteminin olmaması, çalışılan örgütün bulunduğu çevrenin sosyoekono-mik düzeyi, ayrıca çalışılan ortam, işten so-ğuma, yetersiz eğitim, uzun süre yaşanan iş

Örgüt Depresyonu Ölçeği’nin Geliştirilmesi ve Psikometrik Niteliklerinin Belirlenmesi - Sevgi SEZER

₄₇

21 Kurumumda dedikodu çok yapılır 24 Kurumum merkeziyetçi yapıdan uzaktır 25 Birimler arasındaki iletişim sınırlıdır

Tablo 1

Ölçekten Çıkarılan Maddeler

Tablo 2

Örgüt Depresyonu Ölçeği Faktör Analizi Sonucu

Madde No Maddeler Faktör-Yük Değeri Madde-Toplam Korelasyonu 1 Kurumumda çatışmalara yapıcı çözümler getirilir. ,684 ,642 2 Çalışanların düşüncelerine saygı gösterilir ,691 ,644 3 Kişilerarası iletişim yapıcı olmaktan çok yıkıcıdır. ,467 ,459 4 Çalışanlarda genel olarak bir halsizlik hali mevcuur. ,637 ,605 5 Çalışanların görev, yetki ve sorumluluklarında belirsizlik vardır. ,492 ,481

6 Kurumum yeniliklere açıktır. ,301 ,290

7 Çalışanlar teşvik edilip ödüllendirilir. ,729 ,698 8 Karar almadan önce her düzeydeki çalışanların ﬁkirleri alınır ve

değerlendi-rilir. ,689 ,658

9 Bu kurumda çalıştığım için kendimi değerli ve şanslı hissediyorum. ,700 ,658 10 Çalışanlar kurumun geleceği konusunda umutsuzdur. ,583 ,560

11 Çalışanlar şevkle çalışmaktadır. ,636 ,578

12 Her zaman yönetimin görüşü uygulanır. ,496 ,493

13 Farklı görüşlere karşı çıkılır. ,416 ,391

14 Kurumum sürekli gelişmekte ve ilerlemektedir. ,723 ,678 15 Çalışanların sorunlarıyla hemen ilgilenilir ve giderilmeye çalışılır. ,810 ,777 16 Çalışanların çoğu işini severek yapmaz. ,545 ,530 17 Çalışanlar gereksiz işlerle uğraşmaktan, gerçek işlerini tam olarak

yapama-maktadır. ,505 ,491

18 Çalışanların çoğu iş yerinde mutsuzdur. ,635 ,616 19 Çalışanlar birbirlerinin gelişmelerine yardımcı olmaktadır. ,636 ,587 20 Çalışma ortamımız her zaman iyileştirilir. ,816 ,759

(10)

stresi ve stresle baş etmedeki başarısızlığın fark edilmesi (Gold,1985; Sarros ve Sarros, 1987; Wisniewski ve Gargulo, 1997 Akt; Ak-çamete, Kaner ve Sucuoğlu, 2001) tükenmiş-liğe neden olabilmektedir. İşin niteliği ve iş ortamına ilişkin nedenlerin çokluğu, tüken-mişlik kavramı ile örgüt depresyonunu yakın iki kavram yapmaktadır. Geçerlik ça-lışmasında bir tükenmişlik ölçeğinin tercih edilmesi de bu sebepledir.

Benzer ölçekler geçerliği için kullanılan Maslach Tükenmişlik Envanteri, Maslach ve Jackson (1981; Akt: Ergin, 1992:43) dan geliştirilmiş ve Ergin (1992:43) tarafın-dan Türkçe’ye uyarlanmıştır.

Tükenmişliği üç alt evrede değerlendiren Maslach Tükenmişlik Envanteri’nin ilk alt ölçeği 9 maddeden oluşan duygusal tü-kenme, ikincisi 5 maddeden oluşan duyar-sızlaşma, üçüncüsü 8 maddeden oluşan kişisel başarısızlık alt ölçeğidir. 22 maddenin toplamı da toplam tükenmişlik puanını ver-mektedir. Ölçeğin son yapılan güvenirlik çalışmasında duygusal tükenme, duyarsız-laşma, kişisel başarısızlık alt boyutları için Cronbach Alfa güvenirlik katsayıları sıra-sıyla; .75, .62, .71 bulunmuştur. Testin topla-mına ilişkin Cronbach Alfa güvenirlik katsayısı ise .80 bulunmuştur (Babaoğlan, 2006:56).

48

Tablo 2

Örgüt Depresyonu Ölçeği Faktör Analizi Sonucu

Madde No Maddeler Faktör-Yük Değeri Madde-Toplam Korelasyonu 22 Kurumumdaki değişimler ümit vericidir. ,771 ,734 23 Kurumun ﬁziki koşulları bakımsızdır. ,396 ,362 26 Kurumum yeni şeyler öğrenmeye elverişlidir. ,722 ,682 27 Bürokratik nedenlerden kurumum gelişememektedir. ,505 ,484 28 Kurumumda gelişim için planlar yapılır ve uygulanır. ,752 ,707 29 Kurumumda çalışanların ihtiyaçları giderilmeye çalışılır. ,787 ,738 30 İdare ile uyum ve işbirliği içinde çalışılmaktadır. ,759 ,711

31 Yönetim çalışanlara eşit davranmaz. ,621 ,593

32 Çalışanlar öğrencilerin sorunlarını dinlemeye açıktır. ,488 ,466 33 Çalışanların çoğu ek sorumluk almak istemez. ,518 ,503 34 Yönetim, çalışanların yetenek ve becerilerini geliştirmesi için bütün

imkanla-rını kullanır. ,758 ,716

35 Kurumumda işler yavaş ilerler. ,607 ,597

36 Çalışma koşullarımdan memnunum. ,619 ,584

37 Kurumumda politika ve prosedürlere daima uyulur. ,408 ,375 38 Değerlendirmeler nasıl çalıştığıma göre yapılır. ,712 ,668 39 Çalışanlarda işe geç kalma çok olur. ,425 ,422 40 Çalışanların ﬁkirleri, projeleri idare tarafından dinlenir ve desteklenir. ,709 ,680 41 Çalışanlar değişime direnç gösterir. ,309 ,313

42 Çalışanların performansı düşüktür. ,454 ,451

43 Çalışmamın kalitesi hakkında, düzenli olarak geri bildirim alırım. ,549 ,516 44 Bir çatışma durumunda herkes birbirini suçlar. ,501 ,487

45 Kurumumda yenilikler takip edilir. ,799 ,772

KMO=0.906.516

Barle Küresellik Testi: χ2=7758.556, P<0.01 Açıklanan Varyans= %38.384

Cronbach-Alpha=0.94 Madde Sayısı: 42

(11)

Örgüt depresyonu Ölçeği, Maslach Tü-kenmişlik Envanteri ile birlikte 35 kişilik bir öğretmen grubuna uygulanmıştır. İki ölçe-ğin toplam puanları arasındaki korelasyon r = .77, tükenmişlik envanterinin alt ölçek-leri ile örgüt depresyonu ölçeğinin toplam puanı arasındaki korelasyonlar; duygusal tükenmişlik: r = .79, kişisel başarı: r =.57, du-yarsızlaşma: r = .54 bulunmuştur. Örgüt Depresyonu Ölçeği 35 kişilik öğretmen gru-buna 3 hafta arayla tekrar uygulanmıştır ve test tekrar test güvenirlik puanları; [ r = .91; p< .01] bulunmuştur.

4. SONUÇ VE ÖNERİLER

Örgütleri oluşturan da bireylerdir. Bu ne-denle örgütler de bireyler gibi psikolojik tep-kiler vermektedir. Modern toplumu oluşturan yapılar olan örgütlerin sağlığı, toplumun sağlığı ile çok yakından ilgilidir. Bireysel olarak yaşanan patolojik durumlar büyük ölçüde bireyi ve yakın çevresini olumsuz etkilerken, bir örgütteki patolojik bir durum, örgütün büyüklüğü ve toplum-daki önemi ölçüsünde bütün bir toplumu et-kileyecek kadar büyük sonuçlara yol açabilir. Bu çalışmada temel alınan ve bir toplumun yarınlarının mirasçısı bireylerin yetişmesinden sorumlu okulların örgütsel yapısı, çalışanlar ve öğrenciler için sağlıklı bir atmosfer oluşturamadığı takdirde, söz konusu örgütler asıl amacından uzaklaşmış olacaktır. Bu durum toplumun geleceği için bir tehdit olarak düşünülebilir.

Son yılarda çalışanların, iş doyumu, tü-kenmişliği, depresyonu, iyilik hali konula-rında ölçme araçları geliştirilmekte, bu sorun ve olguların öncül ve sonuçlarına ve birbi-riyle ilişkisine yönelik önemli veriler toplan-maktadır. Ancak örgütün geneline ya da bir departmanın tümüne yayılmış, yılgınlık, is-teksizlik gibi belirtilerle ortaya çıkan, depre-sif atmosfere ilişkin araştırmalar sınırlıdır. Her örgüt kendi geleceği için psikolojik ya-pısını düzenli olarak gözden geçirebilir, buna hizmet edecek araştırmalar yapabilir.

Bir örgütün mevcut duygusal durumu-nun tespit edilmesi, olumlu ve olumsuz sü-reçlerin farkına varılmasını sağlayacağı gibi,

sorunla baş etme stratejilerinin geliştirilme-sine de hizmet edecektir. Asıl önemli konu, örgüt depresyonunun tespit edildiği ku-rumlarda, bu durumla mücadele için geliş-tirilecek yaklaşımlardır. Bu yaklaşımlar farklı bakış açılarına göre geliştirilebilir. Bundan sonraki çalışmalar bu yaklaşımların geliştirilmesini konu edinebilir.

Bu araştırmada okuldaki örgüt depres-yonunu ölçemeye ilişkin bir araç geliştiril-miştir. Bu çalışma yeni çalışmalar için örnek oluşturabilir ve böylece farklı örgütlerin psi-kolojik yapılarını ölçmeye ilişkin araçlar ge-liştirilebilir.

(12)

50

Kaynaklar

Akçamete, G., Kaner, S. ve Sucuoğlu, B. (2001). Öğretmenlerde Tükenmişlik İş Doyumu. Ankara: Nobel Yayın Dağıtım Aytaç, Ö. (2004). Örgütler Sosyolojik Bir

Perspektif. Fırat Üniversitesi Sosyal Bi-limler Dergisi, 14 (1), 189-217. Elazığ. Babaoğlan , E. (2006). İlköğretim Okulu

Yö-neticilerinde Tükenmişlik. Yayınlanma-mış Doktora Tezi, Abant İzzet Baysal Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bolu.

Barton , L. (1994). Trauma in the Aftermath of Organizational Ctastrophe: The Short –and Long- term Impact on Employees and their Supervisors. Disaster Preven-tion and Menagement, 3 (3) , 18-26. Baruch, Y. & Lambert ve R. (2007).

Organi-zational Anxiety: Applying Psychologi-cal Concepts into Organizational Theory. Journal of Managerial Psycho-logy, 22 (3), 84-99.

Beck, A.T. & Alford, B.A. (2009). Depression: Causes and Treatment. Second edition. University of Pensylvania Press. Bilchik, G. S. (2000). Organizational

Depres-sion. H&HN. Hospitals & Health Net-works, 74 (2), 34-38

Burgess, A.G. (1999). Managıng Workplace Depression. Behavioral Health Manage-ment, 19 (3) , 37

Brunsson, N. (1986). Organizing for incon-sistencies: On organizational conflict, depression and hypocrisy as substitutes for action. Scandinavian Journal of Ma-nagement Studies, 2 (3-4), 165-168.

Carr, A. (1994). The Psychosructure

of Work: “Bend Me, Shape Me, Anyway You Want Me, as long as You Love Me It’s Alright”. Journal Workplace Lear-ning, 6 (3) , 7-10.

Cohen, W. & Cohen , N. (1993) The Paranoid Corporotion: And 8 other ways your company can be crazy. Advice from on organizational shrink. Newyork Ameri-can Management Assocation. Emerald.

Ergin, C. (1992). Doktor ve Hemşirelerde Tü-kenmişlik ve Malasch TüTü-kenmişlik Öl-çeğinin Uyarlanması. VII. Ulusal Psikoloji Kongresi Bilimsel Çalışmalar,. 22-25 Eylül 1992.

Frankel, L. (2002). What to Do İf Your Com-pany is “Depressed”, from http://www.fabjob.com/tips194.html Frankel, L. (1992). Depressed Organizations :

İdentifying the Symptoms and Overco. Employment Relations Today Haboken: Winter 1991/1992, 18 (4), 443-452. Güler, B.,K. (2006). Çalışma Hayaıda

Öğre-nilmiş Çareszilik. 1. Baskı. Liberte Ya-yınları. Ankara

Johnson, P. (1997). The Boomer Blues: Dep-ression in the Workplace. Public Perso-nel Management, 26 (3), 359-366

Kalaycı, Ş. (2005). SPSS Uygulamalı Çok De-ğişkenli İstatistik Teknikleri. Ankara, Asil Yayın Dağıtım.

Mariott, D. (2005). NASA Chief’s Vision is on Track. USA Today, ISSN: 0734-7456. Overby, S. (2002). Leadership Corporate. CIO, April, http://www.cio.com/ar-ticle/30979/

Park, K.O., Wilson, M.G. & Lee, M.S. (2004). Effects of Social Support at Work on Depression and Organizational Produc-tivity. American Journal of Health Be-havior, 28 (5), 444-455.

Scurlock, J. (1995). What's big and blue? Psychology Today, 28 (3), 10-11

Schwarz, O.J. (2007). Assessing Future Di-sorders in Organizations: Implications for Diagnosing and Treating Schizophe-renic, Depressed or Paranoid Organiza-tions. Foresight, 9 (2), 15-26.

Sutherland, V.J. (1995). Stress and The New Contract for General Pratitioners. Jour-nal of Managerial Psychology, 10 (3), 17-28.

Şencan, H. (2005). Sosyal ve Davranışsal Öl-çümlerde Güvenilirlik ve Geçerlilik. An-kara, Seçkin Yayıncılık.