-!.A~.O!L·...T!..!fi!!r~kiL!.ya!!..!tl1:A~r.!!;asl!.!.t1!!.r!.!!m!!!'al!l!.a!..!n~E:<!!n!i!.!sti:!.!·t~fis~fi~D~e~rglO.!.is:!!.i....!:S~a~YI!....!1~3~E!<jr~z~ur:..l'u~m~1~9",,99,,--
..::.-,325-AZERBAyeAN HALK YAZARI iLYAS EFENDiYEV(1914-1996)
EminEFENDiYEV'
tansever bir yazar olan ilyas Efendiyev, en kiilj:Ok hikaye ve lj:erklerinin daha biiyUk eserlerinin roman ve piyesleriyle birlikte bOtiin eserlerinin edebi malzemesini, konusunu ve geli~me lj:izgisini Azerbaycan halkmm hayatmdan alml~trr. Ulkemizin zengin tabian, kahramanhklarla dolu tarihi mazisi, gelj:tig;imiz on senelerde halklmlzm kazandlgl ba~arllar, halklmlzm verimli lj:alI~malan, Uretici insanlarm manevi-psikoloji dUnyasl, onlarmvatand~hk gururu, yazara zengin malzeme verrni~tir. <;::ag;da~hk ve novatorluk yenicilik onun lj:alI~malarmmen <:Inemli meziyetlerinden biridir. Hangi tiirde eserler yazmasma bagh olmayarak yazarm ilham perisi Azerbaycan topragl iizerinde kanatlan'Yor, yeni soz ve mevzularm izini takip ediyor.
<;::agda~hk hakkmda yazarm kendi dU~iinceleri var. Once sanatlj:l ilj:in lj:agda~hktan aynlmak havaslZ ve susuz kalmaya benzer. <;::agda~hkdenildiginde ise, ilk olarak edebiyatta lj:agda~ kahramanm yUksek tasvirini yenidenke~feden, lj:agd~ kahramanm zengin manevi alemini ogrenmek, oniimtiZde duran vazifelerimizdendir. Yazar 60 senelik lj:ah~ma hayatmm lj:e~itli a~amalarmda bu tilr ara~tlrrnalar, edebi fIkirler ger~ekle~tirmi~tir. Kendi idealine, aym zamanda Uslubuna hayatI boyunca sadIkkalml~tIr.
Mevzu ve tor itibariyle zengin ve lj:e~itli alan yazarm ~ah~malarl esas mahiyetini bir yandan ilj:timai ve medeni alanlarda halkImlzm kazandlglba~anlarm, hayatImlZm parlak yonlerinin, emeklj:il insamn manevi- ahlaki ozelliklerinin tasviri, diger yandan geli~memize engel olan dii~k:Unliigiin, rU~vetin, yaltakhgm, alj:gozluliigiin ve bu gibi ba§ta menfI halJerin tenkidiolu~turuyor. Her ~eydenonce yarathgl suretlerin ilj: diinyalarma niifuz etmek, miisbet kahramanlarm manevi guzelJiklerini, saf duygularml ahlaki hususiyetlerini daha bariz §ekiJde okuyucuya iletmek "Diinyada bir tek iyi insan bulununcaya dek ya~amaya deger" prensibine dayarImak. 1. Efendiyev ~ah§malanna ozgii esas ozeJliklerindendir. Hayatmm daha lj:ok gOzel yonlerini, mUsbet taraflarml tasvir eden yazar clhz ve basit duygularm, cemiyetteki dedikodularm, hayattaki SlfadanlIklarm uzun uzun tasviri He okuyucuyu yormuyor; dii~Unce ve olaylan amalj:SlZ ve sebepsiz uzatmak yazarm lj:ah§malarma uzaktrr.0 derli toplu ve oz olarak anlatmayl daha lj:ok seviyor.
Yazarm ilk matbu eseri olan "Berlinde Bir Gece" hikayesinden itibaren son eseri olan "Hiikiimdar ve KIZl" trajedisini yazdlgl kanaat ~udur ki, I. Efendiyev yazdlgl kelimeyi, her cUmleyi ol9UP bilj:tikten sonra okuyucunun selahiyetine, • Azerbaycan Ilimlcr Akadcmisi Merkez Ilim KiltUphanesinin Genel Miidilrii.
--!;E...E~~~e~ndil.!i~ye:..!:v.:.,,:Az~e'l.rl'lba!Jy~ca!!.!.n!..!H~a!!.!.lk~Y~az!:!!a~n!..!jo!.lIY'-!!as~E!<.~~e~nd!!!i~ye,","v..L(l",,9~1~4· ...19~9~6,,-)
---:;;.-.326-seyrrcmm muhakemesine veriyor, kelimelerin kudretini maharetle kullanmaya
9ah~lyor. Az saylcla kelime ile biiyUk ama91arml anlatmaya, derli toplu ve aydm,
fakat derin anlamh yazmaya iistiinltik veriyor Aym zamanda saglam birlik olu~turmakyetenegi miihim bir ihtiyaradonU~tiyor.
Gen9ler, 1. Efendiyev 9alt~malannm b~ kahramanlarldrr. Yazarm yaratlclhgmm tUm a~amalarml dikkatle izledigimizde ortaya 9tkan sonu9, 1.
Efendiyev'in hayatl boyunca sanki tek bir eser, kahramanlarl farkh alanlarda9ah~an, herbirinin kendine ozgU biyografisi, tarihgesi ve yetenegi gen91ere ait canlt bir epos yazdlgldrr. Bu, eposun bOliimlerini yazar hikaye ve povesileri, roman ve piyesleri olu~turuyor. Edibin kendisi de sanat diinyasmm kahramanlarmm gUntimUzde harikalar ortaya koyan gen91er oldugunu soyltiyor. MUsbet ilmi ve medeniyeti teblig ediyor. Ufak iller ve koylere yollar sahyor, yeni binalar in~a ediyor, Irmaklarm tiZerinde koprtiler yaplyor, insanlarm ya~amml kolayla~tmnaya 9ah~lyor, dolandmcllara,rU~vetalanlarakar~1mticadele veriyor, klsacaSI gilzel ideyalarl teblig ediyor.
GilnilmUZde Azerbaycan'da 1. Efendiyev'in eserlerini severek okumayan, onlan bilyUk bir ilgiyle seyretmeyen birilerini bulmak zordur. <;unkil yazar, eserleriyle 9agda~ Azerbaycan edebiyatma bahar tazeligini, menek~e kokusunu, yasemin etrini, sahnemize romantik vusatt, lirik bir havayl getirmi~tir. Onun yarattlgl mtlsbet kahramanlar gU91il ve edebi bir genellemeye sahipler, manevi ahlaki hislerin, ytlksek insan ozelliklerinint~IYlctlarldrr.Bu nedenle de yazarm eserlerinin yayllma alam her sene claha dageni~liyor.Bu edebiyat numuneleri Cumhuriyetimizin smrrlarml ~arak bazl dillere de terctime edilmi~, onbinlerce okuyucunun kalbini
kazanml~trr. Dramaturgun piyesleri onlarca ~ehir tiyatrolarmcla ba~arlyla
sahnele~tirilmi~ vealkl~larla ugurlanml~tIr.
Azerbaycan'mme~huryazan, Devlet Mill sahibi, emektar sanat adamI, nesir ve dram yazarl Ilyas Mehmetoglu Efendiyev 1914 yllmda Karabag'm gtizel diyarlarmdan olan Fizuli ~ehrinde dogmu~tur. 1938 ylhnda Azerbaycan Devlet Pedagoji Enstittisu'ntin Cografya bOltimilnden mezun olan Ilyas Efendiyev, 9ah~ma hayatma ogretmen olarak ba~laml~tlf. Yazarm ilk hikayeleri 1939 yllmm ba~mda gazete ve dergilerde yer almayaba~laml~trr. Ilgin9 oykilleri ile edebiyata ayak basan Ilyas Efendiyev, senelerce olan 9ah~malarmda kalemini bazen nesr, bazen dram yazarl, kah publisist, kah cia edebiyat9l alim gibi deneyden.ge9irmi~tir. Yazarm kalemi ve ilhaml her zaman ona slrd~ olmu~, sahibinin yUzUnU ak almm a9tk etmi~tir.
<;agda~ okur 1. Efendiyevi piyes yazarl, yetenekli dram yazarl, oltimstiZ hikaye, povest ve romanlar yazarl, tanmml~ nesir gibi degil, aym zamanda orijinal yazl iislubu ile se9i1en publisist, hayatm en aktuel problemlerini I~tklandrran yaztlarm mUellifi, hem de edebiyat ve medeniyetin en onemli problemlerini kendi yakla~lffilolan edebiyat9l gibi tanlyor.
A.V. TUrkiyat ArastJrmalan Enstitllsll Dergisi SaYI 13 Erzurum 1999
I$te bu hikayelerle ilk adunlarml atan gem; 1. Efendiyev' e~Bhret kazandIrJm~, edebiyata kendi sesi, kendi nefesi ve orijinal yazl Uslubu ola bir yetenegingeli~inden haber venni$tir.
1. Efendiyev ilk hikayelerini okurlarmm ve edebiyat camiasmm saygl ve sevgisinikazamm~,edebi tenkit yazan dikkatindenkaymaml~tIr. Bu senelerde edebi tenkit sayesinde ba~arI1t adunlar atan Ekber Agayev "KByden Mektuplar" kitabl hakkmda yazdlgt resenziyasmda hem konu, hem de idea yonUnden bu hikayelerin birbirine yok benzedigini, fakat konunun edebi eyoziimU yontinden birbirinden tamamen aynldlgmt s5yler.
"Koyden MektupJar" (1939) adlt ilk kitabmda, "Kartl~ml~ Oglan", "Kur Yapan", "Mirza imam" ve "Klzbes Teyze" adlt dort hikayesitoplanml~tIr. Ilk kitabt ile Un kazanan yazarm, 2. DUnya saV~1 Yillarmda yaZ(hgl eserleri de, "Aydmhk Geceler" (1945)adh kitabmda toplanarak piyasayagetiriln1i~tir.
2. Diinya sav~mm Sovyetlere intikali tum edebi siireyte oldugu gibi 1. Efendiyev'in yah~malarmada yeni mevzu venni~tir. Bu senelerde faaliyette olan diger edebiyatyllar gibi 0 da halkunlzm tarihi geymi~ine, efsane ve masallara
mtiracaat etti, unutulmayacak birkay gUzel hikayeler yazdI. "Aydmhk Geceler", "Cephe Dostlan", "Kahramanm Ni~anesi", "Tumanm SUyU", "Sen ey Kadir Muhabbet", "Kahraman ve BiilbiiJiin Masah", "Kan Dagl" ve digerleri b5yle eserlerdir.
2. Diinya sava~l ytllarmda yazI1ml~ olan "Sephe Dostlan", "Sen Ey Kadir Sevgi", "Kahramanla BtilbUliin Hikayesi", "Ihtiyar Kadm Dagl", "GBtiirdii Seller Sara'yt" ve diger hikayelerinin bedii degerinin yant srra biiyUk terbiyevi oneminin de vurgulanmasl gerekiyor. Sifahi olarak edebiyatt kaynaklarmdan faydalanml~ olan yazarm soz konusu eserleri aktUelligini bUglin dekaybetmemi~tir.
c;agd~ Azerbaycan edebiyatmm geli~mesinde 5nemli rolii olan Ilyas Efendiyev, ylllar boyu bir nesir yazart olarak faaliyette bulunmasma ragmen, kalemini sliz sanatmm hemen hemen tum tarzlarmda smaml~, kOyuk Jirik hikayelerini, yant srra 5ykO, roman, piyes, flkra, makale vs.yazrm~tlr. Azerbaycan'm zengin tabiatl, tarihi geeymi$i, i~eyininfaaliyeti, yagd~unlzmmanevi-psikolojik alemi, yazarm bedii eserleri ieyin zengin malzemeohnu~tur.
KOyUk hikayeleri ile edebiyatlmtzda yer alan yazar, ylllar boyu kalemini bazen nesir yazan, bazen dram yazarl, bazen publisist, bazen edebiyateyt olarak kullamm~tIr.
50. ytllarda yazar "Yasemin Agacl", "Milli Parklarda", "Gillaeyar", "Su Degirmeni", "Yazhk Kom~umuz", "Sehirden Gelen AVCI", "Yiin Sal", "Ktryl ve Altm <;:ieyek" gibi klasik hikayeleri ile okurlarmt sevindirirken, ote yandan da i~yi insanlarm edebi tipini ortaya koyan eserler yazlyordu.
~E,,-.E2~!,!,.e~nd:!.1.iy~el:..!.v-,-,:A~z~e;!..rb!!la~y~ca!!.!;n!..!H~a~l~k~Y~az~a~rI~i~ly~as"",,E~~!,!,.e~nd...iYJ..!e~v...(l",,90.!.14::!;-~19~9~6:.L)
~-328-Kus;tik lirik hikayeler yazara bilytlk. tin kazandmm~trr. Aneak Azerbayean nesrinin ytikselmesinde bilyUk eserlerin rolii daha onemliolmu~tur.
"Sogtitlii Ark" (1958), "KoprU Yapanlar"( 1960), "Oaglar Arkasmda Us; 00st"(1963), "Sangomlek'le Valeh'in Hikayesi"(1976-1978), "Arkaya Bakma Koea"(1980), "Us;atllan"(l981) ve diger oykii ve romanIan yalmz Byas Efendiyev'e degil, aym zamanda <;:agda~ Azerbayean nesrine btiyUk ~t>hret kazandmm~tlr. Yazarm "St>giitlO Ark", "Koprii Yapanlar", "Ylin Sal", "Su Degirmeni", vb. eserleri Rus, Ukrayna, Giireii, LatJ~, <;:ek, Slovak ve diger dillere geni~s;e yaYJlml~trr. Bu eserleri I1yas Efendiyev lirika aglrhkhyazml~ve tiplerin manevi-psikolojik aleminin as;Iklanmasmda st>z sanatmm imkanlarmlba~anyla kullanml~trr.
Eger 50. Senelerde Azerbayean yazarlarmm"Ab~eron","Geleeek Glin", "Bir Genein Hikayesi", "Yerin Simi", "Altm <;:oeuklar" ve bu gibi diger kitaplar s;e~itli dillere tereiime edilerek Azerbayean Edebiyatml Diinya okullarmatanltml~sa, 60- 70 senelerde bu i~i Byas Efendiyev'in "Soglitlil Ark", "Kopru Yapanlar", "Ylin Sal", "Su Degirmeni" gibi eserleri tutmu~tur. Yazarm sadeee "Sogiitlii ark" eseri, Rus, Ukrayna, Giirell,Latl~, Biva, <;:ek, Slovak vs. iIlere tereilmeolunmu~ve bu illkelerde edebiyat heveskarlarmm el kitabma donii~mO~tiir. Azerbayean okuyucularma yakm olan bir neslin terbiyesinde mOhim rol oynayan eser, 50Iisenelerin edebi siireeinde bir olan idi. Romanm esas kahramanlan Nuriye ve Murat saf ve temiz sevgileri, zengin manevi diinyalan, iyi niyetleriyle hepirnize azizdir. 50Iisenelerin sonlarmda Azerbayean'm koylerinden birindegers;ekle~en yerle~me, burada yapllan kuruculuk
i~leri, is;tirnai ve medeni alanlardaki ilerleme, eskiyle yeninin mtieadelesi romanda
biiyiik ustahklaverilmi~tir.
Yazarm eserleri is;in karakterik olan ozelliklerden biri de basllml~ veya
sahnelenmi~ olan herhangi bir yeni eserin okul ve seyirci tartl~masma sebep
olmaSldlr. Bu da yazarm ele aldlgl problemlerin geni~ okur- seyirci s;evrelerini ilgilendirmesinden kaynaklanlyor. Byas Efendiyev'in ilk buyiik nesir eserleri olan "Sogutlti Ark" ve "Kopru Yapanlar" romanlarl edebi kamunun bazl tart~malarma sebep olsa da s;agda~ kahramanm orijinal ve mtikemmel edebi suretini yaratmak as;lSmdan bedii nesrimizin bu ylllardaki ba~arlh adaml olarak degerlendiriliyor. "Koprii Yapanlar" romanl insanlarm canh suretlerini yaratmak yontinden yazann
ara~trrmalarmmyeni b~arlh sonucu idi. Olaylarm merkezinde gens; e~ler Adii ve
Seriyye var. Onlar daha yeni evliler, ilk olarak gens;lerin birbirini sevdikleri kanaatine varlyoruz. Fakat sevgilerinde saglamlIk ve baghhk gorulmtiyor.
Azerbaycan koytinde devam eden korueuluk i~leri, medeni hayattaki degi~iklikler, yazarm romanlarmm esas konusu olm~tur. Aneak yazar, burada iiretim i~lerinin tasvirinden daha s;ok, insan karakterlerinin as;Iklanmasl is;in gayret
sarfetmi~tir. Nuriye ile Seriye, Murat ile adil, Garip ve diger kahramanlar bunun
birer ornegidir. Hem muhteva, hem de kurulu~ ~ekli ozellikleri ile onceki iki romandan farkh olan "Daglar Arkasmda
'OS;
Dost" eseri Byas Efendiyev'in edebiA.iI. Tllrkiyat Arastlrmalan Enstitllsll Dergisi SaYI 13 Erzurum 1999
b~arlSl olarak kabul edilebilir. Karakterlerin dolgunlugu, psikolojik analizin
geni~ligi,tasvirin mtikemmelligi romanm degerini daha da arttmyor.
Romandaki olaylar Azerbaycan'm smrr il~elerinden birinde tasvir ediliyor. <;e~itlihalklardan olan insanlar el ele verip yeni hayat ugrunda mticadele yaplyorlar. Emek cephesinde yiiklenen Sahlar, Mikola, Selime "bir b1>lgeniny~lgl" Gtilebetin romanmm en unutulmaz tipleridir.
<;:agd~k5yy~antlsmmtasvir edildigi bu romanlar sanki bir eserin ayn ayn klSlmlarml hatrrlatIyor. Trilogiyanm ayn ayn b1>lumlerini ammsatan "S5gtitlti Ark",
" Koprii Salanlar", "Daglar Arkasmda O~ Dost" romanlarl yaymlandIktan sonra I.
Efendiyev okuyucularmdan binlerce mektup alml~trr. Onlardan bazilarml ~aglda vermeyi gerekli g1>rdiik.
Ilyas Efendiyev,ii~ romanml okurlanna sunduktan sonra hayli bir sOre dramaturji ile ugra~ml~, 70. Yillarm sonlarmda biiyUk eseri olan "Songomlek'le Valeh'in Hikayesi" romammyaymlaml~trr.Bu eser son yillarda ulkenin sosyal-siyasi hayatmda meydana gelen degi~ikliklere toplumun gii~lendirilmesi y1>ni1nde Azerbaycan parti te~kilatmm faaliyetine, manevi saflik meselelerine, gen~lerin
ya~antlsmave bir takun diger aktOel problemlereadamm~trr.
Burada da yazar Valeh'le Sang1>mlek'in hayat yolundan bahsediyor. Ceyran teyze, Muradzade gibi hayrrsever ve kibar insanlarl tasvir ediyor. Bu eserde Mecidov ve Yusifov'un~ahsmdaOst dtizey gorevde~all~anve~irkinniyetleriniigren~yoHarla ger~ekle~tirentipler keskin~ekildekmanlyor.
<;agd~ mevzularl tercih eden Ilyas Efendiyev, 80. Yilmda Azerbaycan halkmm yakm ge~mi~inden, hayvancililda ugr~an ~iretlerin hayatmdan bahseden "Geriye Bakma Koca" romanml ve"D~atIlan" oykiisi1nii yazlyOr. GO~ebe insanlarm aile ve sosyal problemlerinden, araz nehri boyunda ya~ayan sade halkm
y~antIsmdan, eserlerin kahramanlarl Murat'la E~ad'm hayat yolundan geni~
ayrmtIlar veriyor. "Geriye Bakma Koca" romanmda zengin bir terekeme ailesi, "D~atI1an"da ise fakir bir ~obanm akibeti tasvir ediliyor. Yazar burada yakm tarihimizin olaylarml tasviretm~tir. 0, kOyde cereyan eden olaylar Azerbaycan'da Sovyet hakimiyetinin kurulmasl Slrasmda ve inkl1abm ilk senelerinde Araz boyu k5ylerinde ger~ekle~iyor. Yazar "Sarla Daglarda Kaldl" piyesinde ve "Akraya Bakma Koca" romanmda da bu donemin olaylarma miiracaatetmi~tir. Bua~ldanbu eserlerde birbirine benzeyen roHere, belirli anlamda biri digerini tamamlayan hususlarda, olaylarla k~I1a~mamlz milmkiindiir ve bunu dogal kar~I1amahYlz. <;:unkilOyldilerde cereyan eden olaylarm cografi mekanl ve zamanl tist iistedU~tlyor. Her iki eserin kahramanlan aym donemin ve aym koyUn insanlandrr. "Arkaya Bakrna Koca" romanmda yazar esas olarak zengin bir terekeme (go~ebe) ailesinin hayatI vey~amml tasviretmi~sede"O~atilan"da fakir bir~obanm Er~ad'mtaleyini, onun yeni sistemi anlama yollarmdakar~lsma ~Ikanzorluklarl kalemealml~tIr.
E. Efendiyev: AzerbaycanBalkYazan Dyas ECendiyev (1914-1996)
Uzun yIllar boyu bir nesir yazan olarak okurlarm sayglsml kazanrm~ olan Ilyas Efendiyev aym zamanda Azerbaycan dramaturgiyasmm milli geleneklerinden
faydalanml~olan ve bu geleneklerle r;ok bagl olan yetenekli dram yazandIT. Okur ve
seyircilerinin kendisinin dram eserlerini ilgiyle takip ettikleri artlk 50 seneden fazla olmu~tur. "Ilyas Efendiylev Tiyatrosu" denen ozel bir yol olu~turmu~ olan yazar HUseyin Cavid ve Cafer Cabbarh geleneklerini b~anyladevam ettirmi~ ve yagda~ Azerbaycan dramaturgisini yUksek bir zirveyegotiirmU~tiir. Lirik bir~ek.ilde kaleme
almml~ olan bu sanat ornekleri yUksek duygular, manevi ve ahlak temizligini
terennlim ettigi iyin binlerce seyircinin kalbinde yeralml~,ragbetgormU~ttlr.
Ulkede oyuncu ve yonetmen ku~agmm yeti~mesinde bUyUk tinO olan dram yazarl hakkmda milli tiyatromuzun mUdUril Hasan Turabov ~oyle demi~tir: "Tiyatromuzun son 30 senesini Ilyas Efendiyev'in piyesleri olmadan dU~unmek milinlctin degil. Cafer Cabbarli'den sonra Azerbaycan tiyatrosunda en r;ok eserleri sahnelenen yazar Ilyas Efendiyev'dir. Ilyas Efendiyev'in piyeslerinin Azerbaycan sahnesinin her~akoyuncusunun dayeti~mesindebUynk rolll oldu.
<;:;agda~ konuda yUksek dUzeyde dram eserleri yazmak, zahmet, emek
adamlarmm canh suretini yaratmak rragn~ma ilk kez yakltlayanlardan biri de I. Efendiyev'dir. Dram tarzmm bOtiinr;e~itlerinde kaleminidenemi~,tinkazanml~ oyan yazar, trajedi, komedi ve dram yazml~tIT. Yazar ilk defa 1943 yJimda Mehdi HUseyin'le beraber yazdlgl "Intizar" piyesi ile dramaturji alanmda faaliyete ba~laml~tIT. Dramaturji alanmda ilk ozel rrah~masl 1940 ylhnda yazJiml~ olan ve BakU petrolcUlerinin fedakar emegini terennUm eden "l~lkh yoHar" piyesidir. Kay hayatmm gerrrek tasvirine adanml~ olan "llkbahar Sularl" (1948) eseri kahramanlarmm canhhgl ve dolgunlugu ile farkh olarak, 0 yIllarm en gtlzel
piyeslerinden biri gibi degerlendiriliyor. Koy ya~antJsml iyi bilen yazar eserdeki konfrlikti Alhan ve Ugur tipleri tlzerindetopluml~tlTlyor.
1954 yIlmda sahnelenen "Atayev'ler Ailesi" Ilyas Efendiyev'i bir dram yazan olarak geli~en, edebi imkanlarl giderek geni~lenen, hayat olaylarma daha derinden mUdahale eden bir sanatkar olarak tanlttl.
Eserde esas olaylar bir aile r;errrevesinde geli~se de, problem genel karakter ta~lmaktadlr. Burada kendii~iniytlrekten seven, hirrbir zorluktan korkmayan tiplerin yanl SITa, toplumun ileri dogru hareketine engel olmaya rrah~an rti~vetyiler, sahtekarlar, dalkavuklar, maneviyatJ bozuk insanlarl keskin ele~tiri ate~ine
tutulmu~tur. Eserde biri birinden farkh dU~tinceye sahip olan, kotU niyetli, olumsuz
tiplerle beraber yiiksek insani ozellikleri olan, halkmm i~i ugruna rrah~an namuslu mUspet tipler kendi idealleri irrin mUcadele veriyorlar.
60. yIllardan itibaren Ilyas Efendiyev dramaturjiyle daha rrokugr~lyor ve on seneden fazla sUren bir donem irrinde kendisini yalmz ilginrr piyesler yazan bir sanatkar olarak tanlyoruz. Bu yIllarda yazar biri birinden gtlzel ve okunakh "Sen Hep Benimlesin" (1964), "UnutamlYorum" (1968), "Mahv Olmu~ GUnltlkler"
---:;A~.~f)=-.T~n~r.=.ki~y~at~A~r~a.2.!StI~r"",m",a""la"-,rl,-!E~n~sti~·t,,,D,,-,Sll,-,Do<:e....rg"'i""si'-'S~ao.Iy.!...1 "",13,---",E"-,rz""u"-,ru",,m~19<-,,9,,,,9
---,--,331-(1969), "Sarkl Daglarda Kald!" (l971) piyeslerini yazarak cagda~ Azerbaycan dramaturjisini yOksek bir sathaya g6ttlrdii. Azerbaycan dramaturjisinde lirik-psikolojik. dramm temelinialml~olan lirik bir~arklYlhatlrlatan "Sen Hep Benimsin" piyesinde yazar hiebir zaman ihtiyarla~mayan ~km nelere kadir oldugunu, onWl ulviligini, manevi giizelligin tasvirini iki tipin diyalogu ~eklinde okura SWlffi~tur. Tecrtibesiz gene, ancak akllh, dahilen zengin nargile ve biiyiik kalbi, temiz vicdam ve saf maneviyatl olan Hasanzade gibieagd~lannllZmaClh aClSlZ gunleri, keder ve sevincleri gozlerimizin onUnde canlamyor. Baba dikkatine, anne sevgisine muhtae olan hayatta kimsesiz ve kendisine yuva kurmak dilegi He crrpmlyor. KUCilk duygulardan uzak olan Hasanzade Nargile'yi aile bWlahmmdanuzakla~tlflyor.
1964 yilmda M. Azizbeyov adma Azerbaycan Devlet Akademisi Dram Tiyatrosu sahnesinde ba~arlyla sahnele~mi~"Sen Hep Benimlesin" piyesinde yazar insanm toplumsal sorumluluk dUygUSWlU, her zaman gene kalan eski meyli muhabbetin neye kadir oldugunu, onWl ulviligini, manevi gilzelligini, ~iirsel, poetik tasvirini vermi~tir. Insana moral veren bir~arklYlhatrrlatan eserde yazar uzmanhgl, yetenegi actkea belirliyor.
<;agda~lffilZln olumlu, pozitif imgesml yaratmak baklffimdan "Unutamlyorum" (1968) piyesi de yazar yaratlclhgmda u~rlu sayfalardan birini olu~turmaktadrr. I. Efendiyev aym eserde insanm manevi diinyasml derinden etkileyen toplurnsal ahlaki sOfWllarm inceliklerine daha fazlaslyla goz t>niinde bulunduran, insan kalbinin detaylarma, kendisinin iCini etki1eyebilen ustiln yetenekli bir yazar oldugunukanltlaml~tlr.
Eserde tasvir edilen olaylann merkezinde biri birini seven, ancak hayat olaylarml, kamu borcunu, Vatan sevgisini biri birinden farkh anlayan profesor klZl olan Nermin ve Giircistan'm uzak ileelerinin birinden egitim almak iCin gelen Kamran duruyor. Nermin'in zenginlige dtl~kiin tabiath annesi Saadet hanlm klzml tanmml~valideynleri olan Docent Cemil ile evlendirmeyi tercih ettigi icin Kamran'la Nermin biri birine kavu~amlyorlar.Ancak Ilyas Efendiyev kahramanlarmm sonraki akibetine bigane kalamarllI~ ve 1988 yilmda yazdlgl "Bizim Garip akibetimiz" eserinde bu mevzuya tekrar donmii~tiir. Kamran ve Nermin'i tekrar kar~Ila~tIran Ilyas Efendiyev olaylaraeagd~zamanm~artlanaelSlndanyana~ml~trr.
Ulvilikle eirkinligin miicadelesini tasvir eden ve karakter1er draml adlanan "Mahv Olmu~ Gunliikler"(l968) piyesi yazarm eagd~ varhgl derinden kavrayan, idrak eden bir sanatel oldugWlu bir daha kanltahm.
Feride ve Ada1et biri birini severek ailekurmu~ve mutlu bir hayat stlrtiyorlar. Feride biiyiik sevine ve iftiharla bu mutlu ailenin gtin1iigiinii tlItlIyor. Ancak gene ailenin mutlu giinleri de, Feride'nin heves1e tlIttugu gilnlilk de yanda kahyor. Feride biitiin mal- devlet, gozkam~trranaltmlar, pahah mobilyalar, rengarenk hah1ar,geni~ ve gilzel oda1ar ve aynl zamanda aile "mutlulugunWl" da sahtekarhk ve ihanetle saglandlgml anhyor.
...E"-'.E""£...eD,.,d...iy...e,"",v:,-!A~ze~r~b""a.uyc",,a!!..D""H""al"",k-"y""a~za~rJ~i~ly~a...s E""£""eD,.,d"",iy...e~v....(1""9",,14.:.-1,,,,9,,,"96:!<.1),--
~-332-Piyesin sonunda Feride kadmhgml, gunlilkteki notlannm da sahte oldugunu anlattIktan sonra on1an yaklP hayallerinden kurtuluyor. Okur, Feride'nin de, Adalet tarafmdan kandlfllnll~ olan Anjel'in de yeni gUnliiklerini mutlaka tutacaklarma inanlyor. BUtUn bu olaylar yazann yukanda adl gefi:en "Mahvolmu~ GUn1iikler" piyesinde bilyUkb~arly1a ka1emea1mml~trr.
Ilyas Efendiyev ~agd~ mevzulara daha ~ok dikkat veren, bugiinlcti hayatm l~Ikh yonlerinden ilham alan bir dram yazandrr. Halk yazarl~imdiki ya~amm I~Ikh yon1erinden duygulanmasma ragmen, halklmlZm hUrriyeti upa mUcadele tarihine de kayltslz, a1drrmazkalmaml~trr. 1971 yI1mda tesmiye ettigi"~arkIDaglarda Kaldl" piyesinde 1917-1920 yillannda meydana gelmi~ olan olaylardan soz ederek, Azerbaycan halkmm bey-han zulmilne kar~l hiirriyet upa yaptlgl miicadelesini sanatsal renklerle tasvir etm~, Necat, ~ehnaz ve Bllyiik bey gibi rrok orijinal ve zengin bedii boyalar1a sUslenmi~ tipler yaratml~trr. Necat kendisinin [!kir dU~mam olan biiyUk beyin klZ karde~i olmasma ragmen, ~ehnaz'l kalpten seviyor ve hi9 tereddnt etmeden evleniyor. Ancak ne Necat, ne de ~ehnaz kendi siyasi go~lerinden vazge~miyor1ar. Necat bUyiik beyle ban~mlyor. Necat'la dUnyanm oburb~magitmeye hazlr olan~ehnaz da kendi ailesine srrt fi:evirmiyor. Kocaslyla agabeyi arasmdaki sosya1 Ufi:urumu ka1drrmayan ~ehnaz intihar etmek zorunda kahyor.
"~arklDaglarda Kaldl" eseri i9in Ilyas Efendiyev'e 1972 Yllmda Devlet odiilii verilmi~tir.
Lirik psiko1ojik hususlarm, manevi ahlak durumlannm Ustadl olan Ilyas Efendiyev bununla birlikte komik ve hicyj sahneler vasltaslyla da okur ve seyircileri i~ten giildiirrneyi ve dU~Undiirrneyi beceren bir sanatkardrr. Bu a91dan "Tuhaf Oglan"(1973), "Deliler ve AkIlhlar" (1992) komedileri daha karakteriktir. Bu eserlerde yazar egoizmi, tamahkarhgl, ~ahsi menfaati, mal-devlete du~kUnlugii ve oteki olumsuz halleri a~lga veriyor. 1980 yillarda Ilyas Efendiyev'in edebi faaliyetlerinde en verimli ve parlak bir donem olarak kabul ediyor. Milli dramaturgimizin en gUzel geleneklerini b~arlyla devam ettiren yazar biri birini takiben ''Natavan'' (1981), "Billur Sarayda" (1983),"~eyhHiyabani" (1986), "Bizim Garip Akibetimiz" (1988) "Sevgililerin Cehennemde Viisali" (1989), "Tenha Igde Agacl" (1991), "Deliler ve AkIlhlar" (1992), "Hllktimdar ve KlZl" (1994) gibi dram eserlerini yaZlyor.
Mensup oldugu halkm tarihini, gelenek ve goreneklerini, sevin~ ve kederini halkl du~iindllren problem1eri derinden bilmek, e1 kahraman1armm bedii tip1erini yaratmak, herbir yazarm mukaddes vatanda~hk borcudur. Halk ~airesi Hur~itbanu Natavan'm, Milli baglIDslZlIk mticade1esinin onderi olan ~eyh Muhammed Hiyabaninin, ilk demokratik cumhuriyetin ba~kanl, me~hur i1im adaml ve gazeteci M. Resulzade'nin, me~hurKarabag Hiiktimdar Ibrahim Han'm tiplerinin edebiyata getirilmesi yazarm bu tarihi~ahlslarasevgisinin sonucudur.
---'-A...O""•...,T""'U""rki:=·y...,ao:.t...,A"-'ra""s=ur..."m...a=la....r...,1E="=s""tit",ii""sU:..:D::.,:e::.:..rg""i""si-,S""a,,-,yl...,I=3--,E=r=zu=r-,,-um"'--"1-'=-'99'-"9
----e;.-,333-Yazann hayat tecrtibesi arttik~a kalemi de milkemmelle~iyor, b~vurdugu konulann cografyasl da geni~leniyor. Kominizm kuruculugu donem ya~arlan ilgili olarak yasaklanan ~e~itli konular yazarm dikkat merkezinde olmu~tur. Ikiye par~alanml~ Azerbaycan'm derdi, ilk milli devletimizin faaliyeti, 30. YI1larm olaylan, muhaceretteya~ayan soyd~lanmlZmaCl akibeti, 19. Asrrdan b~layanRus Imparatorlugunun esareti ve diger 5-3 sene once yazllmasl yasaklanml~ benzer mevzular, ~imah yazar ar~trrmalarmm esas konusuna ~evrilmi~tir. "Natavan" ve "~eyh Hiyabani" de Gtiney Azerbaycan meselesinden, "Sevgililerin Cehennemde Vilsal"nda 1937-1938 yI1mda halkImlzm y~adiklarmdan, "Tenha Igde Agacl" piyesinde ilk milli cumhuriyetin faaliyeti ve muhacerette y~ayan soyd~larImlzm akibetinden , "Hilkilmdar ve KlZI" trajedisinde ise Ruslar tarafmdan bir gecede onlarca aile iiyelerikatledilmi~Karabag hiikilmdarlarmm hayatmdan bahsediyor.
Burasl da dogru ki, yazar tam aym vakitlerde boyle konularm dikkatdt~mda brrakmaml~, onlarl bu tiirlU ortaya ~lkarmaktan vazge~emi~tir. <;e~itli ylllarda yazdlgl ""Apardl Seller SaraYl", "Kandag;I", "Han~er", "UnutamlYorum", "Mahv Olm~ GUnlilkler" vs. eserlerinde kimi vakit dolayh, kimi vakit de direkt olarak istedigi sozti soylemeye ~ah~ml~, i~ini azlcik da olsa dokebilmi~tir. Fakat son ylllarda toplumsal hayatImlZdab~ gosteren degi~iklikler bir zamanlar ele almmasl konularl l~iklandrrmaya imkan saghyor. I. Efendiyev yaratlclhgmm son yI1larmm fuiinii olan "Natavan", "~eyh Hiyabani", "Sevgililerin Cehennemde Viisah", "Hilk11mdar ve KIZI" bu tUrden soz konusu eserlerdir. Dramaturg aym donemin yasalarmdan soz a~arken diyor ki, aglzlar gibi yiirekler de kapanml~tIT. Seni bir yazar olarak: dii~iindUren, rahatslZ eden konular, sondUren, rahatslz eden konulan okuyuculara benirnsetmek istedigin fikirler yUrekle dil arasmda kahyordu.
I. Efendiyev dramaturgisinin milli tiyatro sanatmm geli~iminde onemli rol oynamasmm yamsua, Azerbaycan sahnesinde yetenekli aktor ku~agmm bu srradan Amalya Penahova, Vefa Fetullayeva, Samender Rlzayev, Fuat Poladov, Ya~ar Nuriyev, Rafael Dada~ov, Firengin Miifellimova, V. Caferova v.b. gen~lerin profesyonel aktor olarak:yeti~mesinde rolil ve etkisi bilyiiktilr.
1940 yI1mdan bugUne kadar sahnede 20 piyesini seyrettigimiz yazann eserlerine baktl~lzdanesirden dramatwjiye ve aym zamanda dramaturjiden nesre ge~meninIlyas Efendiyevi~innormal bir durum oldugunu g5rilyoruz. Ulkenin edebi
geli~melerine aktif katllan Ilyas Efendiyev hem bir nesir yazarl, hem dram yazan
olarak inamla admhyor.
Yakla~ik 60 senelik yaratIClhk yolu ge~mi~ olan Ilyas Efendiyev, Unlil nesir yazarl ve yetenekli dram yazarl olarak tamnml~tlr. Kendisinin kaleminden pknll~ olankU~ilk,lirik hikayeler, insana moral veren oykii ve romanlar, seyircilerde temiz manevi ahlak ozellikleri olu~turan dram eserleri, binlerce okurun gonliine yol
bulmu~tur. Yazann eserleri onlarca halkm diline~evrilereksevgiyle okunuyor. Ilyas
Efendiyev'in dram eserleri Moskova, Alma-Ata, Semerkant, Vilnlis, Tiflis, Maha~kale, Irlrutsk, Istanbul, Ankara, Razgrad gibi ~ehirlerde sahnelenmi~ ve
--!OE,,-,.E~fi~e!!lnd!!!i.L!ye,-!v-,-: Az~e<.!.rb!o!la!!..Iy~ca!!!n!.!H""a!!!l ....k....y...,az""a....rl!.!i"-'Iy<.!!a"-s"'E....fe:!!o""diCLye"'v'-'C-"'19..,1""4"""-1"'-99""6<L)
-,334-alkl~larla kar~llaIllm~trr. Yazarm eserleri~imdide tek Azerbaycan'da yaymlanmakla kalmaylp aym zamanda milli smrrlarl ~arakyakm ve dl~ memleketlerde de bUytlk ilgi ve ragbet gonnl.i~, Un kazanml~tIr. Onun eserleri Rusfi:a, Ukrayna, GUrcu ve 6zbek, Letonya ve Litvanya, Eston ve TUrkmen halklan dillerine fi:evrilmi~tir.Ilyas Efendiyev'in eserleri Ingiliz, Franslz, Alman, Arap, Fars, TUrk, <;:ek, Polyak, Slovak, Bulgar, Macar, Ispanyol, v.s. halklarm okuyucularmca bUyilk ragbet ve sevgiyle okunuyor.
Curnhuriyetimizin yazmsal toplumun 1994 yI1mm MaYls-Temmuz aylannda halk yazarl I. Efendiyev'in dogum gilnilnUn 80 yllhgml tantana ile kutladl. Azerbaycan dramaturjisi ve nesrinin geli~mesinde zengin katkilarda bulunmasl dolaYlsl ile yazar~ohretsaym madalyaslyla odullendi. Azerbaycan CumhurBa~kalll Cenap H. Aliyev yazara gonderdigi kutlama mektubunda bUyiik yazarm yaratIcIhgma yiiksek deger vererek yazlyordu: "sizin yarattlgmlz suretler halkrrlllzm evlatlarma manevi safhk ve vatanseverlik benimsetmesi i~ine hizmet etmi~tir. Eminim ki bagrrnslz Azerbaycan'rrnizm hala sayIslZ ku~aklarl ileride bu zengin kaynaktan yararlanacaktIr".
Yazann 80 senelik jubilesi milnasebetiyle matbuattayaymlanmI~makalelerin birinden omek verdigimizdU~ilnceyebiz de bUtunUyle katihyoruz. "Gerfi:ek yazarm, kalem sahibinin yetenegi, bilytlklUgU yazdIgi eserlerin sayisl ile degil, kendi degeri, mana degeri ile olfi:U1Uyor. Bu afi:IdanI.Efendiyev~anshbir sanatfi:Idlf. 0,romanlarI, povestieri, piyesleri bir tarafa brrakllrrsa, sadece ayn ayn konularda yazdlgi paha bifi:ilmez hikayeleri ile edebiyat tarihimizde uzun sUreden beri kendine layIk yeri bulmak hakkmlkazanmI~trr".
Be~erevladmm dilegi ve istegi, sevinfi: veya kederi yazarl hep dU~UndUnnU~, be~erimevzular, i~fi:iyi ilgilendiren problemler hifi:bir zaman yazarm dikkati dI~mda kalmaml~,zaman zaman bediiar~trrmakonusuna fi:evrilerek okurlann tartI~masma afi:Ilml~trr.
