--,-,A:..:.,'..>:ü.:,.''..:..ru""'·I,-"'k:..:.,iy,,,,,a:.:..t..:.,:A:..:.l'a=.:.ş",tı.:..rm=al:.::u..:.,:I"I,-,E-'-'.,o",-S",-lil:..:Ü""Su=-·:..;.o.:..cl'""g""is.:..i""'S;:.a""'yl-=2C"-6-"'E"-I,:;zu::.;,l,;:.u=mo...:2::.;;O-"-04..:.-
.183-EDİRNELlÖRFIMAHMUD AGA'NIN HAYATI VEESERLERİ
Dr.RıfatKÜTÜK'
ÖZET
xvırr
yy
da yaşamış olan şair ve tarihçi Edinıeli ÖrCi Malu11tıd Ağa hakkında kaynaklann verdiği bilgiler hem oldukça yetersiz hem de iJıtiliillıdır. Bu çalışmnda ÖrCi'nin hayatı ve escrleri üzerinde dunıJmuş; şairin hayaıı ve cserleri hakkında bi [inenlere yeni hilgiler iliiveedilmiştir.Tarihi mizde "Dal'ü' l-mül k", "Darü' s-saltana", "Darü'n-nasr", 'Tahrgnh-ı Edirne", "Darü'l-karar", "Darli'l-mülk", "DarLi'n-nasr ve'l-meymene" gibi adlarla anılan Edirne, Osmanlı Devleti'nin Bursa'dan sonraki başkenti olarak siyası ve idari bir merkez olmakla kalmamış;Türk bilim, hitlir ve sanathayatınada önemlikatkılarda bulunmuşbir şehrimizelir.
Edirne'nin yetiştirmiş olduğuönemli isimlerden biri de tarihçi ve şair Örtı Mahmud Ağa'dır. XVTTl, yy,da yaşamış olan Örfı Mahmud Ağa'nın hangi tarihte doğduğu kesin olarak biiin memektedir. Şairin iJ J6 / M.J705'te Edirne' de doğduğunu bi Idiren tek eser Osman Nuri Peremeci' nin Ediı-ne Tarihi' dir i .
Peremeci bu eserinde Ödl'nin BevvabsinaııMahallesi'ndedoğduğunusöyler ki, bu da diğer kaynaklarda bulunmayan bir bilgiolması bakımından önemlidir.
Örtı'nin babası Edirne bostancı başıIanndan Suhte Hacı Ali Ağa' dır. Babinger, Osmanlı Tarih Yazarlarıve Eserleri isimli eserinde bu Suhte Hacı Ali Ağa'nın en son olarak Şevval 1067/ M.Temmuz 1657'den Cemaziyüla!ıır Il. 1068 / M.Mart 1658'e kadar yeniçeri ağalığında bulunduktan sonra öldüğünü Sicill-i Osman'i'yi kaynak göstererck söylüyorsa~ da Sicill-i Osmanl'de adı geçen Ali Ağa'nın Örfi'nin babası Suhtc Hacı Ali Ağa olma ihtimali yoktur. Sicill-i Osmanı'de geçen bu Hacı Ali Ağa mlitcıııevvil bir bostancı olup 1066/ M.1656'da kapıcılar kethüdası alımış, daha sonra Şevval 1067/ MTemmuz 1657'de yeniçeri ağalığına getirilmiş, bu görevinden Cemaziyü15hir 1068 / M.Mart 1658'de
, Atatürk Üniversitesi KiizııııKarabekirEğ.l. Fak. OrtaÖğretimSosyal AlanlarEğı. Bölümıı iOsman Nuri PeremeC'i. Edirne Tarihi. istanbul, 1939,S.272.
iFranz Babinger,Osmanlı Tarih Yazarlarıve Eserleri (çev.:Coşkun Üçok), Ankara 2000,
-184-R. Kütük: Edirneli Örfi MahmudAi!a'nın Hayatıve Eserleri
(IzlediImiş, bu tarihten sonra da ölmüştür'. Babinger'in Örfi'nin babası olduğunu söylediği Hacı Ali Ağa'ya dair Sicill'i kaynak göstererek verdiği bu tarihler Örfi hakkında sahip olduğumuz tarihlerle de çelişmektedir. Esasen Örfi, Edirne Tarihçesi isimli eserinde Edirne Bostaneı Ocağı ile ilgili bilgiler verirken babası Suhte Hacı Ali Ağa 'nın ustalıktan emekli olduktan sonra ilk olarak 1 116iM.1704'te bostancıbaşı olduğunu, daha sonra azledilip 1122 i M.171O tarihinde yeniden bostancıbaşılığa atandığını şöyle anlatır:
HiJttil SiJr! f:!tiscviIJ-i K etbüdd mim
age?
ketbod;ifıJ:;dilll tef!lirod oldukdili] ~'(lLİm giılibilbJI;.lıl7.on sekizt'§rf[ııi]de/tgil!J~-i/e be-kiil]] ü lUi'JI-i men/moldıvcbwıdJ1n akdcm blii vo;;Of)heı~' ~'(1]c.~i (u/ıüriden viikJ',7d7Ke~ici/jiJsml Jli/mluışekil:Omrc-i b/igivemini/etlJık, !Ji/i1l~J ~A11l1n, Lc/imc fJüs/ii;lcJbiışJfJgm ta(ı,çilildikdenşalinı biii yüzOJ],ılasenesi pederümmerlıüm Sı/!Jte D-Iı/ie'A/i Agil uS'uilJ!!daTl tel:a/cM olmu,çikeJIbOstanedıaşJlI!! ılebe-k/un oldJ. ilitedc '1-'177.1)lı]e ıc,t.:.§'üdo/ub.l'igılmiikiliirf(pı]dcte/a/irag,ılJl;..-i/e k/un-kM umıııl(.lff-ıdide-i ı/ı,j/it-ı \'>e/ı"~VLiJio/d!."4
İsmet Parınaksı zoğlu, Türk Ansiklopedisi'ne yazdığı Örfi Mahmud Ağa maddesinde, kaynak belirtmeden, Suhte Hacı Ali Ağa'nın 1131 i M.1718'de öldüğünüyazarj
.
Divanındabulunan bir tarih manzumesinden anladığımız kadarıylaÖrfi'nin annesi, 27 Ramazan 1158iM.Eylül 1745'te ölen Ri'ibia Hanım'dır. Yine aynı tarih manzumesinden Örfı'nin anne tarafından dedesinin eski Medine kadılarından Lütfizadeolduğunuögreniyoruz6• ŞeyhıMehmed Efendi, Vekayiü'l-fudaHi' da bize LUtfizade Mehmecl Efendi7ve Lütfızade İbrahim Efendi (öl. ı ı ı8/ M.1706)8 olmak
, Mehmet Süreyya. Sicill-jOsmanı (hzUar: Ali Aktan; AbdülkadirYuvalı; Metin HUlagü), C. III,İstanbul, 1996,s. 60i.
• Örfi. Edirne Tarihçesi.YapıKredi Sermet ÇifterAra~tırma KUtUplıanesi ı ı ı8, v. 24h ;İsmet Parmak~ızoğlu, Örti Mahmud Ağa (Ağaıade) mad., Türk Ansiklopedisi, C. XXVI,
Ankara, 1977, s. 272.
(, Örti, Divan,İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi TY. 41 I,v. 113"-1 13h Tarilımanzumesinintamamı şöyledir:
Hıi/I·iUi.tli·z:ide f:.·,iii·i Mediues:ibıt.i ~\·ce·i ser·büSI.1uiyIIJ/,1ş.ihib·'·isl//cıc
Md/HŞ.1VnTlIIJgddiyigıi1lliyidisiude_.cmr·i!:hkk 'A/IJl·i'ıı/:."b:ieylcdi ildiic;ibeıd,9'1'<:le
H.1/rtı,]':il:i nilll/ıı ş.-id c~vlçye /çabıiu cıiıdu
Riig-ı'Adu ip',;:Ş.1Widilbıii,.,;:mbmele V.ilidemı.-üi/}li)cy'ÖrlididilmIJlr1IJ/rıl!ite V;ını/:lieecRdhı\rıIjmJlIJJldC17IIJ-I cennete
7ŞeyhıMehmed Etendi, Vekayiü'I-Fudala (yay. hz!.: Abdlllkadir Özcan),C. H-m,İstanbul,
i989,~. ı
~A"-•.\<Ü:...l!-,·u~··r~k~iy!..!!a~t ~A~raı~s~tı~rm~al~a~rı~E~"n~st~it~ü~siı~' D~cr'-'ig~is:!...i~Sa:!!.Y.uI~2'!.6~E"",rz",.u",r"",u,-"m,-"2,,,O",,,04:!---
-185-üzere Edirneli iki kardeşi haber verir. Bunlardan Lütfizade Mehmed Efendi iıo5 / M.1693'le Medine kadısı olarak atanmışve 1107 /M.1695 tarihine kadar bu görevde kalmıştır. 1114 / M.1702'de ölen bu şahıs büyük bir ihtimalle Örn'nin anne tarafından dedesidir. Yek5yiü'l-fudal5 bu şahsın Lütfizade Efendi sanıyla tanındığını, hoş sohbet ve'kôbil-i iin.l iiii~fel' biri olduğunu yazar9.
Örfı'nin, babasının görevi gereği Edirne'debüyüdüğüve tahsil hayatını da orada tamamladığı ortadadır. Müstakirrızade şairin önceleri Kevkeb Hafız (Derviş) Mehmed'denlo, onun ölümü üzerine de Ahmed Şugl'i'den (öJ.l140 / M.ın7)" hüsnühat dersleri aldığını ve icazet sahibi olduğunu yazarl2•Hafız Mehmed, 1129/ M.1716'da öldüğüne göre Örfi'nin Ahmed Şugl'i'den hüsnühat dersleri almaya başlamasıbu tarihte veya biraz daha sonraolmalıdır.
Örfi de babası gi bi Edirne Bostancı Ocağına girmiş, çerağ ve usta olarak çalışmış, daha sonra kethüdalığa yükselmiştir. Şairin divanında yer alan tarih manzunıelerinden birinin başındaki kayıttan i145 / M.ı732' de Edirne Bostancı Ocağında kethüda olarak bulunduğu anlaşılmaktadırll. Örti, Mevhfimü't-tevarih isimli eserinin sebeb-i telif kısmında babasının Edirne bostancıbaşısı olduğunu kendisinin de aynı ocakta çerağ, usta ve kethüda olarak çalıştığını daha sonra azledildiğini şöylenakleder:
"Am1Tui /ıl/'da /ıu 'ııbd-igediiAga-zade MaJ:ımfid 'Or/İ-i Ş'j(IJ<:-l i(ltivtltzlli pedm'
i~dif1le hU.~I//llcT!HŞI.<;1oima*' /dHpık bu 'übd-i(liılfir dıı!;i {lCa./::-ımcrl:dime çen~!J Ho'JCJlıı-i [ıidefllilt-ı IJc~/et-i '/I/~.t:'Vt:ı·i lülışii ü /ekmii til/i/( IJlde lJ.,-t71ti:: ıie üsıAd ve bil'de OCi'IJ::-l
merf:;t1me kel!lüdi-)b~' ık bcr-JJJunıd okIJJ::!nn ..\'Onra IJiJ'de'i-'il;ci her gll..\'.mdmıilüid u/ııb
peı'j!lI!e-ııışin-ibücre-i 'uziclde 'ııulıe/-iJ:wzrel-iMevlih·,ı iJilmdüsemi Vt'piid-şiiJı-ı js/nm /JilZrcfJııe ve vüzeni ve vüke/8sııw!Jill1'dU'iıdlıu/Ilb ... "H
Esasen bu azıin Örfi'nin meslek hayatında yaşadığı iik azil olmadığı divanının mücJlif hattı nüshasında yer alan bir gazelin başına düşülen kayıttan anlaşılmaktadır. Bu kayıtta Örfi'nin Edirne Bostanc! Ocağında kethüda iken Türk Mustafa isimli bir bostancıbaşı tarafından azledildiği, Sadrazam Ali Paşa'nın araya girmesiyle yeniden görevinedönebildiği anlatıl!rl~.
Babasının ölümü üzerine Ediille Bostancıbaşılığını bekleyen Örn, bülün hayatı boyunca bu isteğine kavuşamamıştır, Edirne Tarihçesi'nde Edirne Bostancı
9a.g.c., s. ı ın.
iiiBu şahıs içinbk. Müstakimzadc Süleyman Sadeddin, Tuhf'e-İ Hattatin. İstanbul. 1928. s. 41;3-41;4.
II 13uşahıs iı,;iııbk. a.g.e.. s. R4. i2a.g.e., s. 5ı3.
13ÖrII, Divan, Süleymaniye KütUphanesi Esad Efendi2667,v. i06h 14Örl'i. Mevhfımii't-tevaıih, Millet Kütüphanesi Ali Emir! Tarih 557,Jb.
-186- R. Kütük: Edil'neli Örfi MahmudAğa'nın Havalıve Eserleri
Ocağının işleyişini anlatırken 'hi/tirıkanun' bir takım uygulamaların yapıldığından, kadir kıymetbilen kimselerin kalmadığındanuzun uzadıya şikayet ederıCı.
Bostancıhaşı olma isteği gerçekleşmeyen şair, 1131 i M.1718' de
emekliliğini isterı? Ramiz,
Adab-,
Zuraf3'da ve ondan naklen Mehmed SüreyyaSicill-i Osmanl'de Örfi'nin had'i'ka-i hassa böWkbaşllığıııdarı emekliye ayrıldığll11 söyJerJ~.
Ört!, İsmet ParmaksızoğJu'nun yine kaynak göstermeden hildirdiğinegöre i141 i M.ınWdc İstanbul'a gelir'Q.'Şairin bundan önce de bir çok kez İstanbul'a geldiğini, bir keresinde burada dört ay boyunca kaldığını ve sunduğu kasidelerle uygun hir mevki aradığını, heklediği ilgiyi göremeyince Edirne'ye döndüğünü Edirne Tarihçesi'nde geçenşu ifadelerden anlayabiliyoruz:
"Lini I!ill/i/lf-iFdıi7JeeJ.sine-i misdiljımı!rJfden olmag/iI buJi.ıf::jrsedd-in7l1Jil~"1 bi-n]~l1I/i/S..mmediirı{l'nr(lHV,I'lılii-iistı"diidnflllmlimJsibbıi'luimet-in/içrxe !.iIIJsrli1~'Üj] ıİı/is,ib-ı kııdimeııı olıın kIlıdıdm/ !ııiinü/ıbiilmlilıllidve IU7.u-mend o/duFIJlJlI!uş(iş'/red ey/edigilmde /7IIs'fiiJiıiv,?'d ve0/Vil'd FilITI Mb/1U1I vımmgıı mu/ıkcmseddo/dıIjusü/-i menun mc 'mt1Jü-Je te/milli Çlü' m.HwIS'/lIllblı/'lb ik/ımet o/ıııubpesnuuıdc-iee)·b olil/1Jla~tlil~Jc.ıj bflııJde..'iillI'J!C izj'ilto/du~dl/l1so'-im bi'/-il(JIi,,'ccvıih-ı.ve
:s'
bJİJcdiJ-i mnfi/i1nlllnJplir-ız,/mibilmCAkbuIıc.ı·t11/dem-i pillndil /u1711r ve bubeı1i0//;f-...iill1-efmuv;icc!lcsıİıdc !::mi'n{ veelinilı-i{hfcimCildmd evledük
Hey!:
/--:(frineşe/mil"dÖ17düm bu (Jt1nibedı!Ile Yapmilduii IAtIlw])c:,ı-' şilI! vı/p/dumgitdüm
Bu nefs'ü '/-e17711711rc ol xem,Ql1d9Jlbempeygü/c-i Cux/etdeJ;ısll1et-ı Jl7ulpdderc-i
bf-1771İUlcle tliJl;ıcn/ ve 0/ /ıeng'?J17-I !i:dijııtdcbir JllIIJJ?u1l7e-i ,ib-diir mecrj~ı'lzebllJlumdilll Ct'rclı/iIı i!JJU~'idi'
/Jey!:
()ol1ee-imil~.s·l1dçÜ17ki mi-gü},ido/dıbilllll /)ÜŞ117t'llÜJ1gôiiJiiiçIidı()inhşlidoldibmiil !'iiniOinddmiuı-//iJmileteşebhüsitmedcn Mi-;mmid vlnw/Jbm}ıı ş/indi m~;id oJdıba,},t',2lJ
Nihayet şaire Sadrazam Damat İbrahim Paşa tarafından Lüleburgaz'da bulunan ıbrahim Hanzade Evkafı tevliyeti verilir. Örfi, Divitdar Mehmed Paşa'ya yazdığı kasidelerden birinde sözü Damat ibrahim Paşa'ya getirir; onun zamanında
ılı bk. Örfı, Edirne Tarihçesi, YapıKredi Sermet ÇifterAraştırma Küıuphanesi iıIS, v. 23h _ 25".
17İsmet Parmaksızoğlu, a.g.mad., s. 272.
iRRamiz,Ada!>-ı Zurafil (hzL:Sadık Erdem), Ankara, 1994, s. 220.; Mehmet Süreyya, a.g.e., C ııı.s. 601.
19İsmet Parmaksızoğlu, a.g.mad., s. 272.
---,-A~•....!U"-,·.,-l~·i~ir"-!k~iJ..;ya~t~A~n!!iışt!.t!..!.lr~n~ıa~l2.a~rı~E",~.n",s'-.!t.!.!it~ü~siı~· ~D~e,,-r...gi"Zs!..i""S",a'-l.Y!..12=:6~E"-r:::.zu""r"-!u.!.!m~2",O",O,,,,4 ~-187-Burgos'un~' kendisine tevliyet olarakverildiğini,ölümünden sonrasahipsİz kaldığını ifade eder:
MfI?IUlreyleıdi'aliislJlil oklin-ı Il/ınmel Bml8 lc vIiyel-i Bwgos'ıiderdii7?/i
/}i-kes oldum !lideli elden odenli-ı,! Iııınem MiLmlıınelııleH,7l:J:<smııı(ümrli)1:vii"fjııda22
Örtl kasidenin devamında babasının Edirne Bostaneı Ocağına iki kere ağa olduğunu hatırlatır; baba ınirasının şer'an oğula düştüğünü söyleyerek Divitdar Mehmed Paşa'dan yardımister:
Öksüzıııe )'ıilC scnsııı o!Jeııifçlire-s& !lmevem vi!.f:;:ı-i:ferjfijride)lt'lim-ıınene vii Ber-mwiid eyieıııri/füıııdeçeJi&uiialiıvuJ)] Şeı<ilt,?ml!1i1mu.lilb/~:durdendüme rcc,? iki deFa pedcrümaldı OCiıjlııi1giW IMIJi)min/şıdepu o.§!llJlilşeı-linillnma MElJI~'1bolmaz bilürem!vınseve mir;ış i)Jıca!f Oldıl!il!1ünl,1 dilbakk-ı şltnl.llim iiıIili ~el!Jüdli olmuşidÜ/n hunca zemanfıipnel/e trıpncl-i/;1;wnemi sldkJlcilJm~dtJl1l ,,(/li lll/'de fUIIIlI17ll1l1gahgil gddükde )'olum NicekUl/k-iımikok!J ÖJlümdcpevdli !iıliiııvolvinnedilerciiv-ımenlmavampıın Böyle rc!J-zeJllere!Jııd,'J1kime ilsemşe]:vii Des!-g!r olbmliıc.:Vkdıı-ıkeremIlIınmelevle J<lldıgu/l1cÜ/nle e!i..'fldüme yolmda bu red Fı'ledJ'1llIs.I'IHKW"iin-ıKeIim'jııde lıcviiıı
'Kıın em;ı;ıel ~i171eeMinen23 bıwul'd;f.fudi!
YelJ~'ül'cl'leme !<1sdN[ı11Jı}(/iRf.1Vi11 V;J)J~'eemr-i mufwdderde olurcılve-gd
21 Burgos: Eski metinlerde Bırgos, Burgos, Burguz, Çatalca Burgaz vh. tarzında yazılan,
bugün .Kırklareli'ne bağlıilçelerden biri olanLüleburgaz'ıneskiadı.
22Örfi,Divan,Yapı Kredi Sermet ÇifterAraştırmaKütüphanesi 423, v. 17h_IR".
-188-R. KÜtük: Edirneli ()rfi MahmudA2a'lıın Hayatıve Eserleri
<Ör{jyilevledlfli.>'ly1i7heman !;iltm-i keJAm cOnmilidevlCwıiıdemü 'ebbed McvM 24
Örtl'ye EI-hac Mehmed Paşa tarafından Edirne Bostancıbaşılığı yerine Edirne Gümrük Eminfiği verildiğini divanında yer alan bu şahsa yazılmış bir kasidedenöğreniyoruz:
Niceiz!ui.r-ıka1<1-1'1 büner itmcmnısumÜ7.rt'
Pdil1l~'UümJüginldı bmjiJ ı~ta zemıınlJld,12~
Bu göreve ne zaman atandığını ve bu görevde ne kadar kaldığını bilmediğimiz şairin 1159iM.1746'cla EdirneGümrüğünde"emin" olarak bulunclub'll aşağıdaki tarih manzumesindenanlaşılmaktadır:
HarfI; olnll/j mul;/lddemıŞ bıımeskcn Yıiıclu!l"t.:vlediBliıi {(.·~71ii
Bmjatnjjk-iIja#dli'ler kiliırili Yapddıval;!JIJlJzde da!;iIl'lii
Ccmıb-ıfj,1iret-i1.5f:iaf.cAgH'wiri Zivl1decl,JeI'Cc(jl11lini Mevld Zemliıııııdahııihıddi'im/ye! FIlUUlc!dt,memlııjr oldıIlni/i. Pmi'nM'l!ımOdcOr{jdıdi t&ifı
Binli oldl 'bu güIJlJ'ü/(-{uinc'lilil(1 159iM.1746)2(,
Meslekhayatı bu kadar talihsizliklerle dolu olan Örfi'nin, özel hayatındada huzuru ve mutluluğu yakalayamadığını eserlerinden çıkarmak mümkündür. Önce çok sevdiği, bin bir zahmet sonucu evlendiği kadının ölümüyle yıkılır; daha sonra evlat acısı şairi bir çok kez sarsar. Örn, hasbıhill tarzında kaleme aldığı Mahabbetname isimli eserinde bir 'mehliMya' ilk görüşte sevdalandığını, gizlice evine gelip giden bu güzelle sabahlara kadar sohbet edipaşkıyla şiirler söylediğini, bununla birlikte bu aşkın 'mecaz!' vasfının olmadığını; duruınu Öb'Tenen kızın annesinin görüşmelerini yasakladığını, bu ayrı lığın tesiriyle nice gazeller nazınettiğini, nihayet 'IEıkilwı Ilükıesinin' gizli sırrına vakıf olarak Allah'tan gayrısının fani olduğu gerçeğine ulaştığını; bu ayrılığın 'ma~uka' da tesir edip sevdasını arttırdığını,durumu öğrenen dostlarındaııbirinin kızlaevlenmesini tavsiye ettiğini, bir yıl süren ayrılık devresinden sonra evlenip visale erdiğini, lakin
'~Ört!, Divan,YapıKredi Serme!ÇifterAraştırma Kütüphanesi423, v,IS".
25
a,g.e., v. ısh--,-Ao.:..-"()~·•...:l-"·üo.:.r.:.:k:.ıİy..::a"-t-,-,A,,-r.::;aş,,,·t.:.:ır-,,m,,,a,,-,l.::;ar:...:I..::E"-'n.:::s;:.:ti""tiı::.:.·s"'ü...:D""e"'r....g.:::is"-İ-"S"'a""y'-'12"'6...E"'·'-'rZl"'1:.:.r..::u.:.:nı'-'2"'O'-'O...:4'-- -189-'kal'uşmctllln uyrılık/u IlNicelelılııesiııilı kapmlrnaz' olduğunu, karısının evliliklerinden iki yıl sonra vebaya yakalanıp öldüğünü içli bir dille nakleder'?,
Tespit edebildiğimiz kadarıyla Örfi, beş çocuğunu da kısa aralıklarla kaybetmiştir. Bunlardan ilkininadı MehmedSaffı'dır. Şairin divanınınSüleymaniye Kütüphanesi Esad Efendi 2667'de bulunan müeııif hattı nüshasının 3ıbsahifesinin kenarındabulunan birkayıt şöyledir:
'\Ç;ol hi·ve/li)'ıgör ki bmilıhep ceb ide/: gi17:elini Ih'l?llli/ ,~ııflj Me/.ımedniill7111da cÖrIJ'nüıl Ii:rLendi terk-i [emiit.mC~!!1Jı {d/ir-ıfdünvadil şlIfii:>J gidıibce{Iii]-dklc olmilgtie bu gi17:eli IJ.9?1n{itmjşdÜlj:
~<"olhi-ve/;~"Jgörkıbl/lJa hep ce/li ider (?mn've/J idersebiliİiIkec-edil ider AkbŞlIfli'Im aldıgö;;;ümYH~jUpÜJ'-b(1Jl BCllilg};ldu~'ça ıalf-I ~'.Iif; ş'illii ıder ljavIJ ki cigcJ<!cn.vinebıl.yfin aÇIfdı Niıf::d-i viş'i1/ibelk] billjilf::iiıı-hillı;Jider K endi cemiif-iplikiııes6z. vvf:: dl/JVr ilmma lJı/melıınedendürışlenıu'hepIbı;'i ıder
S(jI'JcIJo yiire {liilümi itsün bMiIşdkiıt
Yof::dl/r mediliçekıl/ege<Örff red Idci,2S
Yineaynı nüshanın 67" salıifesinde yer alan birkayıt bize Örfi'nin iki gün içerisinde belirtilmeyen bir nedendendolayıdörto~lunu kaybettiğini haber verir:
..(lerıııe7. dıı' ıdüıiC:V(b/-işe)'dn sıperümdcıı, gazehııinH?1/1/1 b;iciJ hıı o/llllŞd{ur]
'Örfi-i der(/-Jllcl/dü/i' dört ferl zendf-i (!JJ-beııdi iki güııde <apn-i ibe~'/iJ "diklennde fjj~atk'17~VJchuUmLch)IWLme~JemışdÜJ·.
(icrıııcz dıı' ıdüi'ievdil-ı' ş't:.,dii siperılmden Gör /ir-i !w;Mardı za/.ımIiicigerilmden Evdıl cn~'ci'ibaglilma bel bu zel/-i yiuIp
Kıııı)"IJ,(,düşübçilrgülıer7.e]'kemeriimdeıı .I~iH<i'-1safliçıf:,:dıgÖ7.ÜmdCll ku/l(ll)l.i].,'? ikin/ıı-ısur(; dem-be-demiılfdıImsiUwndml
'/lpııımdc! de~!{ilidihmüın m;i-cenl~l'lgmn
Sad clI.!'ıuburel'!c(1i buycşm-i teıümdeıı
,7
MUberra Gürgeııdereli, "Örfı Mahmud Ağa ve MahabbetnameMesnevısi", Türk Kültürü İncelemeleriDergisi4, istanbul, 2002, s. 95-96 vd.-190-R. KÜtük: EdirncHÖd, MahmudAğa'nın Hayatıve Eserleri
AiMrdiru(iienel.Jeme/iüx,(')rfj-i zam
y~.'sıüİikfek h;le henümbıı kedenjmdeIi,ı')
Bilindiği gibi Edirne'nin fethiyle birlikte bu şehirde çok sayıda tekke ve zaviye kurulmuş; huralardan çok sayıda şair yetişmiştir. Rıdvan Canım, Edirne şairleri üzerine yaptığı incelemelerde Edirne'de Mevlcvı ve Gülşenı tarikatına mensup şairlerin diğer tarikat/ara mensup şairlerden sayı itibarıyla daha fazla olduğunu tespit etmiştir30. Halvetiyye tarikatının bir kolu olarak ortaya çıkan ve kUflıcusuna ni~pctlc anılan Gülşenılik, Osmanlının 13alkanlara açılan bu kapısında
tarikatın kurucusu İhrahim Gülşenı'nin (öl. 940i M.1534) halifelerinden AşıkMusa
Efendi'yi huraya göndermesiyle yayılmaya başlamış31, özellikle Şeyh Hasan Sezarnin (öl.llSll M.I738) Edirnc'den çevreye ve Balkanlara yönelik yaptığı tarikatı yayımı çalışmalarıyla da taraftar toplamıştır3ı. Yine Canım'ın tc~pitine göre Edirne'de yetişen Gülşenı şairlerin sayısı21 'dir11. Eserlerinden ÖrN'nin de Gülşenı
tarikatına ınensup olduğu anlaşılmaktadır. Aşağıdaki ifadeler bunu gösteren işaretlerdir:
Gülşenfdcr-g/iJwlilin/üıııbu cüstücuyile
'Afıdclfb-iz:inkcnbirvcrd-i{ıımdıln oJmuşu)4
Lielden(fülşenfdür'Örfi bolbal
Iderol gül içlin gör;ÜiLI
x;u·r
Örfi'nin;
Mçel.J!vildf-i{ıa)'7"Ctde se/~geıdiinikene(Jrfi . Aıle? bJi"relı-nümc1~I'l kaııııji/fa#dcst-gfritd!'o
ifadesindeki 'kIimil'in c1evrin önemli mutasavvıflarındanve şairlerinden Hasan SemT
olduğunu, şairin ondan mesleki ve özel yaşamında karşılaştığı sıkıntılardan dolayı hem manevi yardım hem de devletin ileri gelenlerine tavassut dilediğini,Sezarnin Mektubat'ında bulunan Örfi'ye yazılmış iki mektup suretinden de çıkarmak mümkündlir.
2')a.g.e.,v.67".
:\0Rıdvan Canım, EdirneŞairleri,Ankara, 1995, s. ı9.
31Mustafa Kara, "Gü1şeniyye mad.",Türkiye Diyanet Vakfı İsliim Ansiklopedbi, 1stanbul, 1996,C. 14,s.257 .
.1ı Rıdvan Canım,a.g.e., s. 20.
J3a.g.e.,s. 20.
.14Örfi,Divan,Süleymaniye Kütüphanesi Esad Efendi 2667,v.48h 35<l.g.e.,v.96".
A.Ü.TürkiyatAraştırmalarıEnstitüsii Oergisi Sayı26 Erzurum 2004
Hasan Sezill'nin Örfi'yeyazdığı mektuplarınmetinleri şöyledir:
"Bu da!Ji olş§1JJb-ivdayetiilief:ıibMJanndanolubcrbiib-ınapndanAg;ı-ziide&11 MaJ:ımOdAga
ya
nüviştedÜT.BeJlüm :dide-i nJ!1Um, eıifpbel-ima/71mJd isıide;lSllld,7oldugwn,
(!JJ-i bi-gı/lenııe eııpiJldw:'Mulfte:M-J'l 'iikm-i !l1'III)'ÜJl, heıkes bıı'en1l1Je me 'mür olııb cami'/vı'etisebebiylee/lw/ıde isıılf-iimet ılerdle relleser-nJCJ1zıJimak,vüdıııcsfdeoLu/)()o .ı.;..-' .ı.;..J wl.1. mıl1l/ülf.ı üzıı: maılabmdif sEi1 olmal:;Jlizmıdur. Ammil nibllif-Im,7'lıevisi olmıMı' te.~JJ1n vc niıımı olmifgm '1ll1in-1 ifıLi~liiJ"ll1 desı-i nZ8Vli tes/fm idüb milliabUl] ?u1ıün riımibmmwlj.'lIltJ!Ur. Ç:wıkj /ıer emı; f:-ııblc'l-la'avvün, 1cv/ı-i laf:-diJdemersDmdııı: "Yı! bu lli/ebe /1I/cetııe.'!': dıiıwse der-,!!d/ı-I.Kjbnı-<i 'daflJ~Fiz-ı maf:-M/o!Jntlsıyçwıdür f5.u1 f:-uJJuglll vepfidşıifı saftaJlaLin i~/uiJdur garaz, Pes ıu"y/b: d7 *Lilii ıder; şive-i mıl/i/Jııbı;uIlm: Miz mil/ıbOlm, niyıız 'ıı:/l!fif de 'b-i ?uhfİ.rdw: İlı-ş/i'-AJla/ıü-te'lW ş/i/Ild ııgÜ:;1I gelür. Cemıb-ı
V/i/JIM'l-Eimıi/hir V,7lf-t-i!PVr-IIşli.ıdt7I~Vi i/ı!>iiJıev/eye. Amin,,,17 Diğermektubun metni iseşudur:
.• Bu da/)l ol 'aziz-i roşen-lJlJıEidw"imiim§-iJeyhe işaret buyurduf:dan mektüb-i şcnlleridür.
BeJlümbifş-frel-mend-i nJl,ı-pervenim, oywn,
bullıcil,I'),lil1-gli/ıdaherkesbıı'kiira miqhar olw: Edii!>mdai~ti~-amel bu/mur ise relle re/lt· s(,'l~JJJeiJZJ1-i malfş-(ıdııresidc olublu"l/iletıı '1!,7/ı JJJ~bctel1kesb ider. CeIJab-i fl7f:;k ve !'i.TV;!Z-1 MUlla~ ~'Iili-i-)'J dj'ıııı i/1S1iıu",1'Jc devlel-i diire)'7lcma:7.!lııreyJeve. O/famldaplişij~J'l 'illi-ci/lı ht7:1reUenııezfver-i des'liir-1 vılk/ir kı/mmılk der-h :istdur. Nülüs-ı eiMdilıa vedi'IJ-i k ülmi ol;f}fllm·u1J:.tinefslenııe taf;dimılc b~'V7'lj ,/_eıbdcidt7Jıo/u,y:,,:<8
Ör!l'nin ölüm tarihi ve mezarının bulunduğu yer hakkında kaynakların verdiği bilgiler birbirinden farklıdır. Bursalı Mchmed Tahir ve Edirneli Ahmed
Badı, şairin i186 i M.1772'den sonra:<9; Mehmed Süreyya
m.
Mustafa devrinde(11711 M.1757-1188 i M.I774)40; Rifat Osman ve Babinger 11921 M,I778'de4' , Osman Nuri Peremeci ise i186 i M, 1772'de42 vefat ettiğini yazarlar. ÖrtI'nin Mevhumü't-tcvarıhisimli eserinin müeHifhattı nüshasının hem birinci cildinin hem de ikincinin cildinin I" sahirelerinde kimin düştüğü belli olmayan bir kayıııa şairin
:<7Hasan Sezm,Meldubat-ıSezai,İstanbul, ı289, s, 108,
J8a.g.e., s. 109.
:<9 Bursalı Melırned Tiihir, Osmanlı Müellilleri I-II-III ve Ahmet Remzi Akyürek,
Mifta.hu'I-Kiitiib veEsanıi-iMüellifin Fihristi (hzl.lar: Cemal Kurnaz, MustafaTatçı),
C. ıır, Ankara 2000, s. 5; Ahmed Bildi Efendi, Riyaz-ıllelde-i Edirne, Edirne Selimiye
Kütüphanesi TY.
n
ıs,C. II, s, ı77 (Gürgcndereli, a.g,m" dipnot 6'dan),40Mehmet Süreyya, a,g.e" s, 60ı.
41 Ribt Osman, Edirne Reh-nüması763-1337 Hicri Seneleri, Edirne, 1336-1920, s, ı05;
Franz Babinger, <l,g,e" s, 333,
-192-R. KÜtük: Edirneli Örfi MahmudAğa'nın Hayatıve Eserleri
ölüm tarihi i185 / M.i77ı olarak gösterilmiştir. Şairin divanının şu an için elimizdeki en hacimli nüshası olan İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi TY. 41 I'de yer alan en geç tarih 1186/ M.1772'dir4J•Bursalı Mehmed Tahir'in, Edirneli Ahmed
Badl'nin ve Osman Nuri Peremeci'nin Celaleddin Çeşmesi'nin Zehra Hanım isimli biri tarafından yapılmasına düşülen bu tarihten hareketle Örtı'nin ölüm tarihini tespite çalıştıkları düşünUlebilir. Müberra Gürgendereii, Edirne Reh·nüması'ndaki "On bir sene mukaddem mevcud olan kabirınşlarızayi' oldu." ifadesinden harekctle Rifal Osman'ın Örfı'nin mezarını ve mezar taşını gördüğü, bu bakımdan, şairin ölüm tarihi olarak onun naklettiği 1192/ M. 1778 tarihinin doğru kabul edilebileceği kanaatindeelir'I'I. Osman Nuri Peremeci'nin Edirne Tarihi'ndeÖrfı'nin doğum ta.rihi olarak kaynak belirtmeden verdiği i i16 / M.17üS'i ve Rıfat Osman'ın ölüm tarihi olarak zikrettiği 1192 / M.I778'i doğru kabul edersek şair öldüğü zaman 73 yaşındadır. Hcl' ne kadar doğum ve ölüm tarihleri hususunda elimizde tam bir veri bulunmasa ela aynı dönemde tezkircsini kaleme alan Ramiz'in (Adab-ı Zurafa'nın tamamlanış tar. i198 / M, 1784), Örfı'den bahscelerken: '~ ~'ur;u-a~vı c8,m1TJl7.dml
sAl-IJlllde/ui':fi7<li'·imii/ni'o/up süA:ülJct ve!J6Ş'-i~VCJJde "w(Jbeti/e 1TJeL,~üf(fwjilJ:"45ifadesinden
hareketle şairimizin uzun sayılabilecek bir ömür sürdüğünü söylebiliriz. Biz Perenıeci'nin şairin doğum tarihi olarak verdiği i i16 / M.17ü5 tarihine ihtiyatla yaklaşmakla birlikte, 1186/ M.1i72'elen sonra ve muhtemelen 1192 / M.I778'de Edirne' deöldüğünü dUşllnmekteyiz.
Rifat Osman ve ondan nüklen Babingel', Örfı'nin Şeyhı Çelebi Camii civarınadefnediIdiğini,on bir sene öncesine kadar (1909) mevcut olan mezartaşının kaybolduğunu46; Bursalı Mehmed Tahir, şairin, istanbul yolu ilzerinde Nazıı' Çeşmesi Kabristanı'nda Buçuk Tepe'ye giden yol boyunda babasının yanına gömüldüğünU,ancak mezarın 1293 / M.ı876 istilasınela zayi olduğunu47; Osman Nuri Peremeei, Bursalı Mehmed Tahir'in verdiği bilgileri tekrardan sonra Ahmed Badı Efendi'nin ve Rifat Osman Bey'in aradıkları hiilde mezarı bulamadıklarını48 kaydeder. Bu nakillerden şairin mezartaşını gördüğü anlaşılan Rifat Osman'ınkini doj:','TU kabul edersek Örfl,ŞeyhıÇelebi Camii civarındamedrunolmalıdır.
ÖRFI'NİNESERLERi
l-Dtv
AN: Tarihe dair eserleri de bulunan Örfi'nin en önemli eseri kanaatimizee divanıdır.Elimizdeki nUshalarından anlaşıldığı kadarıyla şair divanını ilk kez 1148 / M.1735'te tertip etmiş; elaha sonra söylediği şiirleI'le zenginleşen4JÖrfi, Divan,istanbulÜniversitesiKütüphanesiTY. 41 I, v. iı ıb.
44Müberra GUrgendereli,a.g.m., s.R6,
45 Ramiz,a.g,e., s. 220.
4t>RifatOsınan,a.g.e., s. 105; Franz Babingel', a.g.e" s. 333.
47Bursalı Mehmed Tahir, a.g.e.,C.III, s. 5.
--'-A:o:.•."Ü'-'•....:l'-'·i:.:.ir.::k""iy"'a~t",-,i\:.:.r.=aş:<.:t~lrc..:.m",a::.:l.=ar:..:I,-,E",n""s:.::ti~ti",is:.::ü,-,D,,-e,,-,I,",,·g",is,,-i."S""a""y.:...ı2::;6"--,,,E,,",rz:::u,-,r-=u~m,,-2::;004:=..;,-- -ı
93-divanını 1168 i M.1754'te yeniden toparlamıştIr. Örfi'nin divanının tertibi için söylediğiilk tarih manzumesişöyledir:
oCflıı dilliİli tcıtiblfıtilitAd!Jldür
Kıı.rg-i ji.;.~iüiiJe)iiRi/bbıın<-i Jlıs/iıı ev/edüı;
NiçeıİI~'am diılıi'I#Ulilii'Ulmlliuıe)-lt:düli
(ÖrIJyae/ıl-i /ılilıer IBf.ısilı ıdüb eş'ıımıı
DıdıkrtAnÖilcıtfb-i dlv/in cy/cdüii(..:J~1 01y,~ ~y~) L:iJL..l,!~)0.49
Taıih manzumesinin son ınısraıııda geçen '0tertib-i dh/iıı t:l-JcdllJl' ibaresi cbccı hesabıyla 114R'cıckabül etmekteelir.
Şairin divanını ikinci kez tertip etmesi ilkinden yirmi senc sonra olmuştur. Bu tertip içinsöylediğitarih manzumesi iscşudur:
"TliJi(;-iDivıın
f)idc-i cAJllk(IÜ511-i.ıiiJi seı·diıı e.ıledüm
O/lmvtih1camiikÇ9mi!pınin eıledüm
Kıümid-iI'iıs/ıkmt'srür o/ub itdümş"c1fii
(li/lıiC(: C']](li~·t'-i Iııcnk'iieljiincıkdüııı
Gü/ gibibi~'ır-!!ü:i'idcoldıbugü/-zıird;r'1
Hü/bü/işevtim ı/e güJ-şendenti/liıı':' fedüm
Ijace-i'ış/y.:ujjbmia tarJimi üzreIl<7pııııml
Ç'üıık/! L1I;sifl-keıdc-icIAi/)-1ridı/ııev/edüm
/imndüJıjM/ı'Ortiy;icelileeıki'lI/) i/~;irumı
Sü)/edOmliiıılııiıilertib-idlviincy/cdüm(~~1 01y.~ ~;, ~}:; ~~,..),,"
Tarih manzumesinin son mısraında yer aları "Icıvb-idh,)JI evledüm" ibaresi ebeethesabıylailk tertib için söylenen "teıvb-i divdıı c~vJcdÜJ1'denbir harfCI"') farkıyla
1168' i vermektedir.
.1')Örfi. Divan. Süleymaniye Kütüphanesi Esad Efendi 2667. v.I 07".
511hierildha~1·etle (Yapı Kredi S<::rmct ÇifterAraştırıııa Kütüphanesi 423 v.l L°)
51 troııee-i hı-büpr-gli'jiid itti; m:sıııı-i ııfı1elilııı (Yapı Kredi Sermet Çifter Ara~tırnıa
Kütüphanesi 423. v.lı b)
,2ÇünkilCiiıııle (Yapı Kredi Sermet Çi rterAraştırma Klltiiphanesi 423, v. J Jh) .\\Örfı,Divan,İstanbulÜniversitesi Kütüphanesi TY.411,V.7b
-194-n.Kütük: Edirneli Örfi MahmudA2a'ııın Hayatıve Eserleri
Divanının şuan için elimizde bulunan en Iıacimli nüshasında yer alan 515 gazclden ve daha ziyade Edirne hakkında söylenmiş 90 tarih manzumesinden hareketle Örfi'nin, tarih söylemekte de mahir bir gazcl şairi olduğunu rahatlıkla söylebiliriz. Ramiz, Örfi"yi ilmi ve irfanıyla tanınan, nesre ve şiire "kildir",
hoşsohbet bir kimse olarak tanıtırkcn54Ahmed BadıEfendi onun sade ve anlaşılır
şiirler kalemealdığınısöyler55.
Ört! şiirlerine hususı bir 'valan' anlayışı ile yerleştirdi ği Edirne'yi her fırsatta hatırlayaIı5('; günlük hayattan renk ve tonlarla biçimlendirdiği şiirlerinde
genelolarak aşk konusunu işleyen; şahsi ıstırabını ve zaman zaman Nedim'; hatırlatan şuh duyuşlartııı terennüm edebileceği bir biçimi kendisine hazır olarak sunan gazel formunda reditin ve kafıyenin gücünü de arkasına alarak sade ve anlaşılır şiirlersöyleyen bir divan şairidir.
Örfi Divan/'nıntespitedebildiğimiz nüshaları şunlardır:
ı
-
ı Süleymaniye Kütüphanesi Esad EFendi 2667"': Nüsha talik kırımısı halla, 205:d 4') ının. ölçüsüyle, i i satırla, 1II yaprak abadi lakiidi kağıda yazılmış.Başlık bakıryaldll. çiçekli Kırının arkası ıneşin, üstü ebnıhı kilğl1 kaplıciltli. ılı'de
serlevhanııı hemen altında: "6im:II(~,7t-1
(Ort;
MahlTllıd Agıı Ki.:tbüdi7~yı U/jslJ1l1!y/iIJ-l""J/ııl;:a !lmlJI-J17cı(l/jll7 FI-flLic 'Al; Agil Ser-Msliilll·Vi7IJ-I Edimc <Aliı 'I-I/ilıü Aııli' kaydı bulunuyor Başta Esad Efendi'nin vakıf mührüyle Süleymaniye Kütüphanesinin resmi damgası basılıdır. Bu nüshada i tahmid, 1 tevhid, 3 naat, dört halifenin her biri için bir rnethiye, 10kaside, 1bahariyye, Edirne'nin vasfı hakkında 16beyillik bir manZUlTle, 327 gazel, 1 müseddes, 3 tahmis, 36 kıta, 70 beyit. 28 tarih bıı lunıııaktadır.
Ba~ı: l:lal1ld idelümlu~rui'ia biz ibtidn Bııla ~cıı;~i'iile dilliın yo.l$.'i!ii Sonu: Belignld'ı dilnaldımükemmel
Mel:ıenınıed [ı~af-ı Sul!iiıı MaJ:uııfıo
Bazı sayfaların kenarlarında Örfi'ye ait şiirler, bir lakıın notlar ve Nazır İbrahim Çelehi'nin (öl. IISgi M.I774) na:zire söylenmiş şiirlerinin asılları mevcut. Her ikisi de Edirneli olan bıı şairler arasında dostluk bağı bulunduğunu Nazır İbrahiııı Çelebi'nin Örfi"nin bazı şiirlerine nazireler söylemesinden58, Örf'i'yi teselli
S'l Rfııniz,a.g.e., s. 220.
s.\Ahmed BiidıEfendi, [l.g.e.,C. ll, s. 177(Gürgcndereli, a.g.m., dipnot 14'tcn) .16bk. Örfi, Divan, Süleymaniye Kütüphanesi Esad Efendi 2667, v. 13", 14"·i5",65".
YIBu nüsha ie,:in ayrıca bk. İstanbul Kütüphaneleri Türkçe Yazma DivanJarKataloğu,C.
m
(hzl.: Komisyon),İstanbul,I%5, s.77ı.)~ Rk. Nazır İbrahim Çelebi, Divan, SUleyıııaııiye Kütüphanesi Esad Efendi 493. v. 12i',
1231>, 1311 ', 138".
----!::A~,--"Ü"",..!T--"ü,-,--r-"k,-,iy--,,a~t.!2A,-,--r-",aş,--,t-,--,lr--"n",ıa-,--,l-",ar~I..:.E"-,"n~s",ti-,-,ti""js,,,ü..!D,,",e,-,r...,g""is,,--İ--,-S",a,,-v~ı2=.:6::..:.<E'--'rz"'.u'-'-r--"lı-'--'m'--'2=.:O"-'O"'4'--- ~-195-etmek için bir manzume kaleme almasından59 ve Örfı hakkında ne münasebetle söylendiğibelli olmayan bir tarih mısraı yazmasınCıan hareketle anlayabiliyoruz6o.
istinsah kaydı bulunmayan bu nüshanın, mündericatıncla bir çok tashihi içermesi, bazı manzumelerin üzerlerinin tamamen çizilip yanına "yazılmaya" notunun düşülmesi, sonradan kenarlara yapılan ilavelerin çokluğu müellif hattı olduğuna ve bir hauata verilmek üzere şair tarafından gözden geçirildiğine işaret ediyor. Bu niishayı müellif hattı olması dışında bizim için önemli kılan diğer bir özelliği de kimi şiirlerin yanına düşülen açıklayıcı notları ihtiva etmesidir. Sayısı dokuz olan bu notlar, yanıııdaki şiirin yazdma nedeni hakkında ilginç kayıtları içermektedir. Bu tarafıyla söz konusu notların divan şairinin şiir söyleme serüveni hakkında bize ilk ağızdan verdiği bilgiler oldukça kıymetlidir. Notlardaki hususılik vekullanılan ifadetarzıııdan hareketlebunlarınÖrfi veya bu bilgileri Örn'den duyan bir yakını tarafından kaydedilmiş olduğunu düşünüyoruz. Örnek olması bakımından "ÇJlpll !lcfllll'llk' der/nden.1·IİK' biıiiJi:I-i dn / ıNıı'!güljoııee-dehen .,jııe:>'! riı·iııe hemıili" matlillı şiiri ve hemen kenarınakaydedilenyazılımınedenini aşağıya alıyoruz:
"ilir duIJlcr-iZülıre-i7{7lcrder-i JIcnmibedcnc;lllgibiIıem/i"Ç1f:;ub~~IJiifj sevnin ve c;ilemi IJ,?ynulıMükden sO/ımpc'!] gibi der-iImrmmımdi!IJij-bedid
a
pIİılı;inolmf/gh! biLgazCı nilzın olunmış'dur ,.Çıtdı !le'ımabe den/ıde'!l yı/ıe bı/· /i/el-ı eıin Rilı·"!glilgoııce-dehcnsincsiilı·iııe hemilıı
OIUJ1ze:ii {ir-i./:mzri gibi ml!'cşşIİ·(;dlJii /J..-i ebrilhm AcwbulıŞ'! ilı.-ikcmHll re/ılen :!/igilr-ıa{l/ncrnilekıınkiisc-iCCııı SI/ndı bıı·b/ide k'-m itdi benimesıli (/innin C;ımc-/ilgı wııııı dtim-ıdil-'-'ii:i'kıl7l:;i ijil/~·iI-'-/.üJli.: dölWbd/iııe-ı {liillııIi.:tliin (lOoncdiim bövle Ilipjn JJ1çe deme/ür1CI'1l;l
Günde bi-flili/dgiJllfI,;ilrperç'-giJl-is-liilı-1cilımı Oilljih'/şIeıleridüm{lillTegclüıdiçeş'IJle
Peıtev-i!IÜ:>lu'illJUi!I/lir-ımilmlcıılAbrin 'Örfi~eJ7J7iibt'denilmisd'-~ö17/ldikCJ](li
fjI/P~'riidi mcperold~gdzümdeııpııilıiIJi"'1
59a.g.e., 126h
(,(1a.g.e., ısi'.
-196- R. Kiitük: ErlirneliÖrliMahmud Aj:a1110.AıayatıveEserleri
1-2- İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi TY. 9735: Nüslıa talik kıtlDası
hatıcı. 17 satırıcı. 46 yaprak kaj;rıda yazılnııştır. ib, dc nüshanın Örfi tarafından
istinsah cdildiği kaydırun altınd.1 ) jc.)->" ...h ;1 jI/)5~0.!\ ~ ~ ~~",,-! kaydı var. Nlishada hir tahmid ve bir tevhid, dört naaı, dört halifenin her biri için bir Illethiye, Sultan Mahmud'a yazılmış bir kaside, 194 gazel, 10 kıta, 21 beyit, 44 tarih bulunmaktadır.
Başı: Sonu:
Gül-İ hôs-büv-ı kdilnı-ı kadını
~)1 ~)I.&I ~ .
Birnıııval:ıi).idgeldiçüıı'Örfi diditarihiııi OlayüRabh'Aişçbl-çareycıncskeıı ciniln
ıb'de Örfi haıııyla yazıldığı kaydedilmekle birlikte istinsah tarihi belli
değildir. NUshada bulunan en geç tarih manzumesi ı154/ M.174J'i gösterdigine göre niisha muciliftarafından bu tarihte veya daha sonra istinsah edilmiş olmalıdır. YaLnıa, hat nev' i ve tertip bakımından Süleymaniye Kütüphanesi Esad Efendi 2667 nunıanılı nıüellif hattı divan nlishasına benzenıeklc beraber hacim itibarıyla ondan dahazayıftır.
1-3- İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi TY. 411: Nüslıa ncsih hatla,
2i5x158 (l64x109)ınm.ölçüsüyle, 17satırla. 131 yaprakalıarlıabad!tııklidi kfığıda yazılmış. Başlık nakışlı ve tezhipli. söz bcışları kırmızı, ilk sayfa yaldız cetvelli, diğerleri kırınwdır. Nüsha kahvercngi meşin cilt içindedir. Başta Üniversite Kütüphanesinin resıni mührü basılıdır. Başlılda ve sonunda Belig ve Hatcm' in ınallZıımeleri vardırCo:.
Bu nüshacla ı hesmele manzumesi, 2 hamd ve tevhid manwrnesi, hasbıhal tarzında hir manZLlme, ıs rıaat, dört halifenin her biri için bir methiye ve i imıımeycn manzumesi, divanın tertibi için söylenmiş bir tarih, ı pendname, 515 gazel, Veysel Kararı! mcthiyesi, i tahmis, 19 kıt'a. 51 beyit90 tarih, 14 kaside ve i kıt'a vardır. Mehmed Kesbi tarafından 22 Şabclll 1171 /M. 2 Mayıs 1757'de şair henüz hClyatlayken istinsah edilen yazma, Örfi'nin şuan için elimizdcki en haciınli divannlishasıolmaözelliğinesahiptir. .
Başı: Gül-igÜI-7.ilr-ı Kdilnı-ı ı>:adlın ~)I~)IJiıI~
Sonu: Geldi üçıncrd-i tIudü 'Örfi diditaril]iııi. Oklı Sul~an Mllşlafil ıııiih-ı şaft:rde pad-şilh
1·4- Yapı Kredi Sermet Çifter Araştırma Kütüphanesi 423: Nüs1ıa güzel bir IClliklc. 250x160 (L65x75) nun. ölçüsüyle, 17 satırla. 21 yaprak ahmLı san
-61 İstanbul Kütüphaneleıi Türkçe Yazma Divanlar Kataloğu, C. lll, s. 710-77i'de ııüshanııı mündericatı hakkındaverilen bilgilerin birkısmı yanlıştır.
A.Ü.TilrkiyatAraştırmalarıEnstitÜsÜ Dergisi Sayı26 Erzurum 2004
kağıda yazılmış. Şirazcsi dağınıkci lt içindedir. Vamklar kurt ycniği sonucu tahrip olmuştur. Nüslıa baştan,ortadan ve sondan cksiktir.
Başı: DegildirJ:ıiil-i'iilem .
Gehı ma!)zııııidergfıhi derünı ş{\d-maneyler Sonu: i.i\t-ipakini nüsba-i kübra
])lircr-bfır-ı kdiiıııı cüıııle-İ şer'-i ııııııalılıardnr
Nlishanın Ile zaman ve kim tarafından istinsah edildiği belli değildir. Nüshada 57 gazel, divanın tertibi için söylenmiş bir tarih, 7 tarih manzumesi ve 14 kaside bulunmaktadır.
1-5- Edirne Selimiye Kütüphanesi TY. 2195: Nüsha ncstalik hatla. 21 Ox 150 (150x82) mm. ölçüsüylc, 19 satırliL f1igran1ı Avnıpa kfığıda yazılmıştır.
Sırtı ıncşin. üstü ebnılu kağıt kaplı cilt. Yazmanın istinsalı tarih.t' ve miisteıısih.i
bclli değildir. 98"_1051> yaprakları arasında Örfı'ye ait bazı kasideler. gazcller ve tarihlerbulunmaktadır. Bubakımdan Örfi'ninMahabbetnaıne mesııevısinive Edirne Tarihçesi 'ni de içercn nüsha Örfi Divanı 'nın metninin ortaya konulması sırasında kullanılabilecckbirnüshadır.
1·6·Ali Kemal Nüshası:Ali Kemal, Peyam-ı Sabah'ın JTeşrinisani 1920
tarihli nüshasında bildirdiğine göre eski Budin Kadılarından Kilisli İbrahim Efendi 'nin takrizini içercn bir Örti Divanı nUshası eline geçirmiştir. Bugün nerede olduğunu bilmediğimiz bu nüshanın ortaya çıktığı takdirde Örfi Divanı nüshalarının en kapsamIIS1 olacağını ve Örfi hakkında bir takım ilave bi19iler sağlayacağını
düşünüyoruz.
2.MEVHÜMÜ'T-TEVARiH: Örfi'nin Hz. Adem'in yaratılışından başlayarak büyUk peygamberleri, Hz. Muhammed'i ve İslam tarihinde vuku bulan bazı önemli hadiseleri konu edindiği MevhQmü't-tcvflrıh, ı070 / M.i659-ı660 yıııarına kadarki Osmanlı tarihini de içeren iki ciltlik genel bir tarihtir. Örfı cserini idarc makamında bulunan kimselere geçmiştekilerini hatırlatarak ö~rüt vcrmek; JI1cıkamve mansıp içinyardımdileyip yüz suyu dökmeninbeyhudeliğinivurgulamak ve hayır duayla anılmasına sebep olacak bir eser bırakmak arzusuyla't(Ttfbli ccm' ettiğini: cscrini i17i / M.1757 senesinde kaleme almaya başladığını ve adını Mevhfımii't-tcviirih koyduğunu sebcb-İ telifkısmında şu ifadelerlecınlatır:
(,) Glirgc::ndereli,yawıanın istinsalı ıarilıini 1169/M.J755olarak göstermektedir (a.g.m., s.R9). Halbuki iOS"'de bulunan Ji69/M .1755 tarihi lıel11c::n ilsliiııdeki Hacı Mc::hl11cd Efendi' nin öHiınü için söylenmi:?tarilı Deyıiyle ilgilidir; istinsah tarihi hakkında bir fikir verse bile istinsah tarihi olarak kabul cdilcmez. Söz koııusu tarih manzuınc::sinin tamamı içiıı
-198-R. Kütük:Edinıeli Örfi Mahmud Ağa'nın Hayatı ve Eserleri
"/lu t;'bi(Hillterti'lııııedi/IJi sebeb hudur la, Iml/cn vüzerd ve vtlkelil ve ümel'll ve sdir abiib-ı 1I7Clli~.~/hlll:Inlfıııeı/crve nemC~itJ:;j::Hlkrr,;ekl17iş/erol1/l!j~iill7 ve dehdehe/erjııe smI itdikkri mil/;fll'ıillj~)'lkilvmden ccbr Ilc if/milli ııı/il-ı!-lI/miyvedür, /i.:rdij (ıu;i:ür-ı KibIi'l'i 'dil eiAib-1 /1I1J:;[jj,,' vııdik/en n.1/:;diJıe-i ?u/mjıyeyi /iılchte leı]iid jde~xkIcf]ıle iŞliMh o/mnyub 'i1':'Eib-1 'lıJ:;bildiIJl milCHdi] çend-nl7.-1 'ömr-jseıi'Üz-zevd/de i/..I'(lilb-ı ı!'y/lselüll iuıııj miıktü/ ve iuınimu':rül velaıni mEi/.ıbiJsneciilclim me :viJs IYI..I'1I1ıA/ıjren bIJI/Cil {wddl/m ve bEtlJ:;cımıııe ram ilmmil el/di>c-i enCilm-1 ke/le i/edenıı/Im]p(ir-Ieş'vi~'ve,1/iımdur Li-mu!.liImıılıi·
.IlirJ}];uışıb ıçünbÜ7.nileiilıilmege deglJli..'Z 'Ax!lııdele'essıliikv§!i dmcge degme7. f'e.ı/mll/e-i!iiI/He{l~'cr eıbiıb-ı ıi),iscl
A/ıbdbmifmes!-lll/emgiı/ıdmepc depnCL
'Ale '1-(1lI..I'lIS emr-j d(iJ}h?/iJiebiık iıb-ıriJ di/kübbil';i:-ı/liriJ-milve nev-devlel/ere, ,1'u emnııııhı /lIIsiJ!lı]e /uınme!hUPIl'lIll,divııIItjcA ve rec;i J:;illl JJlü,skI1darkı:
g87.e/'
LJo/bOlo/si/m dil gü/etıl'nc-i/FiJ1çekemeııı (~.7I-remn!i ohcill! gi/Wel-iı-;in r,;ekeıııem l;jıır-idün
",1
iç(in CVLiic-i /obilf] r,;i:kell7em Kec-lııg;ilnJcemiinSil/ıle1''''f:;An çekell1em Bi/yk ev;i:ii'-c1la/ıammü/mi idercıir'ıohm .e.,'ifem-i dehridcplııl/X-Inigiin çd(mell7 Ciım-ıme)del/gi/liııürO/.'KI dil g(il-riJv-1J}('Ş'#Vmdıırelbette illlUii rencifJwmınçekemem 'Ödl loz l!ondmt]l/H7.üstlııe şıiııdeıı .~'0ı1m ZCITeIıl1kdEıris'e deb/ir-ı gulıiinr,;dt'JI/Cll1
Ve'/-Myıl[iii/iloilmll"ııh cemıb-ı!p;i:ret-i Ijilfj;: ve /il'iI-i mu/MkdilJIgm·ıiyc L'Jl1I'-i dünı·;i Iw,wl!i me 'mfi/jvle recil ilmevefeı: hıbel eımci nmcdş içtilı ıi;idc'-i cü/.iı')e .~'[uli /handıır /ıJJlImi""'4-0>'L,." ~ ..iıl.ıl,;l ı:ılmed/üfi f:lilN Ie'iilii ce/le ve 'i/Iiibıı' nemenilıı(llI..çü/üni !HtdirıderilJlWlsebdııı] dı{li!pitıder Pcs esh9h1teşebbliş O/lllJlliiJ:;i/::tiii/ itdigi M/de hı!' lidemüııd/t'!-ilıi!.'To/ub iil,l'iI!eilııde ıkenbi/V uged!uı/JI1me 'mw/ennesild,ıkudrel itmepk
"Erbiib-ı /nınıııe!dendür'; dC,ı'll lliımıc,'i/-gir o/ubııısdııivyetimücerfebı~·e.. "1JeJ)J'ş'u meıwn ilc be-kiımbUlVlm! ';, deyo ııııAz itıııck ımıııi'degi! Lfkııı, ndiiÇü-bj '/-/dhi teliM, mu.t/4 işüm !lu,ı'uk ge/üı; djV71 berbcı-i 1!i1/b idüb zemin-Ms ıdeıek di'imeııııı Ic/şim ve yüz şu)'ı dökm:k. bll'llI~s/x:tle(?),111'k-i!p/idegildür de Iledür? LJi'/-kalh)'e . o/mil/:; di'iz o/mayub hL'l'lI~YI mH'l~'et SiirI:ı ıdideo/ub lieıirelIlc tiIJl;l'Ht ıdekr Riib-ı kjbi'ue vilwb ıiiiiuib-ıim// itll7cn:!t'r ki cemi,.[iıbi Bunuıipbj endi~ek'j' ıle: küııe-i'/I7./e!de bjr ZemiYI lliimiJ~' ve Icb-beslc-idehiııı ilmi>ikeıı vıııe !ıi/k-ipiik-i cllr-llilJ:;-i/i.:ili~.~ı Fdime'ııü/i mesilui-dem /c,I/ifCl-j /ıevii-.!'ı di/-/inisı JI..~\i-res;in u u~'de-gaşr1--" 17i~1i"olmag/iig,1/ıIIEI?1ll ue~'iir Vi]g;ih dU'r1~YI {liıı·r-ı ~e;'r~l'iiJjle'deviim-ıdev/et-itckı<1rveg;//ıtÔllliir-1 riJxgiire tr1ydO/illi VlI*r1yi'~ide/IJi mıilliM'Ni/e evf:;'iit-püılir ıkensebeb-i {lilyr-duC;j bireşermülli/liI(e.s'IVle eııblj5-.17 cap/m ve mü/ük-ikıômzcm.1l1iilJ1l1da o/an Vtk'9yicı'cem' ü terlib itmegeıbv/iıı-ıcJ]f-i(bl/iııdil]i lergih
A.Ü.TürkiyalAraştırmala... Enstitüsü Dergisi Sayı26 Erzurum 2004
ilmck1il-!e til/I1ire ihtida ()IJJldl~'dlı, !AJiğ "Alliihli veliıyo'ı-ıcvfi~: ve hlive'r-refi~'" J.:diiııı-ı Nkıııt'fclidilli binyÜ7.yelmı~birYmcylİıc'dOçiiI' ile tAdbl·ii1;./ulmıışdU!: Tmib-i diger
'/1 vl1-i flil1;.·1!'li!(;c1n' Ote 'Ifl'cvlcdüm lluıcv,iJiilllıekimıldigo;:c/ Ocjdi gl/di herxem/ilJlııılidcll7i Herbiliiıde'nvireyü]]].togn!pber J!.'ıledıünl<71;.:lil ço1;\tilf..iihiıı
Ç'ÜIlmaljd OInıı[ıtil,,'iııdu/n){J'teber Yi/d iderdheıdU'i/:I-'[WITılc
J)idc-iıil.,l'il/i/c' ıdenml7-ill" hi'ıdej,:esh ile blll/(;<7kl,I',\iJ(1;1ıı fferblİil/den /uş$e iılm<7tdu/hOııer Hall7dO-ji'J-liih bukiliihııi'fcem'me
()IdılMg'Orflya/JllJ;:.JP'cşer(1171 H.l1757 M.)
ILLIJ.:it.dhUllı:~mıi/JMeDıUmü'l-lev/irfh diqjIC:>1J7fı-ccvledüm Mütilja'ilıden IhViio-ı
mOs!Jinjndclıdll'.'i:vı[w1-]"recd olulJIliIgli!ommfdd;ırkiIb<i~))uş'bUVlIJ7n<7Vfıilı:·,YI •
Mevhümli 'l-teviirih' in görebildiğimiz nüsh<ısı şudur:
2- 1- Ali Emir! Tarih 557-558: Müellifhattı olan bu nüsh<ılar (557: I. cilt;
558: 2. cilt) talik kırması hatla. 315:'\210 (başka başka) ının. ölçüsüyle. muhtelif satırla. <ılıarlı ince kfığıda yazılmışur. Hcl' iki cildin baştan iki salıifeleri altın cetvel [edir. Başlıklar kırmı/.ı mürekkepledir. Yazmalar şeınseli meşin kaplı cilt içindedirler. Birinci ciltiY+255. ikinci cilt LLI+ 144yapraktır.
Birinci cildin zahriyesinde ,.Mev(Jwııü'/-lcv<?rfb mü 'eJlJl /}illll)'Jii" ibaresi vardır.('''d,] ,.Kil/i/ı-ı ci/d-ı cvvel Mev!ııımü't-tc"ilifıAg;I-x5de MD/uIl/Jd ''ÖJiF '/1Iiı'j-jlilJü Anh 118:?'kaydı bulunuyor. Yine bu salıifcde Ali Emin Efcndi 'nin vakıfmührü ve Millet Kütüphanesinin resmi ıniiluii basılıdır. Ayrıca bu sahifcde Abdülınccid'c kadar saltanat süren II Osmanlı padişahının isimlcri kayıtlıdır. ıb_ıyl> ~ırcısında
kitabın fihristi verilmiştir. Birinci ci]t 2551"detamamlanmaktadır.
İkinci ci Idin içkapağında .,Mev/ıumü'l-leviilig mü 'ejlJlbiJlfJvJa" ibaresi.
1"'
da "Kı/;}/J-ı cıld-i !iiiııi Mcv!lIJmo't-teJ~iJi{7 J.:.illih-ı /1ja-zMc Ma!ulltld '()Jij 'Alil 'j-j/i!Jü Aıı/ı 118:TkayU!bulıııııı)'or. Yine bu sahifedeÖrfı'nineseriyle ilgili olmaksöylediği şu şiir mevcultur:.•S'clc!'ntmı/ini);i1/7iıc/tlııı ,ı5d Kı,I'Siıdilıı{Jisscc/lirCL 'ÖTfjmu"ıd
·200·R [(iiliik: EdirncHÖrfiMahmudAğa'nın HavalıveK~crlcri
Kmıdedar /ıl/ne,?mülak
a
v(Jxell1~i11ldedarbunclllJdla~Vkdi
Perde-i7JII-IIJl~v;/JoJdlgllJiI
'OrfiyişaMemil'iJldw'dÜlIV§'
I"'da ayrıca Ali Emiri Efendi'nin vakıf mülırü ve Millet Kütüphanesinin rcsmi mührü basılıdır. ru_ı" arasında kitabın fihristi verilmiştir. İkinci cilt 147"'da tamamlanmaktadır. 147u'de ımılltemden müellif tarafından yazılmış ba/.ı ilave bilgi lerbUllllUııaktadır.
Mevhümü't-tevcırih'in tespüedebildiğimizdigernüshası iseşudur:
2-2· Topkapı Sarayı Kütüphanesi Emanet Hazinesi 1431: Nüsha talik hatla, 315:-:205 ınm. ölçüsüyle. 31 satırla, 53S yaprak alıarlı ince kağıda yazılmış. Serlcviıa ınüzeiıhep. cetvelleryaldızlıdır. Yazma nukkpli, şeınselikoyukımuzı deri cilt içindedir. Nüslıanın istinsalı tariiıi ımılıteındenXVlII. yüzyıldır.
3-EDİRNE TARİHÇESi: Rifat Osman Edirne Reh-nüması'nda Örfı'nin
m.
Mustafa' ya takdim ettiği muhtasar bir Edirne Tarihçesi oldugunu ve bu eserin Cevr! Tarihiadıyla basıldığınısöyler65.Bursal, Mehmed Tahir, Örfi'nin bir EdirneTarihi yazdığını ve bu eserden hareketle Gülşenı tarikatına bağlı olduğunun
anlaşıldığını kaydeder66. Osman Nuri Pererneci, Örfı'nin Abdurrahman Hıbrl'nin
Enisü'l-müsamil'ln'ini(,7 telhis ederek (kısaitarak) ve kendi zamanına kadar olan bazı olayları da katarak bir tarih yazdığını ve bu tarihin yanlış olarak Cevrl Tarihi adıyla basıldığını haber veriı/ıs. Örn'nin Edirne Tarihçesi isimli eserinden ayrıntılı bir şekilde bahseden ilk isim Orhan F. Köprülü'dür. Köprülü, "Cevr! Tarihi'nin
Mahiyet ve Kıymeti" isimli makalesinde 1291-1292 i M.J874-1875 tarihinde
İstanbul'da iki küçük cilt h<1lincle "Cevr! Tarihi" adıyla basılan eserin kaynak tenkidini ayrıntılı bir şekilde yaparken Örfi'nin eseri hakkında da önemli bilgiler verir; Rifaı Osman'ın ve Osman Nuri Peremeci'nin iddia ettikleri gibi Cevri Tarihi adıyla basılan eserin tamamen Örfı'ye ait olmadığını, bu eserin PeçeV! Tarihi, Nusretnanıeve Örfi'nin Edirne Tarihçesi'ndenfaydalanılarakmeydanagetirilmişbir
"compilation"69 olduğunu delilleriyle ortaya koyar. Köprülü'ye göre Örfi de
Abdurrahman Hıbl1'nin Enisü'l-müsamirin adlı Edirne tarihinden neredeyse dörtte üçlük bir bölümü olduğu gibi kopya etmiş, fakat eserinde bundan bahsetmemeye
(" Rifal Osman,a.g.e., s. 105.
M Bursa!ıMehmet Tahir, a.g.e.,C. III., s. 5.
67Bu eser içinbk. Abdurrahman Hıbrı,Emsü'I-Müsamirln (hzl.: RatipKazaneıgil), Istanbul, 1999.
(,~Osman Nuri Peremeci, a.g.e. ,s.272. (,,!compilation:dc.rleme.
----'"A~.~Ü:.:..'.:.T~ü:..:rk~i~ya~t~A~r~a~şt~lr~n~la~l~ar~I~E~n~st~it~ü~su~"~D~e~rg~is~i~S~a,..y-,-1~26~E:..:rZl""I"-r",-lım=-,2",,O~O;:.4 -.20 ı-özen göstermıştır. Köprülü, bu eserin orijinal larafları olarak, Örfi'nin babasının Edirne Bosıancıbaşısı olması münasebetiyle şahit olduğu olayları ve diğcr bazı gözlemlerinianlattığı bölümleri; yazarın başkalarından dinlemek surctiyleöğrendiği hadiseler hakkındaki kayıtları ve mütalaaları; muhtelif vakalar için düşürdüğü tarihleri kabul eder70.
Örfi'nirı "Edirne Tarihçesi" veya "Bera-yı Şehr-i Edirne" isimli eseri hakkında bilgi veren bu kaynakların hiçbiri bu eserin, müellifin iki ciltlik genel tarihi olan ve bugün elimizde müellif hattı nlishası bulunan MevhGmü't-tevarıh'le ilişkisinden bahsetmezler. Hal buki bugün klitüphanelerimizde Edirne Tarihçesi adıyla kayıtlı bulunan bu eserMevhGınü't-tevarih'teki Edirne bahsinin muhtemelen biraı. daha sonra küçük ilavclerlc müstakilen yazıya geçirilmiş hfılinden başka bir şey değildir. MevhGınü't-tevfırih'in Ali Emiri Tarih 557-558 numaralı mücllifhattı nüshasının birinci cildinin 145"-149b yaprakları arasında "Der VIJ,\'1:J ~cJır-i Edimc diirüj-JJiW ve'i-mcpncJlc bepııımdNdI!' başlığıylayer alan bölüm daha sonra müeJlif tarafından müstakilen yazıya geçirilmiş ve Sultan III. Mustafa'ya takdim edilmiş
olmalıdır. Bu bakımdan adı geçen yazmanın 145"-149b yaprakları arası aynı
zamanda Örfi'nin Edirne Tarihçesi'nin müeIJif hattı nüshası olma özelliğine de sahiptir.
Örfi bu eseri yazarken Peremeci'nin ve Köprülü'nün belirttiği gibi Hıbri'nin Enisü'l-müsamirin 'inden ciddi şekilde faydaJalUlllş, kendi i"~ımanına dair olayları ise gö/.Jemlerine dayanarak kaleme almış: bilhassa 1165 i M 1751 Edirne depreminde bizzat şahit oldu~'U sahneleri canlı bir şekilde tasvir etmiş ve bu depremde yıkılan binaların onarımına dair söylediği tarih maOl:ulTleleıini yeri gcldikçe eserineyerleştirmiştir".
Örfi. 1165 Ramazan'ında meydana gelen bu depremi anıau rken kendi bahçe duvarıllin da zarar gördüğünü, depremde yüzden fazla insanın öldügünü ve sarsıntıların uzun bir süre devam ettiğini "V;1~',1~t1Xel7.e/e-i 'A?ime" başlıgı altında şöylenaldeder:
"IJJii.1"ÜG i/JlJmş hi~ scncsi nUllililin-1 ~L1i1iJiion daklı7.JJlCI .vek-şenbi./ı gicc:>]
bi/'dc '1-iliiir hi-cJJJI}'I-MNle<jillişe/mj!'icilJllb-i8iırbisııu!entuhAr-günc lUmiin7.uJıür fefO/U
bi/leli pbi bir yiltırdı ~'opubJ7ii-geJhin küre-i [lr); Imreket de leM/um-1 dcrı'1i~,'1 'wJ1JJ7iin miiııendim;i:uiiIIJ~'J7'Ü linuJ bedidAr ve cemi'ebJlJ~yeJer/erze-miJ.: vcdŞL1iü11iide-itplko/dı. S/idemlil-ıze/zekki I)JI'binııi le'/ıkub ve SÜI'ill i/e17arekelliıdencüm!c J11JJliinil s<:'y-IJe-/J1Jk-i .~·ecde o/ııbi7JJCfI!' Sul/lin Se/im fjıi;l C'imJ'ı/lüii mimiral-ıer/JiI',15J vcİbnihim RişA ve D~fler-70Örfi'llilı Edirne Tnrihçesi ileHıbti'llin Ellisil'l-mlisamirin'iarasındakibenzerlikler ve Cevri Tarihi ik ilgıli ayrıntılıbilgi için hk. Orhan F. KöprüW, "Cevri Tarihi'nin Mahiyeı ve Kıymeli", İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi.C. ı. Sayı ı949.s. 53-66.
7i Osmanlıdönemi deprem kayıtları üzerine çalı)malar yapan ve bu arada Örn'nin Edirne Tarihçesi'nden de bahseden İngilizTarihçi Caroline Finkel'le yapılan bir mülakaı için
hk. Milliyet,0910711 99R;yineaynı konuyla ilgili olarakayrıcabk. N. N.Ambraseys-C.F. Finkel. The Seisınicityof Turkeyand Adjacent Areas A Historical reviews 1500-1800,İstanbuL. 1996.
-202-R. Kütük:Edirncı;Örn Mahmud!\ga'nın Hayatıve Eserleri
diireıimieknııünımiııifclclihedm olmilyub I;ay/imdaoldıım: Aıı7J]ıEiher bili serv-i seN gibi her ıw,7lilıa tem/iyobiıiJwrbmd8 olanlar müşillıcdeilJmider ve ciimi(-i şefillenhıeklier
~-ubbelen-1I1,4nend-i bab/ıb fcnil bulub ve bunca dir OcıdiirO dekakin vek/ir~!ffr bıııaıar
,tildelli '1-(avIJdil bmiib ve,işyaııe-i büm utmıib oldı f:fdltA Etmckçi-zildeAlımed Paşilf;in,i
ededıifi Üdıı-gch dııı/;-igal1Jfsi buhil/ffnhı(wrcm bJ.gçesiıllJ~'/iJillde olub vclliiJic~-,:ve
Mg-yemiz de Iwn:m Mg-çesin Ili.,>d-ı ıU/ı cı(/8r-ı.metinri) olşeb-i hevc!-Iı/iJ..-dabcaibcT[ulk alub
zclLclcslikuııbulmaduJ.:ç,7 lU'b uhiliisdaıı lu:dmknııidr/ik idemedak Şöyleki ol gice hezAr
Mr !Iri u dr-i zeminde ,tubşadisıgibimwı!b,.md1Jar hüveydA ve zeminFV<.çdk olubI....yydm-l
Yil.!' oldıgmdan lu:rkcs [li/.I1I:leriıı/illMg-çelerinde ve şaJ.mida ve~'UkenEinnd, ı/ldr şaillsJllH
gitmişolub ve nem/i7: vaf::ti olmamaf::l8 ciilni'lcrde diifJi ildem bUilIlmndı Röy!e ıkenyine
):mıdflm,ômivçünll1illiireleıdcbulmıUlmü'eGzin ve!Ja'i-ıcidiirYilnll1dnbUIIl1<7Iılmdanyüzden
ziv/ide ildem blIH/.alLmdı! hcl;;k alddnr OL demde elmivedellÇllri1lsÜlli.{1 ve deıiçeli..T Iis/in-ı
jnlik
InI,'>r,ıc..
E..·ımededmi'l1lii.r-1 'liJem /::ll nilpu'virfiııeyii1ll
ml..sm'ı mdlllJınivk f<liiU7V"~7 ,ig/b:itdiler Evveli lc,vl-ipür-lıevlde hcıkes keııdisekilnd-i
1IcJs'lııedli:y'lJlc/.:le md-,mc/,7/f.-1~'lv/iJ)]eL 'ııelsi1Icfsr de bi/bi! ogul ve/fm7lldiışkenditelr1ş'lü17Y1i7 "-!ii;~L...;,,*,1..1 ...1; ....".,..1U-- •..ı-JI Jı!tY 72 mellıüm-ı:jeliliolmuş'ıdi Ve/J;ıcz-ımajmjlerde[ııiJ.: i7.em/1ıÇiM- olubb<lt17-llU-ZdtIJı Sil hev/ipıpen/il/oldı. Ve bu'i-ıilb,il- vI..' Mg-çedUlliMın ıolub
telmil' (wlh: mıı(ıMcoldIim: lJu mertebedeııSOllm lainse cııbıye t;9(ltında ikimcLe cesdreL
jde111(viib hig-çe ve bm'i1 vnsiı.tfarmda vekııızj üı/nesi tl..'lıgnMnMr vÜYntlim<7lwlleıde[wyme
, ve çcrge klI111' f<!.{ıtHdılJl ve jwsiJdell meskeıı-i saıık gibi Cl~VndmJlm Led/ilik ddıler Bıı
henpi111-1 lp.ll!met-i lpvdmej~v,1m-ı..~lva)7Jdii v,*i'- almaglageımddyı'adm zahmetler çekJldi
<Ale'1-[71/~'u,,' bi/neleıdençd.9JI deliçcknlen s/ilik/er mw,ideyledikleıi[JliJlelere gl/i/bdenınmd8
şiijvbiulnlilmilg/;) eşvdvı tdlJ)ye ees/irelilJııcicıiyle bi'I-,1[/ıu'chcl' mil(wlle iıkilfsiücret de
üç:c::r bış'cr müsdıa/} ildc111 .llItlıb bekletdder 01/ dörti~Y!L dek rüz uşebdc oLuzdmı Zl~Viıde
/.c//.dc ve /.fr-i /.emfnde mehfb yadiiiHr eksiik olmnd!. EUııdyl ,'>oiımgiderek .'iiihnce sekizer
bt)'cr dcFa :tc/zek' ı--/iJo', nlııb,,'OJlmilişerüçer ve blirddlU bil'cr oMmf::(!İıa~vet-i Gnllliri {Jlile
7.emfııdt'J] bıı jıdkL tesk/Il akk Hedm nlmı cfi.mic-j şeıiflt'rü/i ekşl..'li vlif::/İJıd[lJı ve vııf::/i
O/llllIY<1l1IJJf::u.rşLUllrlin7!JtnlmııbLil'mfr 01dJ.,,]3
Edirne Tarihçesi'ningörebildiğimiz nüshaları şunlardır:
3-1· Yapı Kredi Sermet çifter AraştırmaKütüphanesi 1118: Nüslıa ı,>i.izel bir t<ılikle, 20<h 112 069:-.:155) Illin. ölçüsüyle, i7 satırtil, 5i yaprak alımlı abadı taklidı k<1ğıda yazılmıştır. B<ışlık mıkışlıve tezhipli. söz başları kımuzl,ilk ve diğer s;ıyf<ıbr y<ıldız cetvellidir. Yazma altın yaldız cetvel içinde Edirnekilri çiçek buketi bulunaıı deri cilt içindedir. Edirne Tarihçesi yazmamn 2"-4ôh yaprakları arasınd~ bulunuyor. 47"_51"yaprakları arasında "Risalc-iBeşırÇelebi,,7.1 var. Her ne
72 Abese 80/34-35-36: "O kaçacağı giln kişinin kardeşinden ve anasından babasından ve refikasından veoğullanndan."
73Örtl. Edirne Tarihçesi,YapıKredi Sermet ÇifterAraştırmaKütüphanesi Il18, v. 36h-38". 74 Bu eser ve Edirne hakkında ynılmış diğer tarihler için bk. Tayyip Gökbilgin, "Edirne
Hakkında Yazılmış Tarihler ve Enısil'l-mlisamirın", Edirne: Edirne'nin 600. Fetih Yıldönümü Armağan Kitabı,Ankara, 1965,s.77-117.
~A,,--,.!:Cü-,-,'~riı!!.!·r..ı:k::.ıiy~a~t ~A"-,nı~şc!"!tı~rı"-,n~al~a:..<rl""E,-,,n~st~it,-,,ü~siı::..· D~eı,"""g",,js,,--i-"S""ayul-"2",-6-"E"--rz,,,u,",-r",,"um,,-,-,,2,,,O:t:.04~ ~•.
203-kadar ncsih yClzıyla 29 sCltırla yazıımı Risale-İ Beşir Çelebi'nin sonunda istinsah kClydl olarak 1243/ M. 1827buhınuyorsa da bu tmihin Ör!l"nin Edirne Tarihçesi 'nin değil Risale-i Beşir Çelebi 'nin yazıy(] geçirilme tmihi olması, bukısmın gösterdiği yazı, s(]tır ve diğer farklılıkl(]r göz önüne alındığında düşünülebilir. ı"'c\a "Tôıig-i Edıine VilttÜ:~-.'W(/tlllif Muş/ıı/ii fftm" ib(]resi, b(]zı temellük kayıtları ve Yapı Kredi Serıııet Çifter Amştırma Kütüphanesinin resmı mührü bulunuyor. İyi durumdaki yazınCIilindikkatli bir eldençıktığı anlaşılıyor.
Başı: ~Wc y'Cw=...O\..OA Jiw,ı....,....>! .&-1.;O\..OA~fl.iLLJI..il~\
Sonu: ... i..aıııir-i ıııüıılr-giti-silüıılanııa 'ıyüııdur ki bu rustan-! garihe du'a vli ticlUılarıyla residc viipayiiıı olll1l~dur. GWI 2lWI..il1 0J-'-'
3-2- Edirne Selimiye Kütüphanesi TY. 2195: Yazmanın özellikleri divan
nüshaları tanıtılırken verilmişti. Edirne Tarihçesi mecmuanııı 5ib-83" yaprakları
arasındadır. Eserin başında"(ÖdiAgH'miıEdime Taıigçesi'ibaresi var. Talik hatla,2ı satırla yazıyageçirilennLishanın istinsah tarihi ve mlistensihi belli değildir.
Sonu:. . ...göiiülkr:-ıiid-k.ııııolubpildşah-ı 'alell1-pcniilı ekileJimiz veşaclr-ıa';r;:un Ragıb Paş<ı vescıir erkaıı-ı devlet-i 'A!iyye etendileıiıniziıı ticnaların cümle ülıiili-i ~dır-i Ediıııe ;7,anunıe-i 'a~lb [enı'ii.eylemişlerdir.
3-3- Ali Emiri Tarih 557-558: Yukarıda da belirttiğimiz gibi Örfi'nin Edirne Tarihçesi, "MevhCımü't-ıevarih"iniçinde yer alan Edirne bahsinin müstakilen yazıya geçirilmesiyleoluşmuştur. Bu bakımdan MevhGmli'l-tcvarih'in mliellifhattı nüshası olan Ali Emirı Tarih 557-558 nolu yazmanın hirinci cildinin 145"-149b yaprakları arasındaki kısmı Edirne Tarihçesi'nin mLiellif hattı nlishası saymak yerindeolacaktır.
Örfi'nin Edirne Tarihçesi'nin tespit edebildiğimiz diğer nüshaları ise şunlardır:
3-4-İstanbulÜniversitesi Merkez Kütüphanesi TY.3612
3-5- Rifat Osman Nüshası: Rifat Osman, Edirne EvkM-ı İslamiyye Tarihi isimli eserİnde Örfı'nin Edirne Tarihçesi'nin bir nüshasının özel kütüphanesinde olduğunu, Bursalı Mehmet TiHıir'in bu nLishayl müellifin kaleminden çıkmış bir nüsha olarak değerlendirdiğini haber verir75. Yazmanın
bugün neredeolduğunu bilmiyoruz.
7,RifatOsman, EdirneEvkfif-ı i~UimiyyeTarihi ı.Cild Camiler ve Mescidlcr(hzl.:Ülkü
·204-RoKÜtük:EdirııeliÖrfi MahmudAea'nın Hayaııve Eserleri
3-6-0rhan F. Köprillü Nüshası: Orhun F. Köprülü, "Cevrı Tarihi'nin Mahiyet ve Kıymeti" isimli makalesinde CCVrl Tarihi adıyla 1291-1292 / M.l874-1875'ue İstanbul'da basılan kitabın kaynak tenkitlerini yaparken Örl'i'nin Edirne Tarihçesi'nin birnüshasının özel kütüphanesindebulunduğunuyazar76•
3-7- Cilvid Baysun Nüshası: Orhan F. Köprülü'nün "Cevrı Tarihi'ıı;n Mahiye! ve KıymNi" isimli makalesinde haber verdiğine göre Örfi'nin Edirne Tarihçesi'nin hir diğer yazma nüshası da Prof. Dr. Cilvid Baysun'un özel
kütüphanesindebulunmaktadır77.
3·8- CevrıTarihi (Matbu Nii..ha): Yukarıdada belirttiğimizgibi Örfi'nin Edirne Tarihçcsi 'nin Cevrı Tarihi adıyla 129i-1292 / M.1874-iR75 tarihinde İstanbul'da iki küçük cilt hillinde basıldığına dair başta Rifat Osman olmak üzere Bursalı Mehmed Tahir'in ve Osman Nuri Peremeci'nin tespitleri Orhan F. Köprülü'nün,"CevrITarihi'nin Mahiyet ve Kıymeti" isimli makalesindeayrıntılı olarak helirttiği gibi do[;ru değildir. Yukarıda da söylediğimiz gibi Cevrl Tarihi adıyla basılan eser Peçevi Tarihi, Nusretname ve Örfi'nin Edirne Tarihçesi'nden faydalanılarak meydana getirilmiş bir derlemedir. Bu bakımdan matbu Cevrl Tarihi'ni Örfı'nin Edirne Tarihçesi'nin kullanılabilir bir nüshası olarak kahul etmemiz mümkündeğildir.
4-MAHABBETNAME: Edirneli Örfı Mahmud Ağa'nın Mahabbetname isimli mesnevısinden ilk bahseden Rıfat Osman'dır. Rıfat·Osman, Edirne
Reh-nüması isimli eserinde Örfi"'den bahsederken onun Müctebaname-i7HÖrfi isimli bir
eserinin hulunduğunu söyler79. Bursalı Mehmed Tiihir, Osmanlı Müellineri'nde Örfı'nin"412 beyti cami Muhahhet-name-; Örfl ismilUle hir manzumesi" olduğunuhaber verir HO. Babinger, Örfi'nin eserleri arasında Mahabbetname'yi de sayar ve
nüshasının bilinmedif,rini kaydedersı. Mahabbetname-i örtl'nin şimdilik bildiğimiz
tek tam nUshası olan Edirne Selimiye Kütüphanesi TY. 2195 numaralı yazmanın kütüphaneye Ahmed Biidl Efendi'nin kitapları .arasında intikal ettiğini düşünürsek Ahmed BadJ'nin Riyaz-ı Belde-i Edirne isimli eserinde bu mesnevı hakkında
76OrhanF.Köprülü, a.g.m., s.62. 77a.g.m.,S.62.
78 Mahabbetname'nin Rıfat Osman'ın Edirne Reh-nüma.sı'nda 'Milctebaname' olarak
geçmesi Babinger' in debelirttiği gibi (a.g.e., s.333)bir tertiphat<ısı sonucuolmalıdır. 7'JRabinger, a.g.e., s. 333.
81LBursalı Mehmed Tahir, a.g.e., C. III, s. 5. 81 Babinger,<ı.g.e.,s.:133.
----!2A~.~Ü"-'~T.!!.ü~rk~·i~ya!!.!tc!.A.!..!r~:ı!:zcşt~lr~m~a~l~ar~I~E~.n~st~it!..!:Ü~S~Ü~D~e~rg~is~i-,S~·a~y..:..ı~26~E.:...rz::.ı:.u::.r.!!.um~2~O~O::.4
----:-205-vermiş olabileceği bilgilerin önemi artar. Maalesef bu esere ulaşmamız mümkün olmamıştır82.
Mahabbetname-İ Örfı hakkında yapılan en ayrıntılı inceleme Münerra Gürgendereli'ye aittir. Gürgendereli, "Örji Malımud Ağave Mahabbetname Me.mevfsi"
isimli makalesinde Örfı ve eserleri hakkında kısaca bilgi vermiş, Selimiye Kütüphanesinde tespit ettiği, içerisinde Örn'nin Edirne Tarihçesi, Leyla ile Mecnun'u. Nasihatnamesi ve bazı şiirleriyle birlikte Mahabbetnamesi'nin de bulunduğu yazmayı tanıtmış, mesnevıyi şekil ve muhteva yönünden incelemiş ve Mahabbetname'nin metnini vermiştir. Gürgenderc1i, kaynakların Mahabbetname mesnevısini 412 beyitlik bir mesnevı olarak göstermesini eldeki yazmada birbirini takip eden üç eserin (Mahabbetname: 149, Leyla vüMecnun: 216, Nasihatname: 47) beyit toplamının 412 olmasına bağlamıştır. Yazara göre müstensih, Mahabbetname'ye besmele ile başlamış ve daha sonraki iki mesnevınin ismini Mahabbetname'nin konu başlıkları gibi yazmış, bu bakımdan bu eserlerin başlangıçları dikkat çekmediğinden üç eser, 412 beyitlik bir Mahabbetname mesnevısiolarakkaydedilmiştirS).
Kanaatimizee Örfi'nin MahabbetnameveLeyla ileMecneın mesnevıleri adı geçen araşıırmacının belirttiği gibi iki farklı eser değildir. Bil5kis iki farklı eser olarak kabul edilen Mahabbeıname ve Leyla ile Mecnun birbiriyle tamamlanan, ancak birlikte bir bütünlük kazanabilen bölümlerelir. Örn, Mahabbetname'nin
"Se/Jcb-iNil1JnLJİıışd' başlığı altında:
(lelligıueyleel"dill;i7sb-1Mle
Ncdül'Mriş bilıııswıbumilJ::lile'i4
diyerek hasbıhMini nakledeceğinihaber verdikten
sonm
şunları söyler: Ç'ÜIJrlif;old) ezeldcJJblJllillJliilcMdimlılıctc,,·ledÜlnbirmefJ-lif;i7ye
Hcni/eyM-yı?üI/j itdi me/ttin HuMndı'/11::1 u filmJmıtdimcen{m Ikimi? !.eJ'1ivüMecnun'fiIJtm-pa
(Jexeıdilm beIJ de(/Ş~·IIle lenM Oeliııcc [w.ıımMecl1liIJ u{tiı/ti
llilIiil(!iiletlen' vı/dilese/M
82Edirne Valiliğinin web sayfasında (lıttp://www.edirne.gov.ır/projeler/yayinlar.htm) Ahmed Biidi Efendinin Oç ciltlik Riyaz-, Belde-i Edirneisimli eserinin iki cilt halindebasıldığı kayıtlıdır. Ancak esereulaşamadık.
8)Mliberra Gllrgendereli, "Örfi MahmudAğaveMahabbetname Mesnevlsi", s. 89.
-206-R.Kütük: Edirneli ÖrfiMahmıı<l Ağa'nın Hayatıve Eserleri
lJIiümılemegerhem-Iuıı!İııişler
Kcmli/-irı~Jy:ilei/bd/iIIİm;,Ier
/lnıı!'i ~:liJ] faşşa-iMccnünLI[,eylei
Sebebdlirolmac!?ııbu rc!>lllCllJ.>/i
Dilli {Jôd s(1--gtlZc"lü!'iden'IVtlJ]
i
itlMa/J!lbbclr('smilıi şel'lıLIhey;ın
ir'
Yukarıdaki beyillerden de anlaşılacağı gibi bir güzele sevdalanan şair, sevgilisiyle anısındaki aşkıLeyla ile Meenün 'un birbirine duyduklarıtemiz, ve ulvı <ışka benzetlnİş:bu iki <ışığı lı<ıtırlmnaklatesellibulduğunusöyledikten sonra Leyla ile Mecnün klss<ısını yazmasııııda bu benzerliğe b<ığlaıntştıL O hfılde şairin niyeti lıasbıhalini kaleme almak ve bu arada Leyla ilc Mecnün'u da hatırlamaktır, Gerçekten deşairsebeb-i teliii takip eden"Ili/sb-ıfhH-ic(jr/l'den"fesellf-/w/,IŞ-ııl/ı/imu
hidii.ıe!' başlığına kadar devam eden 113 beyitte çok gÜ:t,el birkıza aşık olduğunu, onunıcı gizli gizli konuşup göıiiştüklerini, durumu öğrenen klZ111 annesinin görüşmelerini yasakladığını, bir yıl devam eden ayrılık süresinden sonra bir doslunun tavsiyesi ü:terine kIL! istettiğini,nihayet evlendikıCı'ini,ancak sevgilisinin iki yıl sonra vebadcın ölüp gittiğini anlatır; içli mersiyelerle üzüntüsünü haykım, "Tesclli-bab:;--ıilMm 11 Illd/iıd' başlıb'l altında kavuşma ve ayrıl ık arasındaki gizli
sırrın aşkla bilindiğini, ayrılık üzüntüsünün ve kavuşma zevkinin ayrılmazlki eş olduğunu hikmetli sözlerletartıştıktansonrasözü tekrar Leyla ile Meeniln'a getirir; onları hatırlamakın teselli bulduğunu bu bakımdan Leyla ile Mecnun'u yazmaya niyetlendiğini,eserini okuyan kimselerden hayır dua beklediğini şu beyitlel'le ifade eder:
(JeJıııcc !p~(jmMCCIlWlIILe.ı.j;J
Vıı-Ülc!1{I/iletiba/intese/M
SebebdÜl-IIiI?1IJWIJif MecnOnIILey/ii
EserOlllll(!;;!ildÜlIJIIW:LLLIJııışii
Fcniıııü~'iLmeyeimF!"dııciid;uı TClll(;~Uıinknmhal'LIgedlidan
O/ilCllŞŞ;!!;;;/Imsemui~e-icaIl
O/::wıdııl;.-Ç')"çi/Ilikesbideöüb/ilı~6
Gürgendereli, yayııHadığlMahabbetname mesnevısi metilini bu beyitlerle bitirir. SeliıniyeKütüphanesi TY. 2i95 nolu yazmada bu beyitleri "KJş;,'a-JLey/ôvü Mecıııııı" başlığı takip etmektedir. Müstakil bir mesnevıolarak takdim edilen eser
K5a_g_m_,s,95-96,
