Başlık: TEFSİRDE MUKATİL İBN SÜLEYMAN VE ESERLERİYazar(lar):CERRAHOĞLU, İsmailCilt: 21 Sayı: 1 DOI: 10.1501/Ilhfak_0000000560 Yayın Tarihi: 1973 PDF

(1)

TEFSİRDE

MUKATİL

İBN

SÜLEYMAN

VE

ESERLERİ

Prof. Dr. İsmail CERRAHOGLU

Hicri ikinci asrın ortalarında hakkındaki dedikodularla şöhret ka-zanmış olan Ehu'I-Hasan Mukiitil h. Süleyman Cı-Ezdi el-Horasanı cl-Bclhi meşhur müfessirlerden hiridir. Delh'de doğmuş, Merv, Bağdat ve Basrada ilim tahsil etmiş ve oralarda tedriste hulunmuştur. Basrada 150/767 senesinde ölmüştür. Kendisinin Benu Esed mevlalarından hi. ri olduğu söylenir. Bazıları onu Mukatil h. Ccvaldu..: veya Davalduz is-miyle zikrcderlerl• Çeşitli hiyografik eserlerde Hadis ilmi ve siyasi fi-kirleri yönünden epeyce tenkide uğrayan Mukatil, Tdsir ilmi yönünden herkesee kabul edilmiş bir şahsiyyet olarak karşımıza çıkacaktır. Haya-tı hakkında kronolojik geniş bir bilgiye sahip olmamakla beraber, ge-rek muasırlarının gerekse daha sonra gelen alimlerin, tefsir, hadis ve si-yasi fil,irleri hakkında, :Mukfıtil hakkında siiylediklerini, elimizdc mev-eud eserleriyle de karşılaştırmak suretiyle, onun tefsir ilmindeki yerini ve ilmi şahsiyyetini ortaya çıkaımaya çalışacağı..:.

Her zaman ve her devirde hir şahıs hakkında müshet görüşlerin yanında menfi görüşler de yer alabilir. Muhtelif şalııslarm aynı kimsc hakkında vcrdiklP.ri değer hükümleri, o şahsm onlara karşı olan durum ve davranışları ile yakından alakadardır. Şahıslar hakkında değer hük-mü verirken, sadece muhtelif kimseleI'in o şahıs hakkında söyledikleri-ne itibar dlilmemelidir. Eğer değerlendirmeyi sadeee hu denilenler üze-rinden yapacak olursak, çok hüyük hatalara düşceeğimiz aşikardır.

Şa-1 ıbn Hacer, hu lakabııı :liuktııilin habasına ait olduğunu söylerken (hkz.Li<mu'I-Miziııı, Haydarabiı! B31, VI.82-83; i\fıın!ahab fi'l-Kiımil fi Ma'rifcti't-Dııafa, Zahiriyyc nüshası 399b;

cd-Davudl, Tabakatu'I-Müfcssirin, Mısır 1392/1972, 11.330); cz-Zelıclıl ise. Mukiltil b, Dava]' dılZ'lın, l\tııkntil b.Hayyiilı olduğıınu kaydeder (bkz.Tiırihu'l-lslüm, "!ısır 1367. VL132.)

(2)

2

İSMAİL CERRAHOtLU

hıslar hakkında en iyi değerlendirme, şayet varsa, bizzat şah~ın 'eserini tetkik etmekle mümkün olacaktır. Başkalarının verdikleri değer hüküm-lerini, eserinde olup olmadığını araştırmakla o şahsın hakiki değerini ortaya çıkarmış oluruz.

Kaynaklar onun siyasi bakımdan Zeydiyye fırkasına, kclam yö-nünden yetişmesi itibariyle de Mürcie'ye mensfıb olduğunu kaydeder-leri. Yine bütün kaynaklar onun son derece teşbih (Allahı mevcfıd var-lıklara benzetme) taraftarı olduğunu zikrcderIer. Massignon ise "o, hu-kuken Zeyd i, akide yönünden ise aşırı uerecede Cehme hasım idi" de-mektedirı. Zikrettiğimiz şu cümleler karşımıza çok bilinmiyenli prob-lemler çıkarmaktadır. Mukatil bunlardan hangi",idir. Bu hususu eser-leriyle karşılaştırıp makalemizin sonunda bir neticeye varmaya çalışa-cağız.

Mukatil b. Süleyman hakkında müsbet ve menfi haberler pek çok-tur. Aleyhinde olanlar, bilhassa onun hadis de şayanı itim ad bir şahıs olmadığı üzerinde durmaktadırlar. Onun haberleri el-Buhari ve en-Ne-sai tarafından kabul edilmemektedir.3 Veki' b.el-Cerrah (Ö.197/812)

"biz Mukatile mülaki olduk, lakin o yalancı idi, ondan hiç bir şey yaz-madık" demektedir4• Harice b. Muscab da "Cehm ile Mukatil bizim in-dimizde £asık ve £acir idiler" derkens, Yahya b. Macin (Ö.233 /847) onun sika olmadığını söyler6• ez-Zehebi, cl-Abbas b. Muscab'ın Merv

tarihin-de "Mukatil isnadı zabtetmezdi, Merv camiinde kıssalar anlatırdı. Cehm geldi ve Mukatil ile aynı celsede bulundu. Ve aralarında asabiyet hasıl oldu. Herbiri diğerini nakzeden birer kitab yazdılar", dediğini nakle-der'. en-Nesai, Muti1til yalan söylerdiS, İbrahim b. Yakfıb el-Cuzücani,

1 İbnu'n.Nedim, e1.Fihrist, Mısır (Matbaatu'r.Rahmaniyye), s. 253; İslum Ansiklopedisi, VIII.S67-S68.

2 Louis Massignon, Reeueil de texte. incdit. coneernant I'hi,toirc deIIImystiCJlle en pays

d'İslam, Paris 1929, p.194. 3 RecueU. p.1M.

4 İbn Ebi Hiltim, el.Cerh vc't.Ta'dil, Haydarabut 1371 /1952, IV.354.; el.Ratib el.Bağ-dadi, Tıirihu Bağdat, Mısır 1349/1931, XIII.168; eZ.Zehebi, Mizilnu'I.İ'tidiil, :Mı,ır 1382/1963, IV.173; İbn Hacer, Tchzibll't-Tchzib, Haydarabat 1325, X.282; İbn Hallikaıı, Vefeyiltll'I.A'. yan, el.Kiilıirc 1367, IV.342; en.Keyevi, Tehzilıll'I.Esına ve'I.Lugat, IIlı.ır (?I!üniriyye tab'ı) ll" lll.

S Tehzib, X.281; Tıirihu Bağdat, XııLlM.

6 el.Cerh, IVı.3SS; Tilrihu Bağdat, XIII.168; Tehzilı, X.283; Vefeyat, IV.3,ı2, Tehzibu'l. Esmil, 111.111.

7 Tehzib, X.280; Mizanu'I.İ'tidaı, IV.173. 8 Mizan, IV.173; Tenzib, X.284.

(3)

TEFSİRDE MCKATİL İBN SÜLEYMAN 3

ouun cesfır bir yalancı (dcccal) olduğunu I, İbn Hibban ise, o onların ki. tablarına uygun olan Kur'an ilimIerini nasara ve yahudilerden sorardı. O, Allah'ı mahlukata benzetirdi, hadiste de yalan söylerdi2 dediği nak-ledilir. İshak b. İbrahim cl-Hanzeli "Horasandan üç kişi çıkarttım. On-ların dünyada yalan ve bid'at bakımından hir benzerleri yoktur. On-lar da Cehm, Mukatil ve Omer h. Subh'dur".3 Abdu's-Samed lı. Ahdi'l-Varis, Mukatil b. Süleyman bize geldi, Bize Ata'dan hadisler rivayet etti, sonra aynı hadisleri cd-Dahhaktan ve daha sonra da Amr b. Şuayb'-den rivayet etti. Bizler ona, bu hadisleri hangisinden işittin diye sor-duk. Cevap olarak, hepsini onlardan işittim dedi. Daha sonra da valIahi hangisinden işittiğimi bilemiyonım dedi" deıııektedir4• Ahmet b. Sey-yar el-Mervczi, Mukatil hakkında şöyle söylemektedir: "O metrfıku'l-Hadislikle ve Metruku'l-Kavl ilc müttehemdir. Zikri hclal olmayan sı-fatlar hakkında konuşurdu.s

İshak h. İbrahimden rivayetle, Harice, Mukatile uğradığında, o, insanlara hadis rivayet ediyordu. Kelbiyi kastederek Ehu'n-Nadr hize söyledi dedi. Sonra ona Kelhl ile birlikte uğradık. Kelbi, Allah'a yemin ederim ki asla höyle bir şey rivayet etmedim. Sonra ~lukatile dönerek ya Ebu'l-Hasen ben Ebu'n-Nadr'ım ben bu haberi asla sana rivayet etmedim, dedi. Bunun üzerine Mukatil, sus ya Ebu'n-Nadr, hadisin süs-lenmesi bize aittir, hemen ancak o insanlardan birinden nakledilmiştir, dedi6• Amr b. Ali, O metrfıku'l-hadistir ve yalancıdır, der?, İbn Sa'd da, hadis eshabı ondan sakınırlar ve onu münker gördüklerini söylerB• cl-Buhari, O münkerü'l-hadiı;tir, onun hakkında susulduğunu9, Abdur-rahman b. el-Hakem ise, O knss idi, insanlar hadisini terkettiğini zikre-derId, Ebfı Hatim onun hakkında metrukü'l-hadis derkenı!, en-Nesai, Hazreti Peygamber hakkında hadis uyduran ınarM yalancıların dört

1 Tarihıı Bağda!, XIU.165; Teıızlb, X.28:l; Mizan, LV.173; Vefeya!, LV.342. 2 Mizan, LV.175; Tehzlb, X.284; Vefeyat, lV.343.

3 Tarilıu Bağdat, XII1.164; Tehzib, X.28I. '1 TCDZlb, X.282; TariIm Bağdat, XII1.167.

5 Tarilıu Bağdat, XU1.163; Tchzlb, X.282; Vcfeyat, lV.342. 6 Tarihıı Bağdat, xın.163-164; Tehzlb, X.282-283. 7 Tchzlb, X.283.; Tarihıı Bağdat, XIII.l69.

8 İbn Sa'd, Kitabıı'L-Tabakati'I-Kebir, Beyriıt 1380/1960, VI1.373; Tchzilı, X.283. 9 Tehzlb, X.283; T,lrihıı Bağdat, XIII.169; Mııııtahıılı fi'l-Kamil, 399b.

LO cI-Cerh, IVı.355; Tehzilı, X.283.

(4)

4

İSMAİL CERRAHOGLU

\

tane olduğunu söyler. Medinede İbrahim b. Ebi Yahya, Horasanda Mu-katil, Şam'da Muhammed b. Said el-Maslub, Bağdat'ta Vakıdi! idi. İbn Adiyy, onun ekseri hadisine tabi olunmaz, fakat marın ve sikattan olan şahıslar ondan hadis rivayet ettiler, zayıflığına rağmen hadisi yazılır, demektedir2. cl-İeli onu metrukü'l-hadis olarak görürkenl, el-Halili, Mukfıtilin tefsir ehli indinde yerinin büyük olduğunu, fakat rivayet hu-susunda zayıf bulunduğunu söyler4• ez-Zehebi, müfessir Mukatil b.

Sü-leyman metrfrkü'l- hadisdir, teesimle şaibelidir. Bununla beraber ken-disi ilim merciidir, tefsir ilminde bir denizdi, demektedirs. Kemalud. din ed-Demiri de, alimlerden bazıları onu sika bazıları da yalancı saydı-lar ve hadisini terkettilcr. Denildi ki, o, rivayeti helM olmayan sıfatlar hakkında konuşuyordu ve yine denildi ki o, Kur'an ilmini yahudilerden ve hristiyanlardan, kitaplarına uygun şekilde alırdı. Müşehbiheden idi şeklindeki nakilleri zikrettikten sonra, bunların sıhhatına inanamıyo-rum demektedir6•

Yakut er-rumi, et- Taberiden bahsederken, tefsirine :\'1uhammed b. Saib el-Kelbi, Mukfıtil b. Süleyman, Muhammed b. Omer el-Vakıdi'. den hiç bir şeyalmadı. Zira bu şahıslar ct-Tab eri indinde zanlı idiler dedikten sonra, en iyisini Allah bilir tabirini kullanmayı da ihmal et-mez7• İshak b. İbrahim, Ebu Hanifenin şöyle dediğini işitir" bize doğu-dan iki hahis görüş, geldi, Cehmin muattılası, Mukatilin müşebbihesi".8 Ebu Yusuf'da, Horasan'da iki sınıf vardır ki, yeryüzünde o iki sınıftan daha buğzedilen yoktur. Onlar da el-Mukatiliyye ve cl-Celımiyyedir, demektedir9• Malike ulaşan bir habere göre, Mukatile biri gelmiş,

ashii-bı Kehfin köpeğinin rengini sormuş, o da, ona o köpek muhtelif renk-lerdedir demişti. Sonra sorana eğer böyle demiş olsaydın kimse seni red. dedemezdi, dcr. Nuaym b. Hammad, Mukatilin ilk zahir olan yalanının bu olduğunu söylerlo. Ebu Hanifeye, Cehın ve Mukatil indinde nasıldır

1 Tii.rihu Bağdat, Xııı.ı68; Tehzib, X.284.; Vefeyiıt, IV.342. 2 Mizan, IV.175; Telızih, X.28i.

3 Tehzib, X.284 .. 4 Aynı yer.

5 ez-Zehebi, Tezk.iretu'I-Huffiiz, Haydarahat 1375/1955, 1.174. 6 ed-Demiri, Hayiitu'I-Hayaviııı, Mısır 1321, 1.2911.

7 Yiikıit er-Rıimi, Mıı'cemu'I-Udebii, Mısır 1923 C'largolioııth Ileşri), VI.441. 8 Tii.rihu Bağdat, XIII. IM; Tehzib, X.28I.

9 Aynı yer, aynı yer.

(5)

TEFSİRDE ~IUKATİL İBl'i SÜLEYMAN

5

diye sorulduğunda "her ikisi de müfrittir. Cehm tcşLihi nefiyde ifrata gitti ve o hiç hir şeydir derneğe kadar vardı. ıHukatil de Allah'ı mahlu-kata benzetmektc ifriita gitti" demiştir'. Harun b. Ubeydullah Babasın-dan naklen, d-Mehdi, Mukatili kastederek, şu benim için ne dcr dediğin-de, eğer istersen Ahhas hakkıııda scnin için hadis uydurur" dediğini söyler2• ELu Davud, hadisinin terk olunduğunu3, Zckeriyya b. Yahya es-Sad de onun yalancı ve nwtrfıkü'l-hadis olduğunu kaydeder4.,

Louis i\Iassignon, bu zat tersirdeki metod unda bir otorite olmuş-tur. Eş-Şafii gibi bir ~ahsiyyet onu teyit etmiştir. Mücahid ve ed-Dah-lıak vasıta~iyle İbn Abbas'ın talebesi olan Mukatil Y ~llUdi ve Hristi-yan kaynaklarına müracaat etmeye cesaret edebilmiştir. Kur'andaki Kitabı Mukaddcs tefsirlerinin sahih kaidelerini formüle eden ilk şahıs olarak karşımıza çıkar, demcktı~dirs. Regis Blaclıere'de, Mukatilin tersiri hakkında, sanki o İbn Abbas ekolünün öğretimini ve onun olduğu bi. linen metinlerini devam ettiriyordu".6 Alnnct Emin, insanların bilme-dikleri şeyleri sormayı sevdiklerini söyledikten sonra, tefsirde hu gihi haberleri İbn Abbas'dan rivayetle, İkrime, l\'lüciihid ve Mukatil b. Sü-leyman rivayet ediyorlardı, demektedir7• Goldziher'ıle, omın tefsir il-minin, Yalındi ve hristiyanlardan geldiğini ve onların kitabıarındmı uygun olanları almış olduğunu söylerR•

Buraya kadar genellikle aleyhinde olan haherleri kaydettik, hiraz da lehinde olan haberleri serdetıneye çalışalım. Hemen şunu söyleyelim ki, bütÜn biyografik ve bibliyografik eser sahibIcri, Mukatilin tefsir sa-hasında bir otorite olduğunda ve onun bir tefsiri bulunduğunda ittifak Iıalindedirler9• Hatib el.Bağdadi, Mukatilin tersirde ınarifet sahibi

01-1 Tariilli Bağdat, XLL1.L66; Mizaıı, LV,173; Tehzilı, X.28L. 2 T,ırilıu Bağd,;ı, XIII.167.

:1 A)'uı c,er, XIII.16'1. 4 Ayıu yer.

5 Rer:ueil, p.194.

6 R.Blaehere, Iııtrouucıioıı au Coraıı, 1'"r;s J '15'1, p.2H. 7 Alııııct Emin, Zuhm'l-İslam, 1952, 11.38.

8 Goldziher, lI1ezalıihu't-Tefsiri'l.ls!fıml, :Mı"r 137'1-/1955, s.75.

9 Tehzibu'I.E5ınu, IJ, .111; Hayatlı'I.Hayavan, 1.297; Tahakatlı'l-lIfiifc"irilı, 11.330; c1-Cerlı, lV,.35.i; Tarihu Bağdat, XLLJ.160-J(.9: Recucil, p.194., İslaın-Ansiklopedisi VIII.567; 1Ilizan, IV1.173, Tahakatu b.5a'd, VIJ.373; T.hzih, X.279-285; Fihrist, s.253-254; VefeYılt

ıv.

341-34:1; ,\fezahih, s.75-77; lııtroılııctioıı au Coran, 1'.214..; Şemsiiddin 5"mi, Kaınusu'I.A'I,ım, İstanbul 1316, VIA369; Omer Riza Kahhaıc, lI1u'ccmu'l-lIliiel1ifilı, Dımaşk 196C, XII, 316, Hay-mddin ez-Zrikli, c1-A'lam, ikinci tab'ı, VII1.20C,; İbnu'l-Iıuad el-Haııbell, Şezerfıtu'z-Zeheh, K,.lıire, 1350, 1.227; l'.bdu'I-Kfıhir el-Hıığdııdi, c1-Farku beyııe'I.Fırak, Mısır 1367/1948, 5.139.; Bağdaılı İsmail Paşa, Hediyyetu'I.A.rifilı, Esmfılı'I-:Mi;r:I1ifin,!Staııbııl 1951-1955, lI.470.Kf.tih Çelehi, Keşfu'z-Zııniııı, 1,laııhıı! 1941-19'[:{, 1..159.

(6)

6 İSMAİL CERRAHOGLU

duğu söylenir, fakat lıadisde böyle değildir, demektedir!. Şu'be daima Mukatili hayırla yadederz. Ahmet b. Hanbele, Mukatilden sorulduğun-da, onun kitabıarı vardır, onları ben ancak Kur'an ilmi hakkında uy-gun görürüm, der3• Bu ifadeden anlaşılıyor ki Ahmet h. Hanbel onun tefsir yönünü kabul etmektedir. Ebu'l-Raris el-Cııziidinı, imam eş-Şa-fii'den naklen bütün insanlar şu üç kimsenin iyalidir. Tefsir de Muka-til, şiirde Züheyr h. Ebi Sülma, kelamda EMı Hanife".4 Mis'ar, Ham-mad b. Amr'a, Mukatili kastederek, şu adamı nasıl bilirsin dediğinde, onun ilmi hana gelmemiş olsaydı onu },ilemczdim dediğini Süfyan işi-tir5• Ali h. Huseyn el-Vakıd, bir adam l\1ukatilin tefsirinden bir cüzle Ahdullaha geldi, Abdullah onu aldı. Bir müddet sonra ona ya Eha Ab-dirralıman onu nasıl huldun denilince, eğer onun isnadı olsaydı, ilim-den birşeyler olahilirdi, dediğini nakleder6• Demek ki tefsiri hizatihi be-ğenilmekte, isnadın hulunmaması hakımlIldan tenkid edilmektedir. Ahhad h. Kesır, Yahya h. Şibl'e Mukatilden seni men eden nedir diye sorduğumda, helde ehlinin onu kerih gördüğünü söyledim. Bunun üze-rine hana, OhU kerih görmesinl~r, Allah'ın Kitabını ondan daha iyi

bi-len kalmadı, demi~tir7. ~uaym b. Hammad, Mukatilin kitabını Süfyan b. Uyeynenin yanında gördüm. Ona, tefsirde Mukatilden mi rivayet ediyorsun dediğimde, hayır, ondan yanlım ve delil taleb ediyorum, di-ye cevap verdiğini naklederS. Merv ehlinden olan Abdülmeeid, Mukft-til b. Hayyandan, sen mi yoksa Mukatil h. Süleyman mı daha alim diye sorar. Cevap olarak, Mukatilin ilmini hiç kimsede bulmauığını, sanki . onun uerin bir deniz olduğunu söyler9• el-Kasım b. Ahmet es-Saffiir, İbrahim el-Harhi benden Mukatilin kitahını alır ve ona bakardı. Bir gün ona ey Ehu İshak insanların Mukatili kötülernelerinin sehehi nedir diye sordum. Sebebin, Mukatile hased etmeleri olduğunu söyledilO. Yi-ne İbrahim, Mukatil tefsİri, insanlara cem ettİ ve onlara sema'sız olarak

1 Tarihli Bağdat, XLLI.160.

2 Tiırilııı Bağılat, X1I1.161; TelııiL, X.27'!: Vefyiıt, 1V.342. 3 Tarilıu Bağdat, XLL1.L61; el-Cerlı, 1V1.355; Vefeyiıt, IV.342.

<1.Tariim Bağda!, XLI1.161; Hayiitlı'I-Hayavan, 1.297; Tahakiitlı'I,;\'1üfessirin 11.331; Şe-zeriitıı'z-Zelıeu, 1.227; Mizan iV.I73; Telızih, X.279; Vefeya!. IV. :11'1, Heeııci!' 1'.194.

5 Tarilıu Bağılat, XLL1.161, . 6 Ayııı eser.

7 Tariim Bağdat, X llI.162;Tchzih, X.2BO. 8 Aynı eserlcr.

9 Tarilıu Bağdat, XIIl.I62; Miziili, 1V.173; Tehzih. X.2?'!. 10 TariIlli Bağdat, XLLI.L62.-I6:1, Tehzib, X.280.

(7)

TEFSİRDE MUKATİL İR" StLEY:lIAN 7

tefsir etti. Eğer hir kimse Ma'merin tefsirini katade'den ve Şeyba'nmkini de Katade'den cem ederse, onun üzerine en güzel tefsiri yapmış olur de-di. Aynı zamanda İbrahim, tefsirine ondan birşey ithal etmediğini söy-ler ve el-Kelbi'nin tefsiri ilc Mukatilinkini müsavi görür!. İbnu 'l-Mu-barek'e, Mukı1tilden soruldubTUnda, eğer Mukfıtil sika olsaydı tefsiri ne güzelolurdu, demiştir. Başka hir rivayette, eğer onun tefsirinde ümad olsaydı, tersirinden başka bir :şeve bakmava liizlım kalmazdı,

demek-i "' ~

tedir2• İbn Rallikan, Mukatilden bahsederken" Allah'ın Kitabının meş-hlır müfessirlerinden idi. Onun ıneşhur bir tefsiri vardır. O şerefi yüce olan alimlerdendi, Allah ondan razı olsun, şeklinde dua eder3• Mehdi ise onun ilminin genişliğine hayret eder4• es-Suyuti de, Mukatil tabiinden kihar kişilere ulaştı dedikten sonra, eş-Şfı.fiinin, Mukatilin tefsirini sahih gör-düğüne işaret eder. Yine es-Suyuti, İbn Adiyy'den naklen Mukatilin tefsirinin, el-Kelbininkindeıı sonra geldiğini, el-Ke1binin, Mukatile ter-cih edildiğini söyler ve sebebini de şöyle izah eder. Çünkü Mukatil aşağı kötü bir mezhebe sfılik idi, ders.

Buraya kadar hiç bir değer hükmü vermeksizin, Mukatil b. Süley. manın lelı ve aleyhindeki haberleri naklettik. Aleyhiudeki haberlerin hemen hemen hepsi onun usıılü hadis yönünden isnada ehemmiyet ver-mediği, hatta iki raviyi bir biıine karıştırdığı, ehli sünnetee iyi olarak tanınmıyan müeessime mezhebine salik oluşu gihi sebebIerden tenkid edildiği görülür. Hatta lehinde olan haberIerde bile, tefsirinde isnad ol. - saydı ne güzel olurdu şeklindeki sözler, yine hadis yönündeki

ihmalkar-lığına hamlolunur. Bu tenkidler onun, ilk devirlerde cari olan isnada kafi derecede ehemmiyet vermemesinden ileri geldiği anlaşılmaktadır. Herşeyi kendisinin bildiği iddiasında bulunması, kendisine gülünç su-all er sorulmasına sebeb olmuş ve onlara vermeye çalıştığı cevaplarla değerini düşürmüştür. Mesela, o. Merv, Mekke, Bağdat ve Hatta Beyrut gibi şehirlerde meseide oturur, kendisine arşın haricinde sualler sorul-masını ister. Bunun üzerine, Hac'da Adem Peygamberi kim traş etti, sincğin yaratılışının hikmeti nedir, karıncanın barsaklarının önde mi

1 Tfırihu Bağdat, XILI.163, Teıızih, X.28L.

2 Tari/lU BağıLlt, XIII.163, Tehzib, X.279-280, Mizaıı LV.173, Vefeyiıt, 1\'.342. (diğer bir rivayelte llmil Mulıarek onun hadisini terketmiştir) Bkz. Sünerı n't.Tirmizi, Mısır 1385/1965. V.740.

3 Vefeyat. IV.341. 4 Tehzib, X.285.

(8)

8

İSMAİL CERRAHOGLU

arkada mı olduğu, iki nincnin ıninm meselesi gibi adıib sualler sorul' mu~, bunlara tatmin edici cevaplar vcrememi~, hu sebehten dolayı Bey. rutta bir gece zor kalabilmiş, hemen ertesi sabah Bağdata dönmek mee-huriyetinde kalmıştı. i

Şimdi biraz da Mukatilin eserkri üzerinde duralım. Onlardaki ori. jinal yönİeri ortaya çıkarmaya çalışıp, bazı karşılaştırmalar yaparak, ::VIukatilin tefsirdeki df~ğerini ortaya koymağa çalışalım. Kaynaklar, Mukatilin nisbeten çok miktarda eser yazdığım bizlere nakletmektedir. ler. Fakat bu eserlerin pek çoğu bugün elimizıle mevei'Id değildir. İbnu'-n.Kedim Fihristinde2 Mukatilin şu eserlerini zikretmcktedir. Kitabu't. Tefsiri'I.Kehir, Kitabu'n-Nasih ve'I.Mcnsi'Ih, Kitahu Tefsiri'I-Hamsi Mi'ye Aye, Kitflbu'I.Kıraat, Kitahu l\'Iüteşabihi'I.Kur'an, Kitabu Ne. 'vadiri't. Tefsir, Kitiibu '1-Vüei'ıh ve'n-Nezair, Kitiibu'I-Cevabat fi'I.Kur'.

an, Kitahu'r.Redd ale'I.Kaderiyye, Kitabu'I.Aksam ve'I-Lugat, Kitii. bu't.Takdim ve't.Te'hir, Kitahu'ı-Ayat ve'I.Müteşabihat.

Görüldüğü gihi eserlerinin çoğu tefsire ve arap diline aittir. Bu ara. da Kaderiyyeye karşı tenkidi bir eseri de vardır. Bu gün bu eserlerden ancak üç tanesine "ahip bulunmaktayız. 1.Kitabu't-Tefsiri'I-Kehir3 2-Kitahu'I-Vüci'Ih ve'n-l\ezair4, 3- Kitabu Tefsiri'I-Hamsi Mi'e Ayes, Broc-kelmann'ın Arab Edebiyatı Tarihinde6 zikrettiği et.Tefsir fi Müteşfıhi-hi'I-Kur'an veya Sllatu'I~Kelam adlı eser, Mukatilin et-Tefsiru'I.Kehi. ri'nden haşkası değildir. Bu hususu Massignon? ve Fuad Sezgin8 de te-yid etmektedir. Bu üç eserin muhtcvalarına geçmeden önce, Ehu'I-I1u. seyn Muhammed b. Ahmet el-Malati (Ö.377 /987) "Kitabu't-Tenbih

ve'-i Bu haherIer için bkz.Mizım, IV.17'I; Tehzih, X.283; Vefeyat, lV.HI-342; Tehzilılı'l. Esma, 111.111; Hay,itu'I.Hayavan, 1.297; Şezeratu'z-Zeheh, 1.227; c!.Ccrlı, IV1.355; Tariilli

Bağ-dat, XIJT.l60, 163: lIfııntnlıa!> fi'I.KıııniI, 39%.

2 Fihrisl, ••.253-254; Tahak,itlı'I.Müfe"irilı, 11.331: Keşflı'z-Z,m,;JI, lA59, 11.1469, ıı. 2001; bnııiu'I.)fiieIlifilı, lJ.470.

3 BlI tefsirin bıılııııdui';n yerler i,:in lıkz.İstalılIııI, Hamilliyyc 58, FeyznIlah c£.79, Kilp. riilii I'B. Serez N5, Hasan Hii,ııi 17, Sar;ı~' Ahmet ULU, Saray Emeııct 565; Bıı"", lLÇelebi 27.

'J. Baya"t 561; Saray EIlI:ıııel 2050. 5 British :llııseıım, Or.(i3.H.

6 Brockelmaıııi, Cari, Ge,c1,ichıc dcr Arabisclı,.ıı Lillcralıır, Lcideıı 1937-19.12, Supp!. 1.332.

7 BCClICi!,".194.

(9)

'1'EFSinDE MUK,tTİJ. in~ SÜLEYMAN

Redd ala Ehli'l-Ehvai ve'I-Bida"l adlı eserinde, Zındıkların Allaha if-tira ınahiyetinde olan Kur'an ayetlerinin hazısınm hazısını nakzedişi görüşlerini reddetmek için, sika ravilerin Mlikatil h. Süleymandan ri-vayet ettikleri haberlcriz inceleyelim. Mukatil, zındıkların şüphe ettik-leri ayetler üzerinde durarak, cahiller hurada hir tenakuz olduğunu gö-rürler, halhuki havass tefsirinde hir tenakuz hahis konusu değildir, di. yerek ayetleri izah etmeye çalışır. Biz, pek çok örnekler arasınd an hir tanesini vermekle iktifa edeceğiz. el-Enam suresinin 103. ayeti "gözler onu görmez, o hütün gözleri görür" ile Kıyame suresinin 22-23.ayet-leri (o gün birtakım yüzler Rahlarına hakıp parlayacaktır) ayeti ara-sında, bazıları cehalet edip hir tenaktlz varmış gibi görür, Halbuki muh-telif mevzilerde havas tefsirinde böyle bir tenakuzUn olmadığını söyler. "Gözler onu görmez" ayetinde, mahlııkat onu dünyada göremez, halbu-ki (o gün hir takım yüzler Hahlarına bakıp parlayacaktır) ayeti isc kı-yamet gününde olaeak bir hadisedir. "Nadıra" nurla onun beyazlaşıp güzelleşmesidir. "Rablarına hakmaları" ise, o günde onlar, karşı karşı-ya gelip biribirIerine hakarial'. İşte her iki ayetin tefsiri böyledir3, diye-rek iki ayet arasında bir tenakılz olmadığını gösterir. el-Malati, hıı te-nakılz gibi görülen ayetleri kendi aralarında tasnife tabi tutarak

(~\-,tI

...J~\

.,i~-Jij

J ~~)

(iJ'$J\

ü~

~L;.~ ~

~4)

(()~\ J

(....la\

O~~\

~-.iü

c...:-'4)

gibi bablara ayırmış ve yine

MiL.

katilden örnekler verıniştir4• Yukarıda zikrettiğimiz elde ınevcud üç ı~seriylc karşılaştırıldığında, hu örneklerin hiç hirine rastlanılamaınış-tır. Bu örneklerin, Mlikatilin, Kitahu Cevabati'l-Kur'an, Kitabu'l .Ayat ve'l-Müteşahih&t, Kitabu Müteşabihi'I.Kur'an, Kitabu Neva-diru't-Tefslr adlı eserlerinden almış olması kuvvetle muhtemeldir5• cl-Malatinin aldığı hu örneklerin hiç hirinde, isnadlı bir haher hulun-madığı gibi, onuıı, Zeydi, Mürcie ve Müeessimeden olduğunu gösterecı~k akide yönüne ait hir fikre de rastlanınamaktadır. Aksine, Mukatili bu örnekleriyle, islaına ve Kur'&na tecavüz etmek isteyen zındıklara

1 el-Mala tı, KitiiLıu't-Tcııbilı, İstaııbul 1936 (Sven Dcdering) 5.43-63. 2 et- Tenbilı, 5.43-.1.4.

3 et-Tcııbih, ,.'l8. 4 Aynı cser, ,A9-5r..

5 et-Tenbihiıı ııaşiri (s.eS) de "muhtcmel ki Im fasıı Mukatiliıı ct-Tefsİru'I-Kehirinden

\"e-ya Miiteşnbihlı'l.Kur'nllılan ııaklcdilıniştir" denıekle, bu iirnekleri Mukatilin tefs;r; ile karşılaş-tırmadığı anlaşıimak tadır.

(10)

ıo

iSMAiL Cr.RllAIIOt;J.l1

karı;ı sava~an hir mücahid rolünd{~ görmekteyiz. Fakat, el-Malati'nin hıı örnekleri Mukfıtilin eserlerinden ne miktarda aldığını ve onlar arasında seçmeler yapıp yapmadığını bilemiyoruz.

Fakat, d-Malati yine aynı eserinin diğer bir bölümünde, Kur,an-dan aldığı bazı kelimeleri

(0T.J~\

j

<(.$::'

J5')

formülünü kullanarak Mukatilden nakletmektediri. Bu kelimelerin hemen hemen hepsi

~Iukatil-in, ct- Tefsiru'l-Kehirinde bulunmaktadır. Bu da, yukarıdaki örnekler lm-susunda el-l\'Ialati'ye biraz daha fazla itimat! edeceğimizi gösterir. Mas-signonun "el-Mal at!, bu örnekleri, Mukiitilin ya et- Tefsiru'l-Kehirinden veya daha kuvvetli olarak Tefsirn'l-Huııısi Mi'e Aye adlı eserinden al-ımı; olması muhtemeldir"2 sözü, onun bu meseleyi iyice tetkik etmediği-ni ortaya koymaktadır. Halbuki hu örneklerin hepsi et-Tefsiru'l-Ke-birden alınmıştır. Biraz sonra muhtevasıııı vermeye çalışaeağımız Tef. siru'l-Hamsi Mi'ye Aye adlı eserde, isminden de anlaşılacağı üzere ahkfı. ma dair olan ayetler incelenmektedir. Halbuki bu örueklerde ahkamdan ziyade Kur'an ayetleri üzerinde şüpheye düşenlerin "ehimlerini red ve Kur'anda geçen bazı kelimelerin manalarının izfıhı ve açıklanması var-dır.

el-Malati'nin kitabına aldığı bazı kelimelcri, Mukatilin et-Tefsiru'l-Kebiri ilc karşılaştırılmasına ait örnekler vermek uygun olacaktır. Üst kısımda verdiğimiz örnekler eı-Malatinin "et-Tenbih" adlı eserinden alın-mış ve yeri gösterilmiştir. Sağ başa konulan numaralar, aynen alt ta-rafa da intikal ettirilerek, aynı kelimenin Mukatilin tefsirindeki durumu gösterilmektedir. et-Tenbih

S. 57

S. 59

~~Il)-l (i

Lk_k;

i) - 2 3a 222h et - Tefsiru'l.kehir (Hamitliyye 58)

---..:iı~S::..:Jı~ (el-Fatiha 2) u..:iı.u.IIl-I

:.)J>;"

~A,

(el- kchf 14) ulili

..:iı:

J~

il - 2

1 Bu kelimeler için hkz ...ı-Teııbih, 5.56-63. 2 Recııcil, p.19'I(noı 1).

(11)

TEFSİRDE MI;KATİL İBN SÜLEy~ıAl'ö

11

ct - Tcnbilı

S. 56

S. 57

S . .57

S. 57

5 .. 57

~

tbL)

t.~~

rt~'.

~

U 0'.

..L.t=~

i

\.it.,p

0l~\

:.-;:..;

o

jl.'1

'J..l¥

~::>

t;)

p:~~

.ı.:l:~~

Jç.

~J

Jli ~\)

1..::>

((l,;.l)

II - 3 tJ~:>11l-4 (i

0t~)I

II - 5 (i

t;...

b:.

il - 6 (i

o

tk:.:l \

..:.ı\}~.>

il - 7 (i

u...

t'1

LL - 8 (i \~'.~ •••••

'1.,,;

L) - 9 n ~j

ts::.

Jç.

I."lr \

l) - ıo (i

dS"'

t,;.

Jç.

J-:

LL - iı (( ~J

0~t

~i)

L) - 12

((

i

J~

'1

il - 13

(Ip)

~~

J" il - 14

((•..b~\»)

(i)J~»

7a \I.L~ .;..: (cl- Bakara 22) (i\;1) ,-,.;,;,:1\ r-(j ~ <$.i.!1ıl - 3

117b

r"'~

~: (

et -Tcvbc 31 ) ıı ~,;~\

ıJ.ı.;.:1

i) - 4

147b L.1J....lI ,-;-,\.,.,1

r.r!.~

c!

.):¥i .;..:

(et. ~'evbc 31) ((

r-;\~,;

J i) - 5

429a 1./\...,

eS:

l:.-l>..J~.\il ':;

t!-;

~j\ .t:..:\ i~\

.sA: (

cl - Mülk

4) ıı \.:...\,,:. - 6

26b.

.:"u..,..;.ıı ~;

c5~

(Bakara

26) ((

.:,,~i

';"1.Jk,,:. \-,~j Ji) -

7

92b. 0-'li ~ .;:..;\

r

-,i ~ ~.:).")' .;..:(Maide 26)~~LAJI i.,.AlI ~ '-'); )\!i) - 8

68a.

\ı~ eS: (

Nisa 9) ((1-1;.(.. ':I." i) - 9

II 9a.4..(.,;\£ .;..:rS::L:..\~.;~ (En' am 134 ) ((~

\s:.. ~

I.,Lr li";

4 Ji

i) - 10

218h . ~~ -,"

.ı;~

J"

.;;.l) \; <.>\ı; <.S:-!- \J ü...Ji

(Isra 84)

ii

-.::JS

\; ~

J...:Jf

J.

i) -

II

-132a.

d~,; J~

c5~

(Araf 166)

ii.!.l~,;ü};

~I

Ji) -

12 166b.

tb.

(Hud

22) ((

rJ':"':I -

13

.1-,; J ((i;; Ll••) i) (H)

':":=--3il

ci

.1-,.0) .:.,'.:"~L::...

(EnfaI9)

ii

~~.r

i) -

14

(12)

İ2

(:t - Tenhih

~l.•

rj.. LI

("'Iç.

rj .•

.ı:iı\

if

pl..

i) - 24

~:>..J'JI

_. _u

~,,:;i

LI !.l)~

n -'

2S

t.:~

J II ~\ ~

i

f

D-ıs

01,jsJ.I

LI

0LS:..:;.JlI

II - 16

, L_A]I

(i

ı...A1I

J;J

i

II - 17 ~J

JS::..

(i

pk5:..

J ~ il - 18

~..:?

j

ii ;

Jj

j .f"}i

J~

i) - 19 \

.

U"

li

..:..ıl) ~~

II - 20

~L\

II ~ ıl - 21 ~ 11~~,,1l-22

0Jç.}

JT

o~.;.l:>

II

0r)

JT

~i..ı.:>

il - 23

S.

57

S.

58

S.

58

S.

58

S.

:')8

S.

58

S.

58

S.

59

S.

59

S.

59 S. 59

5h.

151b.

153b.

180h.

264a. 276h.

'.1>--'11 j t~':".J ~

(Bakam

10)

1f;'1

..,..i~

I"'!.ı Li -

15

wl~.i,s::ı\ .;.~ ( Tevhe 71) (i wt~;ilı) - 16

.l-,!!

c:'

';.J.

(Tevhc 87. )ci -..:JIJ;.JI t:' 1-,,:

..is:::.

.J~ 1..1"'; J Li - 17

-.);j .J.,)-i ~~;, ~.ı

.r"

.s.!.

(Y

usuf

84)

if

i£

J,iII -

13

JJ'" (cl - l\IUlninun 63) if li:. <J' ;_.J. j Li .;~~!

.s"!.

if ı'"f:Jl; CHl} - 19

.JI.;-'!\

Il".

.JLe.'

w'

;J~ j lJ. I-,l~

JL.jJ

:.J).,;

.s.!. (

Furkan 53) if wL)

..,...1"

I,l;.

=

20

r

d-» i j Ö.:... ~o:i

i":-:'..••

!.'1

J

..i",.

(Hier 48) cc'-;-...;

y ~'.

'! - 21

195a. ~ i

t;....

~~'J ~..\ll j .Jıflf

):..!!

JI

~j., .•• ';" (İlmıhim 43) cc

':~ab

•..•

Li - 22

'-;-!K:JI ~ .JJ") J i'.L..;~

.s.!.

(Ali iml'an LL) if .J.J") J

i

..,..T£ıı- 23

.:ilI <J'

rs:::.:...,.

~l. <J' ~ ( cl - :Mmnin 33) if r""l.. <J' .:ilI <J'

r-(J \...

II - 24

~ ...ı:!1 J.:il

,fi

(l\Iü!k 1) if !.J.;L.,;II - 25 191b.

4941.

354b.

(13)

TEFSİROE MUKATİL İn;,; SÜLEYMAN

₁₃

et - Tenbih

S. 59

S. 60

~

J'

J~\ ~

J)j"

')W

J~J:.\

i~~

(i

($"1))\

II - 26 (i \.:ı

y....

~+~)

J1;

II - 27 (i

L~J~

II - 28 9a. )IıJ 182a. 202a. tl,07h. 108a. 406a. 460h. 406h. 3h.

398b.

S. 60

~i

«(

0)

ı:r

II - 29

S.61.

ilk..JG..ıJI

(i

0~)ı"

II - 30

S. 61.

U~lkJI

(i c.>J~ )

~\Jj

Il - 31 ~~J II

JJkll

J

c.>jll~l

J)"

01.;l1

J

'K;.

(i ~J II

J';) -

32

S. 61.

ü..,ll

~~i.» ~

«

0?L

1.,,1.> \~\)

L)

ö.;)\

J ..

,b••.

I)

~i:. ~J~)

u..z4\

(i ~~,;. II - 33

S. 61. .ı.:l~\)

j

.;.)11

u.

~.s~

JJI

0"

"L,.,

JJ ~

« r~k~,;. JI

rY;;'~ L) öJ~lI

J

U>I)

~l

~L.AJI

J

;;.~t...kJI «

4-!\

II - 34

S. 62.

.0L>L:~

ı~.r

J+

l1

U...i

J'f

L~,;.~:

(i

FJ

•....••./',ıı .)-{~ ..:..~i

J~

i ~ (Ra'd 3) IIı.s-1J.J l~

J.::-

J il - 26

y.:

rY.

J

j-i~A:.. ~ (Nahl 58) III':>J-" .~ J j1;il - 27 rt>J}- 0JJ.. ':1":'~IJ"; ':1 .::-LA.;l~~.,. (Vakıa 37) IIl,r il - 28

<..1,f

(Enam 6) cc;';;;

,f il - 29 illiJI.J~jl ~~ (Rahman 58) ((0~.;l1 il - 30

a.J~' ~l:l. J ~.~ (Gaşiye 16) II~J~ cs,I.J";J i) - 31

..,..i

\.:.k!i cst>J cs,I.J)I ~A~ (Rahman 76) II;';L> tS';'-:&, il

4J ..1.:.':1 (Bakara2) cc"';~.J ~' il - 32

.::-J11 ":'.:>IJ ••. ~~

(Tur 30)

(i0J:.11 ~.J il

..,..zl;IJt> J ~LkJI W~~~ (Bakara 36) il ~~ 0lk:-=JI ~~jli il - 33 '-:""<;' J ':>J.JI .L..j..ı ~.~ (Bakara 14) (( r~L;; JI IJ1> i~iJi)

6a.

",!ls!'1 J ..j.r~1(.J

386h. :<.:./WJI~ (Feth 4) II~;1I YJl; j :;;""''-.JIJ.;"i c.;,i11; - 34

.Jl ••.4-l~ _' • .J~I u.i)'" ..,.i.J J (Bakara 248) Li r~.J ,f

:;;"s::.. ..,,;

il tl.Oa r~!."..a:JI 21 IJ;.l" ..:..öJ"'" I~lj

(14)

180b. 370a.

46h .

14

İSMAİL CEHIIAHOGLIJ

S. 62. \.;J~ç.\~((\.;J~..JIJ;Il~.;>-)lj

..b-\J~~0j:l\J~;

((~\Il

-

35

S. 62

Lo\.;~ ~oı: ((,•.

r~

0J"'::

o~;;

J il~J!

J

...l~\J.f;Ç.~

((

v-.:s:

D - 36

Bu örneklerde görüldüğü gibi, lafızlar ve jr,:tisna olarak gösterilen kelimeler dahi aynen ııymaktadır. Bundan da anla~ılıyor ki, d-Malati, örneklerini )fııkatilin et-Tefsiru'I-Kebirinden seçerek almış ve onları kendine göre bir tasnife tabi tutmuştur.

Şimdi, Mukatilin elimizde bulunan eserlerini tanıtmaya çalışalım: 1) Kitabiı't- Tefsiri'l-Kebir: İstanbul'da çeşitli kütüphanelerde yaz-ma halinde bulunan bu eseıin, genellikle makalemizde Hamidiyye ktp. No.S8 nüshası kullanılacaktır. Tefsir, Kur'anın haşlangıcmdaıı sonuna kadar tamamdır. Ayet sırasma göre tefsir edilmiş ve ayetlerin anlaşıla-bilmesi için, muğlak olan kelimelerin izahıarı yapılmakta, müradifleri-ne, vücuh ve ne:l:fıire dikkat edilmektedir. EWi Kitabı tavsif eden ayet-lerde, izah veya sebeb-i nüzul olarak hol hol şahıslar zikredilmekte, israi-liyyata ve tarihi hadiselere temas edilmektedirl. Bu tefsirde hir mezhch mücadelesine rast1aııılmamaktadır. Tcfsir şöyle hir isnadla gelmektedir:

~\ ,.s;'.J

ıS.JJj.;,...:J\

~j rj.

J:~~

rj. ...lJ

.;S::U:\

,.s":'~\

l;.f;>-\

W~

Jli

~b\j

0. J~ (,.,'

.

..4~ ~I..l:-~J:\

,.s":'lAl\ W...l>oJli

J.;.ç.

ıS

.;ı.\

ıS .J

J:ii ~

~oı:

0'. C-: l7

rj. ~

\..l:-~ U...l>oJ li

w-:l \ 0: -.:;1 L>J\

...l~~

J;

LA,.

,f

J\

~)i

ell"'"

J:

i

'-:-"~~>

0:

J:

-4

1\ l;j...l- J li ~ \ l;j...l>o J li

(2) ...

~~~l~1 ,j,4

S\~JJ'':'':' ~\

rf.,4

S~J

~J\;

,j~

0~1...0:

'l;:r l~(Yusuf 84) {ı

u..ıı~

JliJII - 35 lj-J~~i

C.S~

(Zuhruf 55) (ı tjJ"'~T~j i)

t:,;..;ıı

ıJ' ,":",Jl6..l1 ~:.: ':1-J

C.S~

(Bakara 282)

ll:~

.w

~,J -

36

.:iJr...;':1 "":~

~J~':1 i\J~ .:~ (Yusuf20) «~

.:~LL

175a. iiJ~ ••:-! J ~:J~ .)-1

1 Bkz.ct-Tefsiru'I-Kchir. 14h, 40h, 48b. 530, 1340, 333b. 2 Aynı e"er ıb.

(15)

TEFSiRDl' MLI..A,l'İL İR"" sÜLEnlAN

15

Görüldüğü gibi Mukatil bu tcfsirini otuz tane şeyhden almıştır. Bunların on ikisi tabiilerdcudir. Bu isnadda tabiilerden olanlar arasın-da şu zeyat zikrcdilir. Ata b. ELi Babah, ed.Dahhak b. Müzahim, Na-fi meyla b. Ümcr, ez-Zubeyr, İbn Şihab ez-Zühri, Muhammed b. Sirın, İbn Ebi Müleyke, Şehr b. Hayşeb, İkrime, Atiyye el-KMi, Ebu İshak eş-Şa'bi, Muhammcd b. Ali b. d-Huseyn L. Ali.!

Abdulhalik h. el-Hasan, Abdullah b. Sahit'in kitabının üzerinde Mukatilin şeyhleri olan otuz kişinin isimlerini bulduğunu söyler2• Ebu Salih el.Huzeyl b. HabilJ'in Mukatilden naklettiği bu tefsiri Abdullah h. Sabit'in babası 190 senesinde Ebu Salih el-Hüzeyl'den işitmiş, Ab-dullah b. Sabit'de bu tefsıri, baştan sona kadar 204 senesinde kendisine okunmak suretiyle işittiğini söylemektedir3• es-Sa'lebide Mukatilin tef-sirinin daha sonrakilere nakli hususunda şu isnadları vermektedir4 •

..l~

0: {-AlIJ.\

J~\

J~i

iL.~\

lj ~\

:

~~ı....

0'.

Jw

~-..jj

....J).J.JI

~i ~

0: ~

\ 0: jl>JI

~ç.

..l~

J~\ \:J...l>-

JL:~"A'tI

~.Y,I

<'>.J

ALI ~ J~ 0: ~~~ 0: illI~ç. ~..l>-

-:L:S'

.r

~)..> ~\ 0'. ~

~"'l....

0'.

JjlAA

if J\~)i

c.1L,.:,.Y,1 ~

0: Jl+1

1 ~..l>-

~i

~...l>-. ~

l:J

i

r:r"':-..>?*

~i

(f...

Si~..> ~

j\~

ı:;ç-ill\~

f"lAııJ~\

~..l-l~

~\

f"lAlI.Y,1

L;~>\ :~\~),

~..l:>o

ill

I..l..ç. 0'.

..li'- \

\:J..l:>o~~ i~ç.

0:)r

.f"'lu~

\ \:J..l>- ~

y

tt\

0'. \

. ~~ı....

0'.

yı",-

if

~1;,:L\ ~'J.i

0:

Jl~'

illi ~ç.

0'. ..l.••..i l~..l>- U2.A!

~:l\

rlAl1'y'\

e..l:>o :~.-,a.ç..Y,1 ~.Jl;

.~;~~ı....

0. yw

if ~

~\

ı:;ç.

~j))i

..lil)

0.\

Tefsirde hemen hemcn isnad yok gibidir. Nadir olarak bazı ayet-lerde isnada rastlanmaktadır. İsnadın her ayette zikredilmeyip, bazı

i et-Tefsiru'I.Kelıir, Ib .. 2 Ayııı yer.

3 Aynı eser .32lı.

4 es-Sa'lebi, cl-Keşf ve'l.Beyan (Bayuzıt, Veliyyuddin cf.Ktp.130-133) 4a-4lı.: Keza, Ebiı Hayyan'dn, cl.Balırlı'I-Mulıitilı'de, MukatıJden ri,'ayetler yapınıştır.I.67.

(16)

16

İS!lIAİL CERRAHOGLlJ

ayetlerdc zikrcdilmesinin sebebi acaba nedir? Öyle zanncdiyorum ki bu tcfsir sema olmaksl7.1ll doğrudan doğruya Mukatilin tefsirinden is-tinsah edilmiştir. Pek seyrek olarak rastlanan isnad is(~, sem;kn gelen haberleıc ait olduğu söylenebilir. Bazen bir ayetin tefsirinin, Mukati-lin kitabından doğrudan doğruya alındığı, aynı ayetin semacil (is-nad zikredilerek) de tefbirinin nakledildiği görülmektedir. ':VIcscla:

. ~..rJI jAl J

~ıs::\I

J}

IjZIJ

<.S~

(Hac.

30)

(i

JJ)I

J}

\J:.i;:~\

J

II

Jli JJ)I

J.,,$ j

'..SJ.ç.

c:ı~

JilA.-

c:ı~

J:l~i if

~i ~~

.:ilU~~

L;~

i '"

~L::LL

j

~.rJI

jAl J

~ıs::\I

Tefsirdeki bazı rivayetlerin Mukatilden olmadığı açıkca zikrcdil. mektedir. Mesela: .,;.)\

0lf

(Lokman

13) ((

f.~

fJ ~

.f.:J\ 01

LL

.~y..\

~Jı>

0'.1 0~Al 0\ Ij.rj

J 1)..•.

\ ~

~r:

Jljli

01)lf

~iflJ

0'. Ö.:ll::.i

c:ı~~-:

0'.

~~A..OI

~J.>.

J:~i

WJ.>.

~i

WJ.>..:ilI~~ l;.;J.>.

4>tJ:"'\

rj

J~L~\

Jli

4:.:1;-

i

ı..)~)

0,0

Ij..::.wl

S~

J

0\..4J 0lf

Jli

~~.:l

i 2 i_i~

. J"

u;"o

c:ı.o

Bazen de içinde Mukatilin bulunduğu bir isnadla heraber, haşka bir isnad da zikredilmekte ve ayetin tefsiri hu iki isnada bağlanmaktadır.

<.s;~'"

Jti ~:l7

rJ.

.:ilI~~~ W~

(

el - kadro 5) (i

J~.4l1~.

~

II

r~ljo 0'. !Jl~i

if

0L:> 0'. JlA,o J~;;.\ Jli

J:-4!\

W~,.. Jli ~\

v"'~~

0'.\

c:ıç.

~l:-...a\l

if

0~L

0'. j;lA.-

c:ıç.

J

~l.o

0'. ı..)-i\

if

J~

J j~ .:ilIJli

'..S~ÜljAl

J

J1;.J\ f.kç.

0l~}i\

0Jj~

~

CJ}

Jli

3 •

G~ ~~~\ L

i

j.Q: jA>

J

..0..\i\

j,ll J CJ)I

0~ ~L;

Y=-~

J

İslamın ikinci asrı, fikri cereyanların kaynaştığı ve fikirlerİn rayı-na oturmaya çalıştığı hir devirdir. Bu devir içerisinde yaşayan

Muka-1 et-Tefsiru'].Kehir (Feyzuııalı ef.Ktp.:'i"o.79) 15h. 2 Aynı eser, Ayııı nüslıa, 53h.

(17)

TEFSİROE MUKATİL İR:'! SrLEy~ıA:'I'

17

til b. Süleymamn bazı itikadi mezhep ceryanlarının tesiri altında ka-lacağı aşikardır. Akiclesini IIorasan ve Maveraunnehr taraflarında yay-mağa çalışan Cehm b. Saf'Van

(Ö.129j746)

Belh'de :Mukatil ile muba-heselel'de bulunmuş 'Ve Mukiltilde Lir fikir aksülameli meydana getir-meye sebep olmuştur. Celımin Tenzih akidesine karşı Teşbih akidesi-ni müdafaa ederek, ileride doğacak olan Müeessime ve Kerramilerin esasını hazırlamış oldu!. Hatta Mücessimeden olan Hişam b. cl-Hakem'-in "Allah cisimdir. Eti, kanı vardır. Boyu kendi karışı ile yedi karıştır"ı sözünü el-Makdisı, Mukatiliyye mezhebinden bahsederken Mukatilin söylediğini zannetmiştir3• Halbuki Mücessime ve müşebbihe mezlıeb-lerinin, Allalı'ın sıfatlarının insanınkiııe henzedi~ini veyalıutta eismani olduğunu iddia etmc1erine sebeb olan

(4

t-t:..\:\

Jj

<iilI ..\: )

j7.

J) ( 6 •••~ J

~L

~U~

'LS';,

J) (

5 1.5)::",,\

u;,J>tll ~

if)i)

ayetler Mukatil tefsiri ile

(7

iIJ)'}1

J

J'Y~

\J~ ~) ~ J

karşılaştırıldığında, onun teşbih akiclesini teyid edecek bir ize rast-lamamaktayız.

u~

j '}\J

~IJ'-!\

Jl.>

J~

f.

..\~LI

J : ((

1.5)~.•••\ ,}

.,.t>tll

Jç.

ü.•...

)i

II

•••• J ..;~

Jl.~; ~

~

J jç.

,-:",)1 ~

f

.;~i

~

~ (i

{r:..\:i J)i

.~;Ji

Ü"

t..\ç.

J

l.e.

t~J ~

l!

)J~ :

(i

<iilI ..\:

II

9_{. '- ~ :. 0}

'U' II

.

_J_ç.

l!

_{-.f.c., J.;.c.ı}I."

,,'}'i

_u

~!.ll

_':":

Li

_{. \ ) _}

L

.ı..k.

_JJL

°l

J

_~~.

:jJ \ ll-

₎ _J

~JL; ~ ':}I

e.~

..:.J)'

~Jj : ((

i\)"~\

J

J~

i)~

~j ~) ~: J il

4¥1

t~:j

~)"

t~

'-;--~AlI u~

j ~\ ~\

ci\AI

~I..-JI

j

0'__

\11

4~jU.I

1 İI£.hiyat Fakülteei Dergi,i. Yıl 1952, "')"1 IV, 72-73. 2 cl-Farkıı bcync'I-Fırak, , ..j.}, 139.

3 İliıhiyat Fakültesi Der;!i,;, su)"ı LV.72-73. 4 Feth sıırcsi

ıo.

S T,.ha süresi 5. 6 Kasa,; surcsi lll!.

7 Hahınan siıresi 27. II ct-Tcf<;rn'I-Kchir, 236u. 9 Ayııı cscr 397a.

(18)

18

İSMAİL CERRAHOGLU

rf

"ıS-

Js-'~: •.•.~

J

'11

~UlA

"&

Jf

u~i

j

JW

-:ilI

J>1 ~

~~

'J~

ti

-:ilI

'll

J~ ~

J '11

0.r.

u":'

J

'11J 01 y_lI

j

.)\J::ı- \

ı .

!.l~~~

t¥ ~~

..::-. .)IJ::ı-1 0"

'($~

Js"

4il~ .•.•

J~ ((

<\+~J'11

~LA "($~

Jf))

.o~ ~

Jl-"

0J!.

'1

ri:. ~

JW

4i

l,

.11 ~

~

.ı.~

~~i

(

2 •y'

'1\ ~

~~

J

'll

Ali b. el-Ca'!.l, Mukatil Allah Taalanın J o

'1

y

Jii>

-:ilI

.)lj)

~ JtI ~L.,.:,

J

J~~)

ayetini tefsir ederken Ebu Bekr, Ömer Ye

Ali Demişti 3 diyor, Halbuki bu ayetm tefsirde aynı olmadığı görül-mektedir4•

Goldziher, el-Makdisiye dayanarak, Mukatilin İsra suresinin 58. ayetini tefsir ederken, İstanbulun fethi ve Endelüsün yıkılmasına işa-ret ettiğini söylemektedir. Uydurulan bu haberlerin 105/720 de ölen ve sika bir ravi olan ed-Dahhak h. Müzahim'den geldiğini göstermek suretiyle sağlam bir isnada dayandınlmak istendiği kısaea israiliyyilt tesiri altında kaldığını ve gilibden haber verme gibi bir yola tevessül ettiğini söylüyorsa das Lu ayeti Mukatilin tefsiri ile karşılaştırdığımız-da bu haberi bulamamaktayız.

LA

~4-

0:i. 'll))

.\:ll.,., Ji ~ lk ~}

rf

t,.

J

J~

: ~)

rf

.)1

J

o} ~

45"

~ij ~

l.,4l1l-o\ ((Ü~~,;,~

\j~

LA

J!.J..-..)

.\,.~.4l1

i

J~

Ji

.\;l.

L,a.ll!.l~~ ~

((~~

.)ıs-')

~;~LL

J

,-:-,1.i.JI

lAl>~t

.\:llkll

t,.1

J

~ ( \. ra

58)

((iJJL

,-:-,~ll

J )).

~;..ul

j ~

lkl\

,-:-,IJ..

J

0 Jl

l:

6 • ~~

lı-:

J;u\

0J~ j;J~\

CJU\ ~

,-:-,~1IiL

1 et-Tefsim'I-Kcbir, 415••. 2 Aynı eser 308b. 3 Tarihu Bağdat, XIII.160. 4 bkz.Tefsinl Mukatil 427b.

,) Mezalıibıı't-Tefsir 5.77. 6 Tefsim Mukatil 21Sb.

(19)

TEFSİRDE MUKATiL iBN SÜLEYlIIAN 19

Nedense, c1-:Makdisi, Milkatili çok şiddetli olarak itham etmckte. dir. Kcza yine Mukatil, 'Mülk suresinin ikinci ayetini tefsir ederken, İbn Abhasa day~:nanarak, Aııalı'ın ölüm yc hayatı iki cisim halinde yarat-tığını, ölümün koç, hayatm ise siyah heyazlı at şeklinde olduğunu, ed-Demiri'dcnl alarak hizc nakletmektediı.2• Halbuki bu ayet Mukatilin tefsirinde şöyledir:

i

~..i..,a.,.

i

~1ç.

i

~Ak;

)/1» LI w."ll

..;1>.

LSjjl II

3 • ~> )~;

C))I ~;

C:...ij

Mukatil hu tefsiriııde, ayetlerin ııazil oluş sebcblcri, zamanları ve kastcddiği şahıslarm kimlcr olduğu hakkmda bilgi vermekte, daha doğ-rıısu bazı tarihi meseldere ı~ık tutmaktadır. Bu koııuda hirkaç örnck vermek uygun olacaktır.

'.r't..IIJ~.J):

~l_:l~~:

(Maıın 1)

(i

~._..tll: ~~

LSJJI

~~i)

II - ı

~i ~:

JlII>

ii U

j \.3)j~1 1-;-/1» ~\ U.

;;~/i>

J ~JI Si) 0'.1

~

.p!-

i

i {-"

)

4:k.

.ı3.ı\

J"""

~:J

i

~.r

,-;-lkL.

I..L&-

u. ~

ık

u.

..tll:

-....J..D:L.I

~; ..t"J e))_1I

o.l...ı.

-.:..Jj:

(Nasr. 1) LI

~..ti\)

.ı3.ı\...r.a.i

,.~i~\ II - 2

5 •

Wı~lkll) ~~

U.

~:L

{f."

)))1 ( Maide 12 ) (i

~jS:U

II

0)1;

~

LI

0J&-~

II - 3

6 '. \~

Jr:. 0.

'-;-/1» J

Wı:.AJ1 U.

.!,Ul.• )

..l:.••.i

U. ~))

j

fo)'\

i (Mülk 2 ) ({'~).I J .:...>11jL;. 1s.iJ!n Jl.j .J>; .j

JL<•

.J<..S,L<:JIJ <.!.l~ .:.r.1 Ji,;J

• .:.. L. )LL •<5: ~) ~ :L.> •~

J"

.r.

'.1

::Li

.;£~:'"

.j .:...>1\ j..,:" ~-':" ~•.•j,;.

Lr.>~.z(ıUi ~ • ')\...a! i rc:k .~:L\ J",~~~':"

.:ııs-

~L\<..S" J ,l.•.j~~;i u')~:'" .1.).1J

, <5:~) ~:L J ~tkj:l J •~

J"

j':ı' j;.~1

.:ı

J,) J )~J.\ J.>; .rı-:ll..LAl.••

.,ı.,..

(HaY,llul-Hayavılıı, ke),ş ınd.II.217) J~L\ '-'~ .l;Jli

4:\; .:,.

1S.rl.J\.L:.T ~L\J'.J t?:ll 2 ?lfezalıih. s.77.

3 TeC,iru )IlIk"lil ~.2ııh. 4 A vnı eser 184a. 5 1\\'111 ",cr ~81b.

(20)

20

İSMAİL CERRAHOGLU

~i

~~IJjl

(Ahzab 52 ) (i ~ rj-"

~L\1I

II

~J; ~

Js:~

Jl - ••

0\

':}JII

ü-~

;)\:;;

0\ ~

J~':}J~

:JJ,:~

wAlJJ~\ ~\

J':}J\

~

(( .J-t-->-

~IJJJ

~\JjI

rj-" II

L':JI

o"l-.i

<.s"~ ((

W"i""

J~...l.j

JL4';

ü;>l::1;-1

L>~

JAx>:-

öi

J"I

~jtS'

JI

~441

ı.;-!;.E

U~

,,~i

,,:1~

.iil\

JP ~\ Jl> (

4~':}JlI ~

L(

~l:f_

~~1.. l.•~ i

LL

J

l"i

.iilI 0tS'

J II

oJl:J

J::-

.J

j

~Uli ~

':}l..

W

AL

J"I

J

'-:-~J

0\

I""

J

t~~

<.S~

(i ~; J •

cs~

Js"

J~

Bu ayetin indI tarihi kat'i olarak bilinmemekle beraber, ~lukatilin bu-radaki sarih ifadesine göre, ayetin iniş i sırasında Hazreti Peygamberin dokuz zevcesi olduğunu öğreniyoruz2• Bu şekilde tarihi hadisdere ışık tutacak örneklere eserde sık sık rastlanmaktadır.

Buraya kadar tefsirinden verdiğimiz örneklerde, aleyhinde olan fikirlerin bulunamaması bizi güç durumda bırakmaktadır. Hadiscilerin tenkidlerini müsb et karşılamak mccburiyctindeyiz. Hakikaten ilk de-virlerde İslami ilimIerde cari olan isnad sistemine, Mukatil gereken eheın-miyeti vermemiştir. Bu husus, eserinde kendini açık bir şekilde göster-mektedir. Sanki tefsiri ilk devir tefsirlerinden değilmiş intibaını vermek-tedir. Çünkü onun muasırı olan müfessirler, eserlerinde hemen hemen her haberin isnadını vermişlerdir3• Bu durumu göz önünde bulunduran Goldziher, bu tefsirin Mukatile ait olup olmadığının mevsukiyeti, kabili münakaşa olacağı kanaatindedir4• Mnkatilin mevcııd olan tefsir nüsha-ları arasında, müstensihlerin ilmi durumlarından veya gafletlerinden ileri gelen bazı ufak farklılıklar mevcfıd ise de, bunlar imla hataları, tak-dim ve te'hirler veya atlamalardan ibarettir. Yoksa, aralarında tefsi-rin aslını bozacak ayrılıklar yoktur. IV.asır riciilinden olan el-Malat!'-nin aldığı örneklerin aynen tefsirde bulunması, Keza ez-Zerkeşinin, cl-Burhanına hülasa olarak aldığı ü

J:.

:.ro

J ~L.:.:.

W.•

4~

i

JJ:.

II - i

1 Tcfsuu Mukatil 322L.

2 Keza bkz.M.IIamidullah, Le Prophctc de I'hlalU, 11.460.

3 Bilgi için bkz.Tcfsiru Süfyan es-Scvri, Tcf,im Yahya L. SallilUl, Tefsim Abdirraziık L. hcmman ..

(21)

TEFsİRDE MUK.:\TİL İBN S{;LE"nIAI"

r

<.S~: Jjt~.• Jti -'

(Bakam 269) (i

i ...

;~~(

\~;ı:.

J

J \

J..ii; ~

\

i •

iJIJAlI

21

( Kasas 47 ) (i

r-:J.:.\ ~ .•

J.i

t, ~:~.•

rr::~j

iJ\

~)J -'

il ••

.1";

J -- 2

. "'~:.,Q."

t-r.: ~

'.1

0.J'.J.Ai :

Ji

l.ii..

J

li --'

şu örneklerin, Mukatilin tefsirintle ınevdıdiyeti,3 tefsirin Mukiltile ilit olduğu görüşünü kuvvctlendirmı'ktedir.

Mukatilin ınez\ıeh görüşünü ihtiva dmcyen hu td'siriııden dolayı, 'lukatil miicessime veya mii~ebhiheucn değildir diyc hir hüküm de çı-kartamayız. Bu eserde mcvcud olmayan fikirler, elimizde hulunmıyan diğer eserlerinde hulunahilir. Böyle hir hükme vurmanın güçlüğünden dolayı es-Sekseki, Müşehhilıeden olan ''Iukiltilin, müfessir Mukiitil ol-madığım söyleyccek kadar ileri gitmişse de, bu görüşü Zalıid Cı-Kev-seri şiddetle reddetmektedir4• l\'Iukiltilin hu tefsirinue teşbih ukidesinin görülmeyişi, onun hu akideyi benimsemediğiılP delil teşkil edemez. Tef-sir, yazıldığı cemiyetin sosyal durumunu aksettiren bir ayna olduğu gi-bi, yazarının da görüş ve temayüllerini yansıtır. Öyle zannediyorum ki o, tefsiriııi yazdıktan sonra, Cehm ile karşılaşmış ve onun fikirlerine ak-sülamel olarak, teşbih akidesine kilil olmuş olahilir. Zaten Cehm Hora-san havalisinde fikirlerini sayunurkcıı, Mukiltilin Bcllı'de meşhi'Jr bir müfessir olduğu söylenir'.

1 cl-Burhan, L.C,. 2 Aynı c,cr, IlLl1l7.

:1 .jTJAJI ~':

;..,ı

i ~. .j' -'

J

.lA, ({~.l.. i .;.,j, W•.l ,\~: W.

.D.

i

J

j!.II - 1

(i}- .i, lo -' ıı i.;;:S' 1.;;>- J=.>-I .LÖ;

J

.lA~(iT.;;:S" ip..>-

J

-,lolA') "::; •.•~i -' (Ter. JfukatiI. 45a.) JAJI.J ,-:-,JJi J~\ ~': (i '-:' \~J ':1\ I.lJ -,I-:ııı il

e:--'-

~"i

~ s.••WI .:,. {( (',(~,\ .:.,•

.u

L:. il \,;.l:1 ü '-:'1.l.JI ~': ii .~ .•••.•I'"':~~

.ji

':I.lJ .lll - 2 .:.ıT~J1 ~ {(d;~~i ~ ':iY') L:JI .:.,L..;I

'i)

l:.!] i.lJ .lA.:' il •..(. ./AS"

:1) 1.:.,) I.lJ.lA:.:.ı1 ı'.lj J.lA~ {.Ü; l:::, ~;~..all ~~ {(

':'-.:-'--J1\ .:,.,

.:.ı.l5:ö-'il

.:.,."" Le. ~..a. ~L...,~ ':':i...JlI

w'

.:.ı.l5:; -' ..!,1;L;1 ~ '':Iy) L:JI .:..1•..) (Tef. Mukrıli!' 295,,) . ('j:.l!.1

4 cl-Fark (c1-K"vscri'lıilı dip nolu), ".139. 5 tıahiyat Fak.Dcr;.d,i, yıl 1952, 1V.72-73.

(22)

22

İSMAİL CERRAHOGLlJ

2) Kiıiibu'i- Vücuh ve'rı-ıVezuir: Her dilde ve her eserde oluuğu gi-Li Kur'i'ıııı Kerimde de, çeşitli manalarda kullanılan müşterek lafızlar lar vardır. Bir kelimenin hir ayettp ifade ettiği mana ile, yine aynı keli-menin diğer ayetlenll' ifade ettiği anlamlar aynı olmamaktadır. Bu lm-susa tcfsir ilminde "d- Vüefılı" denir. Bunun aksiıw, yani çe~itli birçok kelimeinin aynı manayı ifade etmesine da "en-Nezair" denir. Genellik-le hıı iki husus bir arada mütalaa edildiğinden, hu konuda yazılmış eser-ler "eI-Viiefılı ve'n-Nezair" adıylc anılmı~lardır. )tıukatilin eserlerini veren müeııifler de, onun eserlerini sayarken, eserlerinden birinin "Ki-tabu'l- Viicfıh ve'n-Nezair" olduğunu söylemektedirler. Açık ve güzel bir yazı ilc yazılmış olan Mukatilin hu eserinin başlangıcından! ve lJluh-tevasından anla~ıldığına göre, onun sadece el-V üeı1lı'a ait olduğunu öğ-reniyoruz. Çünkü eserinin ismi" Vüetılıu Harfi'l-Kur'an" dır.

Kur'anın iyi anlaşılması için, tefsir ilminde bilinmesi lazım gelen mülıim hususlardan biri şüplıesiz "d-Viicfıh ve'n-l\"ezair" dir. Kaynak-lar Lu konuda ishlmll1 ilk asırlarmdan itiharen escrler yazıldığını kay-dediyorIarsa da, ilk asrın eserlerine henüz malik değiliz. Katib Çelehi vasıtasıyle İkrimI' ve Ali b.Ebi Talhanın2 hl1 sahada hirl'r eser yazılık-larım öğrenmekteyiz. Hpmen hemen hütiin kaynaklar Mukatil b. Sü-leyman'ın bu alanda hir eser telif ettiğinde ittifak halindedirier'. el-Vü-cuh ve'n-Nezair hakkında eser yazan bütün miiellifler4, genellikle yeni bir şeyortaya atmamışlar, bunların hepsi hemen hemen kendilerinden evvel yazılan eserleri aynen nakletmişlerdir5•

1 Eser şöyle başlamaktadır: (Beyazıt Umumi ktp.Xo.561'

ıı,)

r.:-)i d-} .:l:1 f'--!

ec

J;':"I lt

cı

1.-:1..

0'.

Jl"'A

rJ>

cı

TJA.JI ..jJ>- •Y~' J

.:ro ~

.J~i -..Alllı

2 Fazla bilgi için bkz, "Ali b.Ebl Talhanın Tefsir Sahi!"c,i" il,ıhiyat Fakiilte~i Dergi.i, Yıl 1969, XVIT.55-82.

3 el.Fihri,t, ~.25t, el.Burhan, 1.102-103, cl-ltka", 1.147, Keşfıı'z-Ziııııın 1J.2001, E"na-iıl.;lliicllifin 11..170, Tabakıitıı'ı.~ıüfessirin, 1J.331.(1967 sene,i İlıibiyat Fakiilte,i Dergi.i (eilt XV) de "Viiefıhu'I-Kıır'ana dair bilinmiyen yeni bir Eser" başlığı altlıiıla yazdığım bir makale-de, Broekclmann,ın Arab Edebiyatı Tarihine dayanarak, !\lukatilin bu e,erinc ,alıip

olmadığı-llllzl süylcıııiştik. Du gün yok dediğiıniz pek çok c~crlcr hakkıııda kaııaahııı ~l1dllr ki, onlar~ 1a,,~

]lifleri yapıhnaınış, nıuhtcv~i.:-ı belli ohilayan "::\'1ecnıuatl1'r-H.c~£\İl"Icrdc vcy .. hutta lılJ~1Jsi

kii-hiphanelerde ortaya ,,~kacaktır.

1 Bkz.cl-Burlıan. 1.102, el.ltkfın, J.B2, KeşfnzZllnim J f.2001, E,ııı'lIl'I.l\1üellifin, 1.68-69, 520, 529, 696, Broek.Suppı.ıı.98.t, 986.

5 Aynen ıwklcuiklcrini (iaha cV"ci Ilcşrcl.lİğİıııi ~üyıcdiğiın Ulakale, d-13l1rh51l ye cl.ltk£1I1

(23)

TEFSİRDE MUKATİL İBi\" SÜLEY~fAl\"

23

Mukatil Zu vücrılı olan kelimeleri ele almakta ve onların Kur'anda kaç vecilı üzerc bulunduğunu söyledikten sonra, onların ayetlerdeki veciıılerini göstermektedir, Burada, Onun hıı eSt~rinden, detaylarına inmeksizin, okuyuculara bilgi vermek için hirkaç örnek sunacağımı:

2

4-:ı:-

J f;'ç. ~ .•••

Jç.

LI L>~~\ .1 0j:ı; J

u~

Jç.

lI!J

f.:J\

4 0J:ı:-J

u~

Jç.

(i

ü.i-lkll

il oJ:ı:-J

c.ı

II

Jç.

(i

ü~~kl\

i) oJ:ı:-

J

ı..r;"

Jç. ( JJ \;

il 7 ~~ J

ul&-

(i

~&-lk: .•.•~\

il 8 0j:ı; J

ti)

Jç.

(i

i

lkll

9oJ:ı:- .J ~--"

Jç.

iI

ö

lf-

i

~-l ~ .•••,4j - 2 '

.

.J';.-AJ - 3 .J';...,4j - 4

Mukıitiliu "Viieiilıü'l-Kur'an"a iıiı "I"" bu eseri, i'lanbul Üniv""iıc,inde Dr.Ali 0wk tarafından doktora tezi olarak işlenmiştir. Bn hususta dalıa fazla bilgi edinmek isteyenler bu eserc müraeaal edchilirlcr.

2 Mukfıtilin Vüe,jlıü'I-Kur'iını, ılı. 3 Aynı eser, LIıı. 4 Aynı eser, 29••. 5 Ayn1 c~cr, 3<Jb. 6 Aynı eser, 411••. 7 Aynı eser, 791ı. 8 Aynı eser, LLS". 9 AyJll eser, 157L. 10 Aynı '''''', 178lı. II Aynı eser, 218lı. 12 AyJll eser, 2Ha. 13 AyJll eser, 284L.

(24)

24 İS)IAİL CERRAHOGLU

Böylece ::\fukatil Kur'anı Kerimdeki

ISO

den fazla kelimenin zn vüeüh olduğunu, onların yerlerini ve hangi anlamlara geldiğini göster-mektedir. Bu eSl'rde hiç bir isnad ını~veüd olmadığı gibi, Mukatilin mez-heb ve düşüncelerini ve hatta temiiyiillerini aksettirecek bir delil de mev-efıd değildir. Elde ınevctıd ilk eser olması hakımınılan ehı~mmiyeti h:'-izdir.

3)

J(iıUlm T~r~i,.i'l-Ilamsi Mi'c Ayc:

Bu gün elimizdeki bilgiIcı'(~

göre yalnız Londrada British Museuın Or.6333 de hulunan bu esı~r, is-minden ue anla~ııaeağı üzen', emir, nehiy, haram ve hclal hususundaki fıyetlerin, daha doğrusu alıkarn ayetlerinilL İ7,fıh ve tefsirİnden ibaret-tir. Eserin başlangıcı şöyledir:

• ~,ğ\~

J ~

r~\

J

u~i

J

j-: ~)

r->-)i

u~)\ ~\

r--:

Jl\~JI

~

8..l:>-

Jli

~.:ılj

V,

J~c,:

..l~ ~\..l~

Yol \,$";\.411 \;

J~~\

u~ '-;-~

c,~

J:..i.~1

u•.."'::\

if ~:t;

0:

~i

..l~~ \;...l:>-

J\;

u-;"i

0:

1

0~L

0,

J\A.A

u~

il.;d- \

J

J~i

J~-~j -.:~

~I\,$..;) .J~L

l,",

J\~

ı .

J\...

\.1~1I Bu haşlangıçtan SIJIlra Mukatil, Ccheııııem köprülerini geçehilmek için insan oğlunun, 7 yerde durdurulaeağmı ve onlara evveIa imarıdan, s(mra nam,a/;dan, daha sonra da zekattan, oruçtan, hacdan, ömründen ve zulüm yapıp yapmadığmdan sorulacağını, hu suallere eevap verebi-liree CennetI' gireceğini anlatır. (Fecr, 14)

.:ı\¥").~

,:1:)

01

il "ayetini zikreuerek lHelelder İnsanları şu yedi yerde gözetler dcr ve"amellerin.

İman-sız kabul edilmiyeeeğini söylerz. İslamlIl esas rüknünün İman olduğunu ifade ettikten sonra, imanın tefsirine girişir;

~4f u,.T

.lı;

0T.1.41I

j ~,

u" \ u"

JitA,.

Jli

:

0\.c

'il

l) ~-Aj

.ı,J

j

ö

.1~\

\ı:i.15' -~

<.Sıı

Ö)J ....•

u

0\.c.

'il

.JC~;

J

li .

J~--'

j~ ~i .1,.\ \..

..,;\ ((~; '-;-:)'i))

0T.1.'!\

U~

~":

II

,-;-t::S:::I\

.:U~

ri))

J\~

J ..,;~ ....•

i Tefşiru'l-IIaın-i :'rli'eAy,', ~ı,(Bıı,"cl' Iı:eri 792 ,enesim1e Muhaınmeu b.Har\ın tarafın-dan i,ıimah edilmiştir).

(25)

TEFsİnDE )lFK.1TİL İBN ~ÜLEy~rA1'ö

25 ~l")l..;J\

w.•

0\., ~

ii($~ l)

l.JT.;AlI

Jl;

(

,,~

J~ )

jç.

..:ilI W.•

'--<.J

\oS": (i

~;J4

0): .•

y.

0.:

0\

II

!J

j.:JI

0';:::'. 0.Jj\ ~":

ii ~~ LL

",l':>b ... 0~

1"")

"':J.ç.

..:ilI

J"'"

...ı.~ Jç.

wL..; ..:ilI

w"

J:; •.

;1 0I.;~\

0I.;41IJ

($Jj\

0Lc.:i1

J""'i

w"

01)

. "':; Le. 0)4":

J ",.•

I.;=>- 0) .•

.;S:)

(!.;~:il

i..r.llıı

..:ill-,-::=>-);

J..l..P

w" ~

((..:il4

w..T w.•

~J\))

J\,J

.ı,;\~~...•

J}

J..l..P

J ~: (i

4S::~")U\

II 0\).ı,;\

J\,;-:il

"ij~ .ı.:; ($.i.JI

..:..~J\~J...ı."",

)

J~ )

f

..:ilI Jj:1 ~\:)

J5:::

J...ı."",) ~

ii

~ı:S::ll

II ~

t-r\

~~tI

J=>- ~.: \ t~J)~

4 J...ı."",)

-S,,:

(Bakara

ı

77) (i

-p'~:ll)

II

J=--.ı.il

ı .

l.JLc.:i1

J....,i

w"

1-4;

Bu beş esası i~te, imanın aslı hudur şeklinde nihayetlendiriııce, ima-nın 6.rüknünü kabul etmiyormu? diye bir sual akla ge1ehilir. l\'1ukatil hu lıususu eserinin haşka biryrrinde şöyle izah etmcktı,dir .

...ı.:'....ı..:l

i

~;.?...

~:'.

JI

ö ))_ll

J ~):~

b).'

0.r

J

0.J'..~)J.AJ\ .J'..-:;

t' < • < (')2)

)z.ı..1

.k~ J

<.s"~

ii

-.;p):il

OJ

~..,.:ıA

w,o ~\...., \

\..)ı .ı,;~~

",l} : ~

.J'..'=- ) \r.

k

~)...ı..:l \ 4,.\;1

J

,,")\~li

w

A ii

F-..:;ı J:i)

II .;~\ J

..:..ı~jl 4,\;)

(( \Ali.J'.; 0

i

J:;

W"

II ~)~

..b)~i

C)U\ ~

i( ~\:5"

J

~1

II ~~

.!.U~ ~\:) \OS~ (( ~~ 0\ II

-.;p):il)

-.;_..J\

~

L.J\ ~;

if

\OS"~

2 (i ~

..:ilI

wl&.

Il

Bu ibareden de anlıışıiıyor ki, hayıI"Ye şenin yani kaderin Levhi Malı-fCızıla yazılmış olduğuııa işaret ederek, onun da iman csaslarından hiri olduğunu ifaue etmektedir.

Mukfıtil genelolarak hu eserini sekiz bfiha ayırmış ve her bab içe-risiıııle, o baha ait alıkı'nna taalluk eden meseleleri ele almıştır. Bu Im-sustaki ayetiCl'in delalet ettiği hükümleri ortaya koymuş, bu

hüküm-i.Aynı escr ıb-2a.

(26)

26

leri teyid ediei mahiyette, Hazreti Peygamher, Sahabe ve Tahiilere ula-şan isnadlar vermiştir. ez-Zehchl, hu eserin Mansur h. Ahdilhamid el-ilavel'di tarafından rivayet edildiğini ve içerisinde birçok hadislerin bulunduğunu, zayıflığına rağmım hadislerin yazılahileeeğini söyler!. Ba-zen isnadlardan sonra, Mukatilin şahsi görüşleriyle meseleleri izah ettiği görülür. Bazen de kıraat hususlarına temas etmektedir. Çünkü kıraat de-ğişiklikleri, ahkam ayetlerinin anlaşılmasında mühim rol o)'nar. Mesela:

ö •.l}

ci r..5')

(Nur 32 )

(i

f

~~ç ~

0f

I..a.l

l)

II .,.

..;i~

Jij

2 o" ~

lo \ )

f

...\~ç.,jt ~ .•

jll I.Y':-

j

-$-:.

f

...\~ç. ~ ~)"-..

0'.\

Şeklindedir.

Eserde, Miieessime veya Müşehbiheyi teyid eden hir husus görül-mediği gibi, ilk devir ehli sünnet alimIerinin yolunda olduğunu da mü-şahede etmekteyiz mesela, Mut'a nikahı hakkında görüşü, bunu teyid edici mahiyettedir.

.ı.l}

(24) •.

I-il\ ~

.ls'

1:

J\

ö)-l\

J

~~t\

c~

ı:.ı"

i.J>

I.• ~.ii

J)i

ci

llAı

0ls' Jli

«-.)A))~I ~

)jt. ~

.ı.: ;~~\

i.:

II <li~~ .•••

\

d;

rJ

.ı.}ç ~\ J..o ~\

J

y")

t•.

1>-\0ls'

~~tl

c~j

r...?')

i~""

~i

öi)\

JI ~)1

Jik:.:

i~""~\

JJI

J

01)

<li

i .!.U~Jli

t+.•

.J>

i

i~\

~~\ J ö~

I"~I.J~ ~i ~

lls'

J

llS::

loy..

Il$'.!.L

~i

J.JA:: •

.ı.l)i

J+!

Lt.

.J~\

tA

\kç

i ~

0ls'

~lll

J~~\

.!.U~

.ı.:~\

I~t.

u.•.

--~)J~I

ı:.ı/l>

Jj

\j u'-" ~I

Ji

J.I.J.ı.ı

ı:.ı" ~

~

.•••. ~

{~~i

I.:

.ı.j1--:

.•.•

.1)~

i

J

J\k J:!'

0"

4-

i)j

Lt.

tk&.\

I~ \j

A..a.:}

ı:.ı.

l {:~

~jJ\ ~ «(

~~.JAJ\ ~

ı:.ı.' •.~

r:":'I; ~.

Pç

cl:.:ı:-

~J II

J~

Jjç.

JtAi

.1>1

tk.r

iı~ı

.k';:' 0lf ~jJI

tAtkç.\

l.:~

0lf ~jJ\ ~ ~\

f

\~i

01)

.ı.j\ ~~

J

.ı.J~ ~~

~\,.j

öi)\ ~ •.

L;. 0Ij.J~)ı\

J

!J

~j\)

it:~\

J

-$:~j

41 J\i

1 Mizan, LV.LiS, Muntalıalı fi'I.Kamil, 399lı. 2 Tcf,iru'I.Hnımi Miye Ayc, S:la.

(27)

TEF;.;İRDE MUI,ATiL inN SÜLEY)fA!" ",•.• 1

...

(i';l;

~..a:.JA1\ '--'~

,:'r'

A~

r:.p

1; ~.

Pç.

e

l

:>;-'}) L) Ait~ AL);

eL~

0).,.:0 (

l~i

J~''})

öJ.ç. '})

li ~

~:-40U

0~

tL;

4-

i).

J:>;-'}I

wkl.1

Jt~

uIJ~1.\ ~\

J

ö~"l\)

JY\k!1

~\

t;:;"_i

~

)_.i .•

~.d\

f

~\0'

i

lJ

> )~;

i

J~\

...ı...;

0 i .

L.JLL~>\

01 .• 01 \7\~")

ö~ç.J

li:>\1

i •

t-')

A:.\ç.

~

J..,.:o

Al

J ...•.J ) ~ J

Mukatilin bu escri nadir olan nüshalardan olduğundan, bu alanda çalıijaeaklara fayılab olacağı diişiiııeesiyle, eserin başlıklarını vermeyi uygun gördüm: Ba~taki rakkamlar hu eserin yara k numaı aSlI1ı gö.ster: ınekt.~dir.