HAYVANCILIK İŞLETMELERİNDE SEKTÖRE ÖZEL RİSK
UNSURLARI
Özgül ANİTAŞ1*
, Serap GÖNCÜ1 , Sibel BOZKURT1
1*Çukurova Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Zootekni Bölümü, Balcalı Sarıçam/Adana 01330, Türkiye [email protected]
ÖZET
Dünya nüfusunun giderek artması ve buna bağlı olarak talebin artması, hayvan sayısını ve buna bağlı olarak işletme sayılarını arttırmıştır. Büyük miktarlarda tüketimi karşılayabilmek için üretim yapılırken bazı önemli sorunlarla karşılaşılmaktadır. Bunlardan en önemlisi hayvancılık sektöründe oluşan iş kazalarıdır. Hayvancılık ve süt sığırcılığı tehlikeli iş grubu olarak sınıflandırma dâhilinde olduğundan iş güvenliği üzerinde durulması gereken bir alt üretim dalıdır. Hayvancılık sektöründe görülen iş kazalarının çok önemli bir bölümü, hayvanlarla kurulan birebir temastan kaynaklanmaktadır. Hayvanların çifte atması, itmesi, hırçınlaşarak saldırması ve ısırması yaralanmalara neden olmaktadır. Bu konuda yapılan araştırmalara göre tarımsal sektörlerde, yaralanmaların önemli bir kısmının hayvanlardan kaynaklandığı belirtilmiştir. Sadece sığır ve koyun kaynaklı olaylar bunların %18’i teşkil etmektedir. Aynı zamanda bu yaralanmalar geçici iş görememe konusunda en çok işgünü kaybına neden olan olaylar olarak ortaya çıkmaktadır. Hayvancılık işletmelerinde hem hayvan, hem de makinelerle çalışırken meydana gelen kazalardan kaynaklanan çok çeşitli yaralanmalar olduğu görülmektedir. Hayvanla temasta en riskli grubu büyükbaş hayvanlar oluşturmaktadır. Sığırlara bağlı kazalarda, ölümlerin hayvanın saldırgan davranışlarıyla ilgili olduğu gösterilmiştir. Hayvancılıkta günlük olarak yapılması gereken pek çok iş yaralanma riskini içermektedir. Bu çalışma sonucu hayvancılık işletmelerinde uygulanacak doğru yaklaşım ile bu kazalar önlenebilecektir. Bu çalışmada hayvancılık işletmelerinde sektöre özel risk unsurları üzerinde durulacaktır.
Anahtar kelimeler: Hayvancılık işletmeleri, sektör, risk unsuru
SECTOR-SPECIFIC RISK FACTORS IN LIVESTOCK
ENTERPRISES
was stated that a significant portion of injuries were caused by animals in agricultural sectors. Only cattle and sheep- borne events account for 18% of them. At the same time, these injuries are the most common causes of loss of temporary employment. In animal husbandry establishments, there are many injuries caused by accidents occurring when working with both animals and machinery. Cattle are the most risky group in contact with animals. In cattle-related accidents, deaths have been shown to be related to the aggressive behavior of the animal. A large number of work-related injuries must be done on a daily basis in animal husbandry. As a result of this study, these accidents can be prevented with the right approach to be applied in livestock enterprises. In this study, the specific risk factors of the sector will be emphasized.
Key words: Livestock enterprises, sector, risk factor
GİRİŞ
Hayvancılık ve süt sığırcılığı tehlikeli iş grubu olarak sınıflandırma dâhilinde olduğundan iş güvenliği üzerinde durulması gereken bir alt üretim dalıdır. Hayvancılık sektöründe görülen iş kazalarının çok önemli bir bölümü, hayvanlarla kurulan birebir temastan kaynaklanmaktadır. Hayvancılık işletmelerinde hem hayvan, hem de makinelerle çalışırken meydana gelen kazalardan kaynaklanan çok çeşitli yaralanmalar olduğu görülmektedir. ABD’de National Traumatic Injury Surveillance of Farmers (NIOSH)’in 1993 yılında yaptığı çalışmaya göre tarımsal sektörlerde, yaralanmaların önemli bir kısmı hayvanlardan kaynaklanmaktadır. Sadece sığır ve koyun kaynaklı olaylar bunların %18’ini teşkil etmektedir. Aynı zamanda bu yaralanmalar geçici iş görememe konusunda en çok işgünü kaybına neden olan olaylar olarak ortaya çıkmaktadır (Anonim, 2016). Hayvancılık işletmelerinde çalışanların hayvan ısırıkları, çizikler, tekmeler ve ezilme gibi yaralanmalarıyla ilgili potansiyel tehlikeleri vardır. Hayvanlarla ilgili tehlikeler, fiziksel ve biyolojik olmak üzere iki kategoriye ayrılır. Fiziksel yaralanmalar, bir hayvanın ısırması, çizik veya doğrudan travma nedeniyle oluşan dokuya verilen mekanik hasarın sonucudur. Biyolojik yaralanmalar ise yara bölgesinin, hayvanın ağzında, cildinde veya tırnaklarında veya üzerinde bulunan mikrobiyal patojenler veya zoonotik ajanlarla bulaşmasıdır (Schmitt ve ark. 2018). Hayvanla temasta en riskli grubu büyükbaş hayvanlar oluşturmaktadır (Busch ve ark. 1986; Conrad, 1994; Sprince ve ark. 2003). Sığırlara bağlı kazalarda, ölümlerin hayvanın saldırgan davranışlarıyla ilgili olduğu gösterilmiştir. Ancak bu soruna katkıda bulunan diğer birçok faktör de söz konusudur. Hayvancılıkta günlük olarak yapılması gereken pek çok iş yaralanma riskini içermektedir. Yeni doğan buzağıların numaralanması, yemleme, boynuz köreltme, tırnak kesimi, sağım ve hayvanların bir yerden bir yere götürülmesi gibi işlemler yaralanmaların sıklıkla yaşandığı uygulamalardır (Lindsay ve ark. 2004). Bu çalışma ile hayvancılık işletmelerinde meydana gelen kazaların doğru yaklaşımla önlenebileceği ve sektöre özel risk unsurları üzerinde durulacaktır.
MATERYAL METOT
Çalışmanın ana materyalini Doğu Akdeniz Bölgesinde bulunan hayvancılık işletmelerinde çalışanlara uygulanan anket yolu ile elde edilen veriler oluşturmuştur. Doğu Akdeniz Bölgesi'ndeki (Şekil 1) Adana, Mersin, Hatay ve Osmaniye, Gaziantep ve Kahramanmaraş illerinden seçilen 20 baş üstü ineği olan işletmelerin çalışanları çalışmanın esasını oluşturan sorulara yanıt vermiştir.
Şekil 1. Doğu Akdeniz bölgesi ve illeri
Ana Kitlenin frekans dağılımı yapılırken; 20 baş ve üzeri hayvanı bulunan işletmeler ve aradaki mesafeler her ilçeyi ve bulundukları coğrafik konumu temsil edecek örnekler seçilmeye dikkat edilmiştir. Konu ile ilgili ikincil veriler kamu sektöründe bölgede hizmet veren kuruluşlardan, İl damızlık Sığır yetiştiricileri Birliklerinden ve işletme sahipleri ile yüz yüze görüşmeler yolu ile elde edilecektir. Araştırmanın ana kitlesinin belirlenmesinde öncelikle İli ve ilçelerde süt sığırcılığı faaliyeti yürüten yetiştirici sayısı belirlenmiş ve ikincil veriler için Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Tarım İl ve İlçe Müdürlükleri verileri kullanılmıştır. Daha sonra her ilde ikincil verilere dayalı olarak tespit edilen işletmelere gidilerek bu işletmelerin yapıları hakkında veriler gözlem yolu ve çalışanlarla yapılan anketler ile elde edilmiştir. Yapılan görüşmeler sırasında standart anket formları kullanılmıştır. Anketlerde çalışanların özelikleri ile hayvanla temas ile tecrübelerin tespitine yönelik sorulara yer verilmiştir. Araştırmada veri toplama işleminin gerçekleştirildiği anket formları hazırlanırken araştırmanın amaçları göz önünde bulundurulmuştur. Bu amaçla, bölgede hayvancılık işletmelerinde çalışanların sosyodemografik yapıları ve iş tecrübesi ve işi, ile ilgili eğitim bilgi düzeyi ve bilgi kaynağına ait bilgiler öncelikli olarak ele alınan konular olmuştur. Ayrıca konu ile ilgili görüşler ve çalışanların belirli konulardaki açıklamaları da not edilerek ve önem düzeyine göre yorumlamada kullanılmıştır. Anket çalışması Haziran 2016- Eylül 2016 dönemleri arasında yürütülmüştür. Anketleri yürütmek amacıyla 200 işletme ile temasa geçilmiş ancak anket uygulanmasını kabul eden işletme sayısı 54 olarak gerçekleşmiştir. Anket çalışması işletme ziyareti ve çalışanlarla yüz yüze görüşme şeklinde gerçekleştirilmiştir. İşletmelerde toplanan veriler öncelikle bir kod planı altında khi-kare analizinde SPSS (16.0 Versiyon) istatistik programı kullanılarak değerlendirilmiştir.
Bulgular ve Tartışma
İşçi sağlığı ve iş güvenliği hem çalışanlar hem de işverenler açısından önemlidir. Kuşkusuz çalışanların görüşü açısından sağlık ve güvenliğin önemi açıktır. Çünkü onların iş ortamında yaşamları ve gelecekleri risk altındadır. İşçilerin işletmelerdeki risk unsurlarını tespit etmek amacıyla Sektöre özel riskler konularında toplam 15 soru ile hayvancılık işletmeleri değerlendirmeye alınmış ve bu sorulara verilen cevapların iller arası farklılıkları Tablo 1'de gösterilmiştir. Tablo 1. Sektöre özel risklerle ilgili sorulara verilen cevapların iller arası karşılaştırılması
Soru
İller
Hatay Osmaniye Mersin Maraş Adana Toplam Ki
kare
Yetkisiz kişilerin işletmeye girişleri
engelleniyor mu?
Evet
9
27
18
15
12
81
0,16
Hayır 3
0
12
0
6
21
Hayvanlarla çalışırken kaçış yolları
var mı?
Evet
6
24
18
15
15
78
0,237
Hayır 6
3
12
0
3
24
Hayvanlarla
çalışırken
gerekli
önlemler uygulanıyor mu?
Evet
3
24
6
15
15
63
0,002*
Hayır 9
3
24
0
3
39
Pire, bit ve uyuz gibi haşerelere karşı
tedbir alınıyor mu?
Evet
0
21
18
15
15
69
0,016*
Hayır 12
6
12
0
3
33
Hayvanlarla kazalara karşı çalışana
yardımcı var mı?
Evet
3
24
9
15
18
69
0,002*
Hayır 9
3
21
0
0
33
Hasta hayvan tedavisi yetkili kişilerce
yapılıyor mu?
Evet
9
24
27
15
18
93
0,655
Hayır 3
3
3
0
0
9
Hasta
hayvanlar
tedavi
edilirken
uygun önlemler alınıyor mu?
Evet
9
24
27
15
18
93
0,655
Hayır 3
3
3
0
0
9
Belirli
periyotlarla
hayvanlar
aşılanıyor ve hasta olanlar karantinaya
alınıyor mu?
Evet
9
24
24
15
18
90
0,592
Hayır
3
3
6
0
0
12
Hasta hayvanların itlafında gerekli
önlemler alınıyor mu?
Evet
9
24
24
15
18
90
0,592
Hayır 3
3
6
0
0
12
Hayvanlarla
yapılan
çalışmalar
sonrasında kişisel temizlik yapılıyor
mu?
Evet
12
24
18
15
18
87
0,1
Hayır
0
3
12
0
0
15
Ahır çitleri, kapı, yükleme yeri sağlam
mı?
Evet
9
24
18
15
18
84
0,184
Hayır 3
3
12
0
0
18
Yükleme alanları korkuluklarla çevrili
mi?
Evet
6
27
6
15
15
69
0,001*
Hayır 6
0
24
0
3
33
Çalışanların büyük araçlar arkasında
sıkışmalarını engelleyecek tedbirler var
mı?
Evet
9
27
6
15
15
72
0,001*
Hayır
3
0
24
0
3
30
Çiftlik içerisindeki elektrik ve yüksek
gerilim
hatları
kabul
edilebilir
uzaklıkta mı?
Evet
6
27
24
15
18
90
0,062
Hayır
6
0
6
0
0
12
Çocukların tehlikeli alanlara girişleri
engelleniyor mu?
Evet
6
27
21
15
18
87
0,054
Sektöre özel risklerle ilgili sorulara verilen cevapların iller bazında dağılımını gösteren Tablo 1'e bakıldığında, anketteki toplam 15 sorudan işletmelerin verdiği cevaplara göre 5 soruda (Hayvanlarla çalışırken gerekli önlemler uygulanıyor mu? , Pire, bit ve uyuz gibi haşerelere karşı tedbir alınıyor mu?, Hayvanlarla kazalara karşı çalışana yardımcı var mı?, Yükleme alanları korkuluklarla çevrili mi?, Çalışanların büyük araçlar arkasında sıkışmalarını engelleyecek tedbirler var mı?) illere göre cevapların beklenen ve gözlenen değerleri arası farkların önemli olduğu (p<0,05) diğer sorular arası farkların önemli olarak tespit edilmediği anlaşılmaktadır. Tablodan da anlaşılacağı gibi sektöre özel riskler konusunda verilen cevaplara göre iller arası işletmelerin fiziki şartları, hasta hayvan ile ilgili bakım, tedavi durumları, işçilerin çalışma ortamları ve sağlığa etkileri ilgili konularda önemli farklılıklar olduğu görülmektedir.
İşletmelerde hayvanlarla ilgili kazalar genellikle sağım, taşıma besleme ve tırnak kesiminde olmaktadır (Douphrate ve ark., 2009; Erkal ve ark., 2008). Hayvanların sağım ve tırnak kesimine taşınması için kullanılan taşıma malzemelerinin sağlamlığı, geçiş yollarının genişliği, tesisin hayvan refahını sağlayacak şekildeki tasarımı çalışanların güvenliği için önemlidir. Ancak ankette “Hayvanlarla çalışırken gerekli önlemler uygulanıyor mu?” sorusuna Mersin’de 24, Hatay’da 9, Adana ve Osmaniye’de 3 işletme gerekli önlemlerin alınmadığını belirtmiştir. Bu işletmelerde çalışanların iş sağlığına ve güvenliğine dikkat edilmediği ve sağım, tırnak kesme gibi işlerde olası risklerin artarak iş kazalarına sebep olabileceği anlaşılmaktadır.
Bir işletme, işçilerin hayvanlar tarafından işgal edilen bir alanda çalışırken kendilerini bir hayvandan nasıl güvenli bir şekilde ayıracaklarını bilmelerini sağlamalıdır. Ancak işletmelere uygulanan ankette “Hayvanlarla çalışırken kaçış yolları var mı?” sorusuna Mersin işletmelerinin 12 tanesi, Hatay işletmelerinin de 6 tanesi işletmede kaçış yollarının olmadığını belirtmiştir. Bu sonuçlara göre bazı işletmelerin meslekle ilgili iş sağlığı ve güvenliği konularında yetersiz olduğu görülmektedir. Çünkü büyükbaş hayvanlarla çalışmak risklidir. Bu tip işletmelerde yemleme, sağım, tartım veya tedavi işlemlerinde hayvan çıkış yollarında bu hayvanlardan darbe yeme riskine karşı kaçış yerlerinin olması çalışanları güvende tutmakta ve yaralanmalara karşı korumaktadır. Ayrıca sığırların hareket etmesi için yeterli alana sahip olması çalışanları tehlikelerden koruyacaktır.
Farklı faaliyetlerin bulunduğu çiftçilikte insanlar birçok yaralanma, burkulma, incinme ve hastalıklara maruz kalmaktadırlar. Ankette “Hayvanlarla kazalara karşı çalışana yardımcı var mı?” sorusuna sadece Hatay ve Mersinde bulunan işletmeler olumsuz cevap vermiştir ve bu işletmelerde hayvanlarla birebir çalışanların yaşayacağı olumsuzluklarda yalnız oldukları yardımcılarının olmadığı vurgulanmıştır. Bu işletmelerde işçilerin güvenli çalıştırılması konularında yetersiz olduğu görülmektedir.
Hayvanlardan insanlara bulaşan zoonotik (şarbon, brusella, salmonellosis, kuduz, toxoplasmosis gibi) hastalıklar vardır. Bunların tamamına yakını son derece tehlikeli, ciddi sağlık sorunları yaratan hastalıklardır (Alapala Demirhan ve ark. 2016). Hayvanlarda çeşitli hastalıklara neden olan etkenler aynı zamanda farklı yollarla insanlara bulaşabilirler (Anonim, 2015). Bu nedenle bazı önlemlerin alınması gerekmektedir. Tabloda işletmede bulunan hasta hayvanların tedavi, aşı, karantinaya alınma durumları ile ilgili sorularda Hatay, Osmaniye ve Mersin’deki bazı işletmelerin bu konulara dikkat etmediği görülmektedir. Ayrıca işletmelerin “Hasta hayvanların itlafında gerekli önlemler alınıyor mu?” sorusuna verdiği cevaplara bakıldığında Mersin’de 6 işletme, Hatay ve Osmaniye’de 3 işletmenin bu konuda gerekli önlemleri almadığı görülmektedir. Bu işletmelerde hem çalışanların hem de hayvanların bulaşıcı hastalıklara maruz kalma riskinin fazla
herhangi bir önlemin alınmadığı görülmektedir. Hayvancılık işletmelerinde fiziki şartların uygun olmayışı sadece çalışanların değil çevrede bulunanların hatta çocukların bile risk altında olduğunu ve buna bağlı olarak çeşitli yaralanmalara yol açacak potansiyel tehlikeler oluşturabileceği göz önünde bulundurulmalıdır. Hayvanlarla ilgili yaralanmaların çoğu, hayvan transferi, kısıtlama veya diğer dönemlerinde doğrudan insanların hayvanlarla olan temasından kaynaklanmaktadır. Bir hayvanın uygun şekilde taşınması ve bağlanması hem personeli hem de hayvanları korumanın en etkili yoludur. İşletmelerin fiziki durumu göz önüne alındığında iyi tesis edilmiş ve tasarlanmış padoklarda hayvanların hareket etmesi, beklemesi ve taşınması kolay olacak ve dolayısıyla birçok risk faktörü ortadan kaldırılmış olacaktır.
SONUÇ
Hayvancılık işletmelerinde çalışanların sağlık ve güvenlik koşullarını üst seviyeye çekecek önlemler öncelikli olarak kuruluş aşamasında dikkate alınmalıdır. Mümkün olduğu yerlerde işletmenin tasarımını riskleri dışarıda bırakacak şekilde tasarlanmalıdır. Bu da, ekipmanların düzeni ve yerleşimi, araç ve ekipmanların dizaynını içeren işyeri tasarımı ile yapılabilmektedir. Hayvancılık sektöründe iş sağlığı ve güvenliği noktasında ciddi eksiklikler vardır. Sektöre özel riskler konusunda bazı işletmelerin hem çalışan hem de hayvanlar için gerekli önlemleri almadığı ve böylece risk durumlarının diğer işletmelere oranla daha fazla olduğu bulaşıcı hastalık, yaralanma gibi sağlık sorunların daha fazla olacağı anlaşılmaktadır. Bu tür işletmelerde hem işletme sahibinin hem de çalışanların iş güvenliği konusunda bilinçlendirilmesi ve işletme koşullarının daha uygun olması için gerekli önlemlerin alınmasıyla da hayvansal üretimdeki kazalar ve hastalıklar en aza indirgenebilir.
Literatür
[1] Anonim.www.isguvenligi.net/hayvancilik-sektorunde-is-sagligi-ve-guvenligi. ET:21.03.2015.
[2] Anonim, 2016. Hayvansal Üretim İstatistikleri. Türkiye İstatistik Kurumu, Ankara, http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=46 ( erişim tarihi: 01.03.2016).
[3] Busch, H.M. Jr., Cogbill, T.H., Landercasper, J. & Landercasper, B.O. (1986). Blunt bovine and equine trauma. J Trauma, Vol. 26, pp. 559-560
[4] Conrad, L. (1994). The maul of the wild. Animal attacks can produce significant trauma. Emerg Med Serv, Vol. 23, pp. 71-72, 76.
[5] Douphrate, D.I., Rosecrance, J.C., Stallones, L., Reynolds, S.J. & Gilkey, D.P. (2009). Livestock-handling injuries in agriculture: an analysis of Colorado workers' compensation data. American Journal of Industrial Medicine 52(5), 391-407.
[6] Erkal, S., Gerberich, S.G., Ryan, A.D., Renier, C.M. & Alexander, B.H. (2008). Animal-related injuries: A population-based study of a five-state region in the upper midwest: Regional rural injury study II. Journal of Safety Research 39(4), 351-363.
[7] Lindsay, S., Selvaraj, S., Godden, D. J., & Macdonald, J. W. (2004). Injuries to Scottish farmers while tagging and clipping cattle: a cross-sectional survey. Occupational Medicine, 54(2), 86-91.
[8] NIOSH [1993]. Fatal Injuries to workers in the United States, 1980-1989: a decade of surveillance; national profile. Cincinnati, OH: U.S. Department of Health and Human Services, Public Health Service, Centers for Disease Control and Prevention, National Institute for Occupational Safety and Health, DHHS (NIOSH) Publication No. 93-108.
[9] Schmitt JM, Wilson DE, Raber JM. Occupational Safety and Health Management of Animal Care and Use Programs in Research, Education, and Testing. 2nd edition. Boca Raton (FL): CRC Press/Taylor & Francis; 2018. Chapter 14. Available from: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK500440/ doi: 10.1201/9781315152189-14
[10] Alapala Demirhan S., Çelen B., Çelen MF., Şahinler N. (2016). Hayvancılıkta İş Sağlığı ve Güvenliği. Nevşehir Bilim ve Teknoloji Dergisi TARGİD Özel Sayı 303-314 2016 DOI: 10.17100/nevbiltek.211015
[11] Sprince, N.L., Park, H., Zwerling, C., Lynch, S.F., Whitten, P.S., Thu, K., Burmeister, L.F., Gillette, P.P. & Alavanja, M.C. (2003). Risk factors for animal-related injury among Iowa large-livestock farmers: a case-control study nested in the Agricultural Health Study. J Rural Health, Vol. 19, pp. 165-173
