ÖZET: “Özbekistan Merkez Asya’da yer alan, yer altı ve üstü zenginliklerine sahip bir ülkedir. Yaklaşık 70 yıl Sov-yetler Birliği egemenliği altında kalmıştır. Bulunduğu coğrafi konum ile Merkez Asya’nın tüm ülkelerine komşudur. Yer altı zenginliklere sahip olduğu kadar kültürel zenginliklere de sa-hiptir. Rusya Federasyonu, Kazakistan, Çin, Güney Kore ve Türkiye gibi büyük ülkeler ticari partnerlerini oluşturmakta-dır. Ülke zengin kaynaklara sahip olduğu kadar genç ve di-namik nüfusa da sahiptir. Geleceğin Asya kıtasında büyük ve güçlü ülke olma yolunda ilerlemektedir.”
ANAHTAR KELIMELER: Özbekistan, Türkiye, Ekonomik Ilişkiler, Doğal Kaynaklar, Resmi Ilişkiler
ABSTRACT: “Uzbekistan located in Central Asia, is a country with riches underground and above. It remained un-der the sovereignty of the Soviet Union nearly 70 years. With all the countries of Central Asia is adjacent to the geographi-cal location surrounding. Underground riches as much as it is with cultural richness. The Russian Federation, Kazakhstan, China, South Korea and its trade partners constitute large countries such as Turkey. A young and dynamic population of the country that has rich resources. In the Asian continent is becoming a great and powerful country of the future.” KEYWORDS: Uzbekistan, Turkey, Economic Affairs, Natural Resources, Official Relations.
1. Özbekistan Cumhuriyeti Kimliği Resmi Adı: Özbekistan Cumhuriyeti Yönetim Biçimi: Cumhuriyet
Bağımsızlık Tarihi: 1 Eylül 1991 Başkent: Taşkent
Başlıca Önemli Şehirleri: Taşkent, Namangan, Fergana, Andican, Semer-kand, Buhara, Hive, HoSemer-kand, Termez, Karşı, Ürgenç ve Nukus
İdari Yapı: 12 Vilayet 1 Özerk Cumhu-riyet (Karakalpakistan Özerk Cumhuri-yeti)
Nüfusu: 31.025 Milyon (1 Ocak 2015) Yüzölçümü: 447,400 km2
Resmi Dili: Özbekçe
Etnik Yapı: Özbekler % 80, Ruslar % 3.8, Tacikler % 4.9, Kazaklar %3.6, Ka-rakalpaklar % 2.2 ve kalanını diğer mil-letler (Tatar, Kırgız, Türkmen, Ukray-nalı, Azeri, Ermeni, Beyaz Rus, Yahudi, Alman, Koreli vs.) oluşturmaktadır. Din: İslam
Komşuları: Kazakistan, Kırgızistan, Ta-cikistan, Afganistan ve Türkmenistan Para Birimi: Sum
KDV Oranı: % 20 ( birçok değişik vergi oranları mevcuttur)
GSYİH: 62.637 (Milyar Dolar)
Doğal Kaynaklar: Doğal gaz, petrol, kömür, altın, uranyum, gümüş, bakır, kurşun ve çinko
Üyesi Olduğu Başlıca Uluslararası
Kuruluşlar: UN, CIS, BDT, EBRD, ECO, IBRD, IFC, IMF, ISO, WTO
2. Özbekistan Hakkında Genel Bilgiler Özbekistan Cumhuriyeti Orta Asya’nın merkezinde yer almaktadır. Komşularını Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan, Afganistan ve Türkmenis-tan oluşturmaktadır. Deniz ve Hazar Gölü’ne sınırları olmayan ülke bir ka-palı havza durumundadır. Toplam sınır uzunluğu 6.221 kilometreyi bulmakta-dır. 1936 yılında kurulan Karakalpakis-tan Özerk Cumhuriyeti ÖzbekisKarakalpakis-tan’a bağlıdır. Ülke bir Özerk Cumhuriyet ile beraber 13 bölgeden oluşmaktadır. Bu bölgeleri Andican, Buhara, Cizzah, Kaşkaderya, Namangan, Semerkant, Surhanderya, Sırderya, Taşkent, Ferga-na, Harezm ve Nevai oluşturmaktadır. Ülke toprakları dalgalı ve düz yapıya sahiptir. Ormanlık alan yüzde 3 civa-rındadır. Bitki örtüsü bölgelere göre değişiklikler göstermektedir. İklim olarak ülkede karasal iklim etkisini göstermektedir. Yağış miktarı olduk-ça azdır, yılın büyük bir zamanı kurak geçmektedir. Yaz aylarında sıcaklıklar 40 derecenin üzerine çıkmaktadır. Kış aylarında ortalama sıcaklık genel ola-rak eksi 12 derece civarındadır.
Özbekistan nüfusu giderek art-maktadır. 1991 yılında 20 milyon 700 bin olan ülke nüfusu, 2014 yılı sonu itibarıyla 31 milyonu aşmış durumda-dır. 23 yılda nüfusun yüzde 50 oranın-da artmasının en büyük nedeni eski Sovyetler Birliği ülkelerinde yaşayan Özbeklerin ana vatanına dönmeleri ve doğum oranındaki artıştan kaynaklan-maktadır. Nüfusun yaklaşık yüzde 50’si kentlerde ve kalan yüzde 50’lik kısmı ise kırsal kesimde yaşamaktadır. Ülke, nüfus büyüklüğü bakımından BDT ül-kelerinde üçüncü, Orta Asya ülkeleri ve Türk Cumhuriyetleri arasında birin-ci durumdadır. Özbekistan’ı 120 farklı millet ve etnik yapı oluşturmaktadır1.
3. SSCB Döneminden Günümüze 1 T.C. Taşkent Büyükelçiliği Ekonomi Müşavirliği, Özbekistan Ülke Raporu 2014
Özbekistan
1924 yılında Özbekistan Sov-yet Sosyalist CumhuriSov-yeti kurulmuş-tur. 1930 yıllarında Sovyet rejimi Öz-bekistan’daki tarım ve hayvancılıktaki genel yapıyı bozarak kolhoz2laştırma hareketlerine başlamış halkın elinde bulunan toprak ve hayvanlara devlet tarafından el konulmuştur. Kolhozlara torak ve hayvanlarını teslim etmeyen vatandaşlar Sibirya bölgesine veya SSCB’nin diğer ülkelerine sürgüne gönderilmiştir. Kolhozlaştırmaya karşı gelen bazı zengin Özbekler kendi istek ve arzularıyla komşu ülkelere ve Tür-kiye’ye göç etmek zorunda kalmıştır. Sovyetler Birliği, kolhozlaştırma poli-tikasıyla güç kullanarak başarılı olduk-tan sonra vaolduk-tandaşlar kolhozlara bağ-lı ucuz iş gücü konumuna gelmiştir. 1937 – 1938 yıllarında Özbekistan’ın ileri gelen pek çok politikacı ve aydını milliyetçilik hareketlerine katıldıkla-rı gerekçesiyle sürgüne gönderilmiş pek çoğu da kurşuna dizilmiştir. Bü-tün bu olup bitenler Stalin’in emriyle yerine getirilmiştir. Gerekçe olarak ise Pantürkizm, Panislamizm ve Milliyet-çilikle suçlanmıştır. Bunlardan önde gelenler, Özbekistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti başbakanı Feyzullah Ho-cayev ve Özbekistan Komünist Partisi 1. Sekreteri Akmal İkramov’dur. Ruslar bu dönemlerde şehirlerde yaşayanlara Rus kültürünü aşılama, kırsal kesimde yaşayanları ise pasifleştirme politika-larıyla asimile girişiminde bulunmuş-tur3.
Rusların bu bölgelerde Rus nüfusunu artırmak için, Sovyetler Bir-liği’nin Avrupa bölgelerindeki fabri-kaları sökerek, oradaki çalışanlar da-hil Özbekistan’a nakil etmesi ayrı bir Ruslaştırma politikasıdır. 1945 yılından sonra bu topraklarda Rus nüfusu kade-me kadekade-me artırılmış, ta ki Ruslaştırma ve Rus nüfusunu artırma çabaları Sov-yetler Birliği’nin dağılmasına kadar 2 Kolhoz: Sovyetler Birliğinde devlete bağlı tarım işletme sistemidir. 3 T.C. Taşkent Büyükelçiliği Ekonomi Müşavirliği, Özbekistan Ülke Raporu 2014
devam etmiştir. 1991 yılında Özbekis-tan bağımsızlığına kavuşunca Rus et-nik yapısında ani azalmalar gözlenmiş-tir. Sovyetlerin dağılmasıyla Rus etnik yapı üzerinde korku başlamıştır.
Sovyetler Birliği döneminde Özbekistan’a damgasını vuran ve et-kili olan lider Şeref Reşidov’dur. 1959 – 1983 yılları arasında tam 24 yıl ikti-darda kalan Reşidov, 1939 yılında 22 yaşında Komünist Partiye girdiğinden itibaren 1983 yılındaki ölümüne kadar partiye hizmeti devam etmiştir4.
“Sonuç olarak Özbekistan Cumhuriyeti 70 yıl boyunca, Sovyet Rusya tarafından uygulanan şiddet-li baskı nedeniyle, merkeze kayıtsız şartsız itaat eden kadrolarla, tamamen merkezden talimat alan yöneticilerce idare edilmiştir. Özbekistan Bakanlar Kurulu’nun başında daima bir Özbek’in bulundurulmasındaki amaç, Özbek halkını olduğu kadar dünya kamuoyu-nu da Sovyet Cumhuriyetleri’nin özerk yönetimler olduğuna inandırmaktır5”.
Sovyetler Birliği döneminde Özbekistan’da kilit nokta olarak tabir edilen mevkilerin büyük kısmı mer-kezden gönderilen Ruslar tarafından işgal ve idare edilmiştir. Diğer Türk Cumhuriyetlerinde olduğu gibi parti 4 a. g. e
5 a. g. e
teşkilatında, hükümet yapısı ve yöne-timinde, ana ekonomik kuruluşlarda, ordu ve güvenlik birimlerinde önemli noktalara Ruslar getirilmiştir.
Sovyetler Birliği’nin dağılma sürecine girdiği 1986 yılında, diğer sosyalist cumhuriyetlerde ve Özbe-kistan’da Merkezi Komite üyelerinin yarıdan fazlası başarılı olamadıkların-dan dolayı görevlerinden alınmıştır. Gorbaçov döneminde yenilik olarak Özbekistan’da pamuk üretiminden
dolayı ihmal edilen çevre sorununa değinilmiştir. Sovyet planlamacıları 1986 yılından sonra sulama sistemleri ve çevre kirlenmeleri üzerine araştır-ma ve çalışaraştır-ma başlatmıştır. Sovyetler Birliği dağılmadan önce Özbekistan’ı “ideolojik ve endüstriyel kalkınma mo-deli” olarak pilot bölge olarak seçmiş-lerdir. Başkent Taşkent’in 1970’li yıllar-da inşasıyla Özbekistan’ın ekonomi ve sanayi alanlarında gelişmesi sağlan-mıştır. Pilot bölge olarak Özbekistan’ın
seçilmesindeki amaç ise, yer altı ve üstü kaynaklar bakımından zengin olma-sı, Orta Asya cumhuriyet-leri içinde en fazla Müslü-man nüfusa sahip olması ve yıllarca İslam kültür ve medeniyetine ev sahipli-ği yapmasından kaynak-lanmaktadır. Dolaysıyla komünizmi yayma propa-ganda malzemesi olarak kullanılmaya uygun hale gelmiş bir ülkedir6.
6 T.C. Taşkent Büyü-kelçiliği Ekonomi Müşa-virliği, Özbekistan Ülke Raporu 2014
Tablo 1. Özbekistan’ın Makroekonomik Göstergeleri
2009 2010 2011 2012 2013 2014
GSYİH ( milyar dolar) 31.83 39.13 45.46 50.902 56.789 62.637
Kişi Başına Düşen Gelir milli Gelir (dolar) 1.137 1.385 1.538 1.697 1.862,63 2.018
Kişi Başına Gelirin Yıllık Artış Oranı (%) 21.5 19.5 0.8 10.4 9.7 8.3
Toplam Dış Ticaret (Milyon $) 21.209 21.844 25.537 26.286 28.886 28.067
İhracat 11.771 13.044 15.027 14.258 15.087 14.108
İthalat 9.438 8.799 10.509 12.027 13.798 13.959
Denge 2.333 4.244 4.517.3 2.231.1 1.288.4 149,5
Türkiye ile Dış Ticaret (Milyon $)
Özbekistan Kaynaklarına Göre 674 959 1.187 1.216 1.346 1.503
İhracat 406 721 910 854 896 964
İthalat 267 238 277 361 450 539
Denge 139 483 632 493 446 425
İşsizlik oranı (%) 0.1 0.2 0.01 0.01 4.9 5.2
Enflasyon (resmi) 7.4 7.3 7.6 7.0 6.8 6.1
Gayri Safi Yurt İçi Hasıla (büyüme oranı) 8.1 8.5 8.3 8.2 8.0 8.1
Dış Borç (Milyon $) 3.747 - 4.236 7.097 6.814 9.395
Sovyetlerde toplumlar arası milli duygular köreltilmiş ve milliyet-ler üstü tek tip sosyalist toplum oluş-turma fikri galip olmuştur. Bu amaca karma evlilik yöntemiyle ulaşılmıştır. Fakat 70 yıl boyunca Rus milletinden olanlar hep merkez sınıfında, Slav ve Hristiyan olanlar ikinci sınıf vatandaş, Müslüman ve Türk olanlar ise üçüncü sınıf vatandaş muamelesi görmüştür. Etnik ve dini yapı arasındaki çifte stan-dart muameleleri Mihail Gorbaçov’un uygulamaya koyduğu “Perestroyka” ve “Glasnost” politikalarından sonra da devam etmiştir.
Özbekistan 1924 yılında dahil olduğu Sovyet Sosyalist Cumhuriyet-ler Birliği’nden 31 Ağustos 1991 yılında ayrılarak bağımsızlığına kavuşmuştur. Bağımsızlıktan sonra hem Bağımsız Devletler Topluluğu’nu (BDT) oluştu-ran ülkelerle hem de diğer ülkelerle kısa sürede diplomatik ve ekonomik ilişkileri geliştirmeyi başarmıştır.
4. Özbekistan’ın Genel Ekonomik Durumu
Ülkenin 2014 yılı Gayri Safi Yurt İçi Hasılasında yüzde 8.1 oranında bü-yüme kaydedilmiştir. Hızlı ekonomik büyüme olmasına rağmen kişi başına düşen gelir oldukça azdır. Ülke zengin kaynaklara sahip olmasına rağmen halkın büyük kısmı düşük gelirli sınıfı oluşturmaktadır. Netice de kaynakla-rın yeterince işletilemediği ve ülkede adil gelir dağılımının olmadığı karşı-mıza çıkmaktadır.
Özbekistan’ın dış ticaret hac-minde 1996 yılından 2000 yılına kadar hep azalma görülmüştür. 1996 yılında toplam dış ticaret 9 milyar 200 milyon USD doları iken, bu rakam 2000 yılına gelindiğinde 5 milyar 700 milyon USD dolarına kadar gerilemiştir. Dış ticaret hacmindeki bu düşüşün sebebi olarak ise 1997 yılı Asya ekonomik krizi ve Rusya Federasyonu’nda meydana ge-len ekonomik krizi göstermek müm-kündür. Özbekistan’ın dış ticaret den-gesi devamlı olarak artmaktadır. 1999 yılında dış ticaret fazlalığı 125 milyon dolarla en düşük seviyede iken, 2008 yılında oldukça yüksek bir seviye olan 4 milyar doları geçmiştir.
Dolaysıyla ihracatın ithalatı karşılama oranı yüzde 154 olarak gerçekleşmiş-tir7. Dolayısıyla pek fazla borç stoku bulunmayan ülkedir.
Özbekistan 2014 yılı ihracatının yüzde 49.4’ ünü BDT dışı ülkelere kalan kısmını ise BDT ülkelerine gerçekleştir-miştir. 2014 yılı en fazla ihracat BDT ül-keleri arasında yer alan yüzde 19.8’lik pay ile Rusya Federasyona yapılmıştır. Rusya Federasyonu’ndan sonra sırasıy-la Kazakistan % 18.0, Çin % 16.7, Tür-kiye % 6.8, Afganistan % 4.25, İran % 2,25 yer almaktadır.
Özbekistan’ın 2014 yılı ithala-tında BDT dışı ülkelerindeki payı yüzde 61.8 oranındadır. BDT ülkelerinin payı ise yüzde 38.2 oranındadır. Özbekis-tan Devlet İstatistik Komitesi verileri-ne göre; Rusya Federasyonu ilk sırada olup % 23,7’lik paya sahiptir. İhraca-tında olduğu gibi ithalatta da Rusya Federasyonu’na bağımlılık hala devam etmektedir. İthalatta diğer ülkelerin payları ise; Çin % 17,2, Güney Kore % 13,4, Kazakistan % 7.2, Almanya % 4.4, Türkiye % 3.9 ve Ukrayna % 2,9 olarak yer almaktadır.
7 Özbekistan Devlet İstatistik Komitesi
Ülkenin ihracat kalemlerini;
enerji ürünleri, pamuk ve pamuk lifi, demir ve demir dışı madenler, makine ve aletler, gıda ürünleri, kimya ürünle-ri, plastik ve plastikten yapılan ürünler oluşturmaktadır. İthalat kalemleri ise, ülke gruplarına göre farklılık göstermek-tedir. BDT ülkelerinden daha çok maki-na ve aletler, plastik ve kimyasal ürünler, demir ve demir dışı metaller, gıda ve enerji ürünleri ithali yapılmaktadır. BDT dışı ülkelerden yapılan ithalatın ise yarı-dan fazlasını makina ve aletler oluştur-makta olup, plastik ve kimyasal ürünler, hizmetler ve gıda ürünleri diğer önemli ithal kalemlerini oluşturmaktadır (T.C. Taşkent Büyükelçiliği Ülke Raporu).
5. Türkiye – Özbekistan Ticari İlişkileri
Türkiye Özbekistan’ın bağımsız-lığını tanıyan ilk ülkedir. Bağımsızlıktan günümüze kadar dış ticarette sürekli ar-tışlar gözlenmektedir. 2009 yılında 674 milyon dolar olan ticaret hacmi 2014 yılına gelindiğinde bu rakam 1.5 milyar doları aşmış durumdadır. İki ülke arasın-da 1991 yılınarasın-dan itibaren bir dizi anlaş-malar, protokoller ve karma ekonomik toplantılar gerçekleştirilmektedir. Ülke-de, Türk müteahhit firmaların 2014 yılı sonuna kadar üstlendikleri işler; toplamı 2 milyar doların üzerinde bulunmakta-dır.
İki ülkenin veri kaynaklarına göre toplam dış ticaret verilerinde az da olsa farklılıklar bulunmaktadır. TÜİK ve-rilerine göre 2014 yılı toplam dış ticaret hacmi 1.484 milyar dolar olarak hesap-lanmıştır. Türkiye’nin bu ülkeye yapmış
olduğu ihracat kalemlerini; kazanlar, makinalar, mekanik cihazlar ve aletler, nükleer reaktörler; bunların aksam ve parçaları, plastikler ve mamulleri, elekt-rikli makina ve cihazlarının aldığı görül-mektedir. İthalat kalemlerini ise; ağırlıklı olarak demir dışı metaller (bakır, çinko), pamuk, mineral yakıtlar ve gübre ithala-tının oluşturduğu görülmektedir. Özbe-kistan’dan devamlı olarak ithal ettiğimiz en önemli kalem bakır ve bakır mamul-leri, pamuk ve pamuklu mamuller, mi-neral yağ ve yakıt ve çinko olarak yer al-maktadır (T.C. Taşkent Büyükelçiliği Ülke Raporu).
6. Sonuç ve Öneriler
Özbekistan, Türkiye ile aynı kül-tür, dil, din ve gelenek görenek gibi or-tak değerlere sahip ülkedir. Önemli din ve ilim adamlarının yetiştiği, yıllardır ilim ve kültüre ev sahipliği yapmış olan Öz-bekistan bulunduğu coğrafi konum ile önem taşımaktadır.
Merkez Asya’nın en kalabalık ül-kesi olan Özbekistan yer altı ve üstü zen-gin kaynaklara sahip olması nedeniyle gelecek vadeden ülke durumundadır. Ülke, büyük fırsatlarla önemli riskleri beraber taşıyan, ihracat ve ithalatta bü-yük oranla Rusya Federasyonuna bağlı durumdadır. Ayrıca gelişmiş Batı Avrupa ülkeleri, Çin ve Güney Kore ile ticari ve siyasi ilişkileri güçlendirmeye çalışmak-tadır.
Türkiye birçok bağları aynı olan bu ülke-yi ihmal etmemeli, artmakta olan ticari ilişkileri daha fazla ileri seviyeye ulaştıra-rak en önemli ülke konumuna
gelmeli-dir. Enerji bakımından dışa bağımlı olan Türkiye, Orta Asya Türk Cumhuriyetleri ile ortak projeleri daha fazla arttırmalı-dır. Türkiye bu ülkelerle rekabetten zi-yade ortak hareket eden ve birbirlerini tamamlayan ülke konumunda olmalıdır. Zor ve ağır şartlar geçiren Özbe-kistan, Türkiye’nin serbest piyasa ekono-misi ve çağdaş kadroların yetiştirilmesi deneyim ve tecrübelerinden yararlan-masını bilmelidir.
Kaynakça
• EDİTÖRLER, DEMİRTEPE, M. T. ve ÖZ-KAN, G. (2013) “Uluslararası Sistem-de Orta Asya Dış Politika ve Güven-lik”, USAK YAYINLARI, 1. Baskı Şubat 2013, Ankara
• Ekonomi Bakanlığı, (www.ekonomi. gov.tr)
• İstanbul Ticaret Odası, Ekonomik ve Sosyal Araştırmalar Şubesi, “Özbe-kistan Ülke raporu” 2008
• Konya Ticaret Odası, (2008), “Özbe-kistan Cumhuriyeti Ülke Raporu”, Etüt-Araştırma Servisi, Eylül 2008 • ÖKSÜZ, P. (2010), “Özbekistan Ülke
Profili” Dış Ekonomik İlişkiler Müdür-lüğü, Nisan 2010
• Özbekistan Devlet İstatistik Komite-si, (2014), “Statistical Review of the Republic of Uzbekistan-2014”
• T.C. Taşkent Büyükelçiliği Ekonomi Müşavirliği, Özbekistan Ülke Raporu 2012.
• T.C. Taşkent Büyükelçiliği Ekonomi Müşavirliği, Özbekistan Ülke Raporu 2013.
• T.C. Taşkent Büyükelçiliği Ekonomi Müşavirliği, Özbekistan Ülke Raporu 2014.
