T O R K I Y E E K O N O M İ K V E T O P L U M S A L T A R İ H V A K İ T
V
Tarih Vakfi Yayınlan Yıldız Sarayı Arabacılar Dairesi,
Barbaros Buh arı 8 0 7 0 0 Beşiktaş - İstanbul Tel: 0 2 1 2 2 2 7 37 33 Faks: 0 2 1 2 2 2 7 37 32
Pertev Naili Boratav Arşivi Projesi Danışma Kurulu
Tülin Areıı, Konur Ertop, İlhan Gülek, Oğuz İcimsoy, İ. Giindağ Kayaoğlu, Günay Kut, Dario Mizrahi, Arzu Öztürkmen,
M etin Turan, Muhsine Helimoğlu Yavuz, Stefanos Yerasimos Yayın Kurulu
Konur Ertop, İ. Gündağ Kayaoğlu, M. Sabri Koz, Günay Kut, Arzu Öztürkmen, Muhsine Helimoğlu Yavuz
Proje Ekibi
Fahriye Dinçer (Proje Sorumlusu), Fatma Kılıç (Arşivci), M . Sabri Koz (Danışman - Editör)
Pertev Naili Boratav/ Tekerleme Çeviren
İsmail Yerguz Redaksiyon Akset Tibet Eklerle Yayıma Hazırlayan
M . Sabri Koz Kitap Tasarımı Haluk Tuncay
Dizgi
Fransız Anadolu Araştırmaları Enstitüsü - Tarih Vakti Bilgi Belge Merkezi
Uygulama
MYRA Baskı Numune Matbaası Pertev Naili Boratav Arşivi: Tarih Vakfi Bilgi-Bclge Merkezi Zindankapı, Değirmen Sok., 15
3 4 4 6 0 Eminönü - İstanbul Tel: 0 2 1 2 51 3 39 01 Faks: 0 2 1 2 513 21 77
İstanbul, Mayıs 2 0 0 0 ISBN : 9 7 5 -7 3 0 6 -6 5 -7
PERTEV NAİLÎ BORATAV
T EK ER LEM E
Türk Halk Masalının Tipolojik ve
Stilistik İncelemesine Katkı
Çeviren İsmail Ycrguz Eklerle Yayıma Hazırlayan
M. Sabri Koz
BORATAV ARŞİVİ’NDEN: 2
Tekerleme
İlk baskı:
Le “Tekerleme”. Contribution à l ’étude typologique et stylistique du conte populaire turc,
Cahiers de la Société Asiatique: X V II, Paris, Imprimerie Nationale, M D C C C C L X III, viii, 20 9 s.
PERTEV NAİLİ BORATAV’I ANARKEN
Kültür varlıklarımızın zenginliği kadar, onlara sahip çıkılması da önem lidir. İnsanlık tarihi, ulusların varlığını kültürel değerlerine sahip çıkmala rıyla değerlendiren, önemli bir belirleyendir.
Bakanlığımız, dünyanın neresinde olursa olsun, nasıl ki arkeolojik var lıklarımızın Türkiye’ye, ah oldukları topraklara kazandırılması konusunda kararlı bir tavır gösteriyorsa, etnografik, halkbilimsel varlıklarımızın ait ol dukları topraklarda bulunmaları konusunda da aynı duyarlığı taşımaktadır.
Bu anlamda Türkiye şanslıdır da. Şanslıdır, çünkü Pertev Naili Boratav gibi yurdunu ve kültürünü seven, bu uğraşını bütün bir yaşam boyunca sür dürmüş ve çalışmalarının ürünlerinin bu coğrafyaya kazandırılması konu sunda kararlar almış değerli bir bilim insanına sahiptir. Ülkemizde bugün halkbilimi bir bilim dalı olarak akademik niteliğine kavuşmuşsa, bunda hiç tartışmasız Pertev Naili Boratav’ın eşsiz katkılarının payı büyüktür. Yurt içindeki çalışmaları gibi yurt dışındaki çalışmaları da bilimsel değerini bü tün görkemiyle ortaya koymuştur. Türk folkloruyla ilgili çalışmalar, Pertev Naili Boratav’dan önce de yapılmıştır. Ancak, bunlar çoğunlukla belli bir yönteme bağlı kalmadan yapılan derleme çalışmalarıdır. Oysa bilimsel yak laşım karşılaştırmayı, düzenlemeyi, belli bir yönteme bağlı çalışmayı gerek tirir. Boratav’ın 1938-1948 yılları arasında Ankara’da Dil ve Tarih-Coğraf- ya Fakültesi’nde “Halk Edebiyatı” okuttuğu yıllar, aynı zamanda Türk folk lor ve edebiyatının bilimsel kategorilere yerleştirilme ve kendini bilimsel yet kinlikle Batı’ya tanıtma yıllarıdır. Boratav, sözlü gelenekte sürdürülegelen, dergilerde, kitaplarda yazılı, basılı, ama hepsi dağınık, karmakarışık olan folklor malzemesini, özellikle masallarımızı bir sistem, bir yöntem dahilinde bir araya getirdi. Bu anlamda, sadece ulusal düzeyde değil, uluslararası aka demik düzeyde de alanın belli başlı otoriteleri arasında yerini aldı.
Kültür Bakanlığı, Pertev Naili Boratav’ın arşivinin Türkiye’ye kazandırıl ması konusunda gösterdiği çabalar yanında, onun katkılarının anlaşılması ve ölümsüz adının alanın çalışanlarınca örnek alınması yolunda da adımlar atmış ve Bakanlığımızın Halk Kültürlerini Araştırma ve Geliştirme Genel Müdürlüğü bünyesindeki kütüphanesi zenginleştirilerek, alanla ilgilenenlere hizmet verecek biçimde “Pertev Naili Boratav Halk Kültürü İhtisas Kütüp hanesi” olarak düzenlenmiştir.
Ayrıca Halk Kültürlerini Araştırma ve Geliştirme Genel Müdürlüğümüz ta rafından, 1998 yılında, Pertev Naili Boratav adına bir armağan kitap yayımlana rak, bir anlamda onun yol göstericiliğinden yeniden yararlanılmaya çalışılmıştır.
Tarih Vakfı tarafından, Pertev Naili Boratav Arşivi’nin Türkiye’ye ka zandırılması ve gerek daha önce yayımlanmış çalışmalarının gerekse bu Ar- şiv’den kültürümüze kazandırılacak yapıtların yayımlanması konusundaki çabalan da Bakanlığımızca desteklenmiş; bu yapıtların yayımlanması için maddi destek sağlanmıştır.
Örnek çalışmalarıyla genç halkbilimcilerimize olduğu kadar, kültür ko nularıyla ilgilenen herkese yol gösteren Pertev Naili Boratav’ı bir kez daha saygıyla anarken, onun bu değerli çalışmalarının kültürümüze kazandırıl ması konusunda çaba gösteren ve buna öncülük eden Tarih Vakfı’mn değer li yönetici ve çalışanlarına teşekkür ediyorum.
N. îstemihan TALAY Kültür Bakanı
SUNUŞ
Pertev Naili Boratav (1907-1998) Türkiye’de halkbilimi ve halk edebiya tı alanındaki akademik araştırmaların kurucularındandır. Kendisini 1998 yı lında yitirdiğimizde, geride, yayımlanmış 18 kitap ve 150’den fazla makale den başka, çok zengin bir arşiv de bırakmıştır. Boratav, daha lise yıllarında başladığı derleme çalışmalarını kesintisiz bir biçimde, 70 yılı aşkın bir süre boyunca sürdürmüştür. Boratav’ın kendisinin ya da onun yönetiminde eşi Hayrünnisa Boratav’ın ve asistanlarının topladığı bu malzeme, ülkemizde halkbilimi alanının en önemli arşivlerinden birini oluşturmaktadır. Arşiv Türkiye’nin birçok yöresinden derlenmiş masal, halk hikayesi, türkü, halk ti yatrosu, etnobotanik, halk tıbbı ve astronomisi, şarkı, tekerleme, şiir, fıkra ve atasözü gibi, halkbiliminin hemen her alanına ait malzeme ile çeşitli ince lemeleri kapsamaktadır. 1927 yılından başlayarak toplanan malzemede, Ke rem ve Aslı’dan Köroğlu Destanı’na kadar uzanan 40 kadar halk hikayesi nin yanı sıra, îç Anadolu, Doğu Anadolu, Çukurova, Batı Karadeniz ve Gü ney Batı Anadolu’nun çeşitli yörelerinden derlenmiş iki bin kadar halk ma salı, yüzlerce çocuk oyunu ile Batı Anadolu ve Trakya ağırlıklı destanlar önemli bir yer tutmaktadır. Arşiv bu özellikleriyle, ülkemizde sözlü kültürün son 100 yıl içindeki en önemli yazılı kaynaklarından birini oluşturmaktadır.
Pertev Naili Boratav, Eylül 1997’de, arşivindeki bütün malzemelerin asıl- larının ve kopyalarının Türkiye’ye getirilerek araştırmacılara açılması konu sunda gerekli her tür teknik, idari ve mali işler için, temel kuruluş amacı Tür kiye’de tarih bilincinin gelişmesine katkıda bulunmak olan ve kendisinin de üyesi olduğu Tarih Vakfı’m vekil tayin etti. Tarih Vakfı bu değerli arşivi ül kemize kazandırmak amacıyla “Pertev Naili Boratav Arşivi Projesi”ni oluş turdu ve bir proje ekibi çalışmaya başladı. Proje kapsamında, Fransa’da Bo- ratavların evi ile Nanterre Üniversitesi’nde, Türkiye’de ise Boğaziçi Üniversi- tesi'nde bulunan malzemelerin aslı ya da kopyalan Temmuz 1998’de Tarih Vakfı Bilgi-Belge Merkezi’nde bir araya getirildi. Yaklaşık 80 bin sayfalık belgenin yanı sıra, görsel ve işitsel malzemeyi de içeren arşivin düzenlenmesi ne, tasnifine ve kullanıma açılmasına ilişkin çeşitli konuların bilimsel olarak ele alınması ve sağlıklı çözümlere ulaşması amacıyla, ülkemizin seçkin halk bilimi ve arşiv uzmanlarından bir Danışma Kurulu oluşturdu. Ayrıca, proje nin yaşama geçirilmesi için ulusal ve uluslararası düzeyde tanıtıma ve gerek li maddi desteğin sağlanmasına katkıda bulunmak üzere, üyeleri arasında Kültür Bakanı tstemihan Talay, Yaşar Kemal, Emre Kongar, Zülfü Livaneli, Çelik Gülersoy, Cengiz Bektaş, Talat Sait Halman, Ilhan Selçuk ve Doğan Hızlan’ın da bulunduğu Boratav Arşivi Projesi Destekleme Kurulu kuruldu.
Boratav Arşivi Projesi, Türkiye’de gerek halkbilimi arşivlerinin, gerekse kişisel arşivlerin değerlendirilmesine ilişkin bir arşivcilik örneği oluşturmak
üzere hazırlandı. Proje, tüm malzemenin, Pertev Naili Boratav’ın kendi siste matiği bozulmaksızın, sayısal ortama geçirilmesini ve tasnifini; arşivdeki her bir belgeye anahtar sözcükler aracılığıyla çoklu erişim sağlanmasını; ayrıca arşiv malzemesinin tasnif edilmiş ve erişim sistemi kurulmuş CD kopyaları nın üretilerek dağıtımını içeriyor. Bu çerçevede, Nanterre Üniversitesi’nden gelen malzemenin tasnifi tamamlanarak Tarih Vakfı Bilgi-Belge Merkezi nde kullanıma açıldı. Bu malzemeye ilişkin katalog ayrıca, Tarih, Vakfı’nın www.tarihvakfi.org.tr adresindeki web sitesinde kullanıcılara sunuldu.
Boratav Arşivi Projesi’nin bir diğer önemli öğesi bir yayın dizisidir. “Bo- ratav Arşivi’nden” ana başlığı altında sunulacak olan yayın dizisinde önce likle, büyük folklorcunun daha önce basılıp tükenmiş Türkçe kitapları ile Avrupa dillerinde yayımlanmış kitaplarının çevirileri yer alacaktır. Türkçe- ye çevrilmemiş makaleler, bildiriler, tanıtma yazıları ve ansiklopedi madde leri ile tasnifi tamamlanmak üzere olan Boratav Arşivi’ndeki yayımlanabilir malzemenin (masallar, halk hikayeleri, halk şiirleri, mektuplar) uzman edi törler tarafından kitaplaştırılmasından oluşacak ciltler de bu dizinin öbür parçalarını oluşturacaktır.
Dizide ayrıca, onun anısına düzenlenecek Uluslararası Sempozyum’da sunulacak Bildiriler, arkadaşlarının, öğrencilerinin ve meslektaşlarının bi limsel makalelerinden oluşacak Arm ağan ve Pertev Naili Boratav’a ilişkin ayrıntılı bir B iyografi ve açıklamalı B ibliyografya çalışması da yer alacaktır.
Kuşkusuz, bu yayın dizisi ve etkinlikler dizisi yaşamını büyük bir içten likle halkbilimine adamış bir büyük bilim adamının “eserini” tüm görkemiyle gözler önüne serecek ve Türkiye kültürünü incelemek isteyen lerin temel başvuru kaynaklarından biri haline getirecektir.
Bu diziyi okuyanlar, bu çalışmalardan yararlananlar, sadece kendi aralarından çıkan bir bilim insanının özverili çalışmaları karşısında takdir duygularıyla dolmayacak, aynı zamanda da derinden bir iç burukluğu taşıyacaktır. Türkiye’nin çok partili siyasal yaşama geçerken, 1948 yılında Pertev Naili Boratav, Muzaffer Şerif Başoğlu, Behice Boran ve Niyazi Berkes’i üniversite dışında bırakmasının, Türkiye’nin bilim yaşamına neler kaybettirdiğinin bilincine daha iyi varacaktır. Bu burukluğu içinde taşıyan ların Tarih Vakfı Yayınları arasında çıkan, Mete Çetik’in hazırladığı,
Üniversitede Cadı Kazanı, 1948 D T C F T asfiyesi ve Pertev N aili B oratav ’ın M üdafaası kitabını okumasını öneririm.
Türkiye’de bilim insanlarının bilimsel faaliyetleri dolayısıyla gelecekte yeni müdafaaname hazırlamaları istenmiyorsa bu örnekten ders alınmalıdır. Bu nedenle, kanımca, bu yayın ve etkinlikler dizisi, Türkiye’de halkbiliminin gelişmesine kaynaklık ettiği kadar, bu burukluktan kurtulmayı zorlaştırarak kendisinden beklenen işlevi yerine getirecektir.
Prof. Dr. İlhan Tekeli Tarih Vakfı
İÇİNDEKİLER
Yayıma Hazırlayanın N o tu ...1
Önsöz ... 4
Birinci Bölüm: “Tekerlemeler”in Sınıflandırılması ve Çözümlenmesi...7
A. Tanımlama ve Sınıflandırma ...9
B. Çözümleme ve Y oru m lar...14
I. Kısa Giriş Kalıp Sözleri ... 15
TİP 1 ... 15 TIP 2 ... 25 TIP 3 ... 26 TIP 4 ... 27 TIP 5 ... 29 TIP 6 ... 37 TIP 7 ... 38 TIP 8 ... 42 TIP 9 ... 45
II. Giriş “Tekerleme”si Biçiminde Kısa M a ceralar... 48
TIP 2 0 ... 48 TİP 2 1 ... 51 TIP 2 2 ... 56 TIP 2 3 ... 58 TİP 2 4 ...61 TIP 2 5 ... 63 TIP 2 6 ... 66 TIP 2 7 ... 67 TIP 2 8 ...70 TIP 2 9 ...71 TIP 3 0 ...72 TIP 3 1 ...73 TIP 3 2 ...76 TIP 3 3 ...77
III. Tekerleme Biçiminde M a sa lla r... 79
TİP 5 0 ... 79 TIP 5 1 ... 82 TIP 5 2 ...90 TIP 5 3 ...92 TIP 5 4 ... 95 IX
IV. Araya Giren Kalıp Sözler ve Bitiş Kalıp S ö zleri...96 TIP 7 0 ... 96 TIP 7 1 ... 10] TIP 7 2 ... 101 TIP 7 3 ... 104 Sonuçlar . . ... 106 Eklemeler...109 ikinci Bölüm : E K L E R ... 111
I: Tiplere Ayrıştırılmış Masal Tekerlemesi M etinleri...113
II: Edebî M etin ler...137
III: incelemede Kullanılan, ilk Baskıda Yer Almayan Tekerlemeler . . . .141
Kaynakça... 200
Dizin (Özel Adlar) ...213
