Kanser hastalar›n›n tamamlay›c› ve alternatif tedavi
kullan›m nedenleri
Reasons for use of complementary and alternative medicine in cancer patients
Hanife ÖZÇEL‹K,1Çiçek FADILO⁄LU1
1Ege Üniversitesi Hemflirelik Yüksekokulu, ‹ç Hastal›klar› Hemflireli¤i
‹letiflim (Correspondence): Dr. Hanife ÖZÇEL‹K. Ege Üniversitesi He m fl i relik Yüksekokulu, ‹ç Hastal›klar› He m fl i reli¤i, ‹z m i r, Tu r k e y . Tel: +90 - 232 - 388 11 03 / 171 e-posta (e-mail): h a n i f e . o z c e l i k@ e g e . e d u . t r
Tamamlay›c› ve alternatif tedavi (TAT) henüz konvansiyonel t›bb›n bir parças› olarak kabul edilmeyen sa¤l›k bak›m sis-temleri, ürünleri ve uygulamalard›r. Ancak, TAT kullan›m s›kl›¤› hem genel popülasyonda hemde kanser hastalar› ara-s›nda artmaktad›r. Birçok kanser hastas› konvansiyonel teda-vilerle birlikte, tedavi olma/sa¤lama, tedaviye destek olma, kanserin tekrarlamas›n› önleme, konvansiyonel tedaviler ye-rine kullanma ve son bir çare olarak TAT kullanmaktad›r. Bu derlemede, kanser hastalar›n›n TAT kullan›m nedenleri ve bu-nu etkileyen faktörlerle ilgili bilgiler verilmektedir.
Anahtar sözcükler: Kanser hastas›; sa¤l›k bak›m ekibi; tamamlay›c› ve alternatif tedavi; TAT kullanmay› etkileyen faktörler.
Complementary and Alternative Medicine (CAM) is a group of diverse medical and health care systems, practices, and products that are not presently considered to be part of con-ventional medicine. However, prevalence of CAM use is increasing in both cancer patients and the general population. Many cancer patients use CAM to provide treatment or cure, support treatment or cure, prevent cancer and recurrence, as a substitute for conventional treatment, and as a last resort in combination with conventional medicine. The purpose of this review was to provide information regarding the reasons for CAM use in cancer patients and the associated factors.
Key words: Cancer patient; care team; complementary and alterna-tive medicine; factors associated with CAM use.
Ulusal Tamamlay›c› ve Alternatif T›p Merkezi (The National Center for Complemantary and Al-ternative Medicine, NCCAM); Tamamlay›c› ve Alternatif Tedavileri (TAT) henüz konvansiyonel t›bb›n bir parças› olarak kabul edilmeyen sa¤l›k bak›m sistemleri, ürünleri ve uygulamalar› olarak
tan›mlanmaktad›r.[1]
Amerikan Kanser Birli¤i (American Cancer Society) ve Ulusal Kanser Enstitüsü (National Cancer Institute), alternatif tedavileri hastal›¤›n geleneksel tedavisinin yerine kullan›lan uygula-malar fleklinde tan›mlarken, tamamlay›c› tedavile-ri ise, modern t›p ile birlikte kullan›lan tedaviletedavile-ri tamamlay›c› yaklafl›mlar olarak tan›mlanmaktad›r. Ancak bugün TAT’lerin s›n›rlar› tam olarak belir-lenmifl de¤ildir. Bu konudaki tart›flmalarda Tamamlay›c› ve Alternatif Tedaviler genellikle
birlikte kullan›lmaktad›r.[2]
NCCAM tamamlay›c› ve alternatif tedavileri
befl bafll›k alt›nda toplayarak grupland›rm›flt›r.[3]
1. Alternatif ve medikal sistemler (homeopati, naturopati, geleneksel Çin t›bb› ve ayurveda gibi kültürel kökenli sistemler),
2. Beden-Zihin müdahaleleri (müzik terapi, spiritual iyileflme, psikolojik görüflmeler, dua),
3. Biyolojik temelli tedaviler (bitkiler, diyet destek ürünleri, t›bbi bitki çaylar› ya da hayvan parçalar› köpek bal›¤› k›k›rda¤› gibi),
4. Manipülatif ve beden temelli tedaviler (ma-saj, kiropatik manipülasyon, osteopati),
5. Enerji tedavileri (reiki, qigong, elektromag-netik terapiler).
TAT kullan›m› son y›llarda geliflmekte olan ve endüstrileflmifl birçok ülkede düzenli bir flekilde
• konvansiyonel tedaviler yerine kullanma, • son bir çare olarak kullanma.
Hastalar TAT’leri hem kanserle savaflma, hem-de yaflam kalitesini art›rmak amac›yla kullanmak-tad›rlar. Tedaviye destek olmak için kullananlar ise, tedavinin yan etkileri ile bafl etme, immün sis-temlerini güçlendirme, beden-vücutta iyilik sa¤la-ma, fiziksel uyum ve spiritüel onar›m sa¤lasa¤la-ma, sa¤l›kl› davran›fllar› güçlendirme ve konvansiyo-nel tedavilere destek sa¤lama amac›yla kullan-maktad›rlar. Kanserin tekrarlamas›n› önleme için TAT kullananlar, besin destek ürünlerinin yararl› oldu¤u inanc› ya da davran›fllar› düzenlemek-kon-trol etmek amac›yla daha çok korunmaya yönelik uygulamalar yapmaktad›rlar. Konvansiyonel teda-viler yerine kullananlar ise, daha önce konvansi-yonel tedaviler ve bu tedavilerin yan etkileri ile il-gili deneyimleri olan hastalar›n, konvansiyonel davileri reddetmesi ve TAT’leri konvansiyonel te-daviler yerine kullanmas› fleklindedir. Son bir ça-re olarak TAT kullanan kanser hastalar›, ço¤un-lukla daha önce TAT kullanmam›fl ama tedavilerin yan etkileri ile art›k bafl edemeyen ve hastal›¤›n nüks etmesi ile son bir çare olarak TAT
kullanma-ya bafllamaktad›rlar.[16,17]
Corner ve Harewood,[18] TAT kullanan kanser
hastalar›n›n motivasyonlar›n› iki flekilde gruplan-d›rm›fllard›r. ‹lki, konvansiyonel kanser tedavileri-nin yan›nda adjuvan olarak, tedavitedavileri-nin yan etkileri-ne ba¤l› geliflen semptomlar› yöetkileri-netmek ve yeni-den oluflumunu önlemek için, ikinci olarak, hasta-lar tedavi süresinde yaflam kalitelerini art›rmak ve tedavi sonras› normal yaflama geri dönmeye yar-d›mc› olmak amac›yla TAT kullanmak istemifller-dir.
Kanser hastalar›n›n TAT kullanma nedenlerini etkileyen faktörler aras›nda;
• Hastalar›n TAT ile ilgili alg›lar›,
• Hastalar›n konvansiyonel tedavilerle ilgili inançlar›,
• Konvansiyonel tedavilerin yan etkileri ile il-gili endifle ve kayg›,
• Hasta ile sa¤l›k bak›m ekibi aras›ndaki ileti-flim/iliflki,
artm›flt›r.[4,5] Geliflmifl ülkelerde TAT kullan›m›;
Amerika’da %42,1, Avustralya’da %48,2, Fran-sa’da %49,3, Kanada’da %70,4 iken, geliflmekte olan ülkelerde ise fiili’de %71, Çin’de %70, Ko-lombiya’da %40 ve Afrika ülkelerinde %80
ora-n›ndad›r.[6]McCaffery ve arkadafllar›n›n[7]
çal›flma-s›nda, Amerikal›lar›n 1/3 standart konvansiyonel tedavilere ek olarak sa¤l›k bak›m ihtiyaçlar›n› kar-fl›lamak için TAT kulland›¤› saptanm›flt›r.
Günümüzde birçok kanser hastas› daha iyi ol-ma ve hastal›¤›n›n tedavisi için TAT kullanol-makta-
kullanmakta-d›r.[8]Kanser hastalar›nda TAT kullan›m s›kl›¤› ile
ilgili yap›lan çal›flmalarda; 13 ülkede 26 çal›flma-n›n incelendi¤i bir sistematik derlemede kanser hastalar› aras›nda TAT kullan›m s›kl›¤›n›n %7 ile %64 aras›nda (ortalama %31,4) de¤iflti¤i
bulun-mufltur.[9] Hastanede yatarak tedavi alan Norveçli
kanser hastalar›nda TAT kullan›m› %20 olarak
bu-lunmufltur.[10] Aralar›nda Türkiye’nin de
bulundu-¤u 14 Avrupa ülkesinde kanser hastalar›nda TAT kullan›m s›kl›¤›n›n incelendi¤i bir çal›flmada, kan-ser hastalar›n›n TAT kullanma oran› %36 olarak (%15-73 aras›nda de¤iflen aral›kta) bulunmufl-tur.[11]
Türkiye’de kanser hastalar›nda TAT kullan›m s›kl›¤›n› Ceylan ve arkadafllar› %60,1, Samur ve arkadafllar› %50, O¤uz ve P›nar %80,2, Tafl ve ar-kadafllar› %47,3, Gözüm ve arar-kadafllar› %41,1, Ifl›khan ve arkadafllar› %39,2, Algier ve arkadaflla-r› %36 fleklinde de¤iflen oranlarda bulmufllar-d›r.[12,13] Son olarak Kav ve arkadafllar› taraf›ndan
yap›lan “Türkiyede Kanserli Hastalarda Tamam-lay›c› ve Alternatif Tedavi Yöntemlerinin Kullan›-m›”; literatür taramas›nda, bu oran %22,1 ile %84,1 aras›nda de¤iflmekte olup, ortalama TAT
kullan›m› %46,2 olarak bulunmufltur.[13]
Kanser hastalar› genelde fiziksel ve emosyonel iyilik halini gelifltirmek ve kanser tedavisinin yan etkileri ile bafl etme amac›yla TAT’leri yayg›n
ola-rak kullanmaktad›rlar.[1 4 , 1 5] Kanser hastalar›n›n
TAT kullan›m nedenlerini gruplamak gerekirse;[16]
• tedavi olma/sa¤lama, • tedaviye destek olma,
• Kontrol alg›s› ihtiyac›, • Etkili oldu¤u inanc›.
Kanser hastalar›n›n TAT ve konvansiyonel te-davilerle ile ilgili sahip olduklar› inançlar›, hastala-r›n bu tedavileri kullanmalahastala-r›n› büyük oranda etki-l e m e k t e d i r. Hastaetki-lar›n daha önce TAT kuetki-letki-lanma ve konvansiyonel tedavilerle ilgili deyimleri, bu teda-vilere karfl› olumlu ya da olumsuz tutum
gelifltir-melerine neden olmaktad›r. Singh ve arkadafllar›[1 9]
prostat kanserli hastalar›n TAT ve konvansiyonel tedaviye karar verme durumlar›n› incelemifller ve 27 kat›l›mc›dan TAT kullanan 18 hastan›n ( % 6 6 , 7 ), TAT’ l e r i n hastal›¤›n tedavisi üzerinde kontrol alg›s›n› motive etti¤in i ve etkili oldu¤unu belirtmenin yan›nda, TAT’leri güvenilir, zarars›z bir tedavi flekli olarak tan›mlad›klar›n› belirlemifl-l e r d i r.
Shumay ve arkadafllar›n›n[20] 14 kanser hastas›
ile yapt›klar› kalitatif bir çal›flmada, kat›l›mc›lar konvansiyonel tedaviler yerine niçin TAT kullan-d›klar›n› aç›klarlarken, kemoterapi, radyoterapi ve cerrahi tedavi gibi konvansiyonel tedavilerin nor-mal hücrelere zarar verdi¤ini, immün sistemlerini zay›flatt›¤›n› ve iyileflmeyi inhibe etti¤ini düflün-düklerini ifade etmifllerdir. Hastalar konvansiyo-nel tedavilerin kendileri için ölümcül olabilece¤i-ni belirtmektedirler. Kat›l›mc›lar›n konvansiyonel tedavilerle ile ilgili alg›lar›, tedavilerin muhtemel yan etkileri, tedavilerle ilgili önceki negatif dene-yimleri ve kanser tedavisi al›rken ölen bir yak›n› ya da aile üyesini tan›yor olmas› gibi kiflisel
dene-yimlerinden etkilenmektedir.[20]
Tafl ve arkadafllar›n›n[ 2 1 ] kanser hastalar›nda
TAT kullan›m› ile ilgili yapt›klar› çal›flmada, kat›-l›mc›lar›n %47,3’ü TAT kullanmakta ve TAT kul-lananlar›n %70’i bu tedavileri güvenilir
bulmakta-d›r. Ceylan ve arkadafllar›,[22] kanser hastalar› ile
yapt›klar› çal›flmada, TAT kullan›m›n› %60,1 ora-n›nda saptam›fllar ve kat›l›mc›lar›n %48,4’ünün TAT’nin yararl› oldu¤u inanc›na sahip olduklar›n›
belirlemifllerdir. Algier ve arkadafllar›,[12] kanser
tan›s› ile birlikte TAT kullan›m s›kl›¤›n› %36 ola-rak belirlemifller ve kat›l›mc›lar›n %18,9’ u TAT’leri hastal›ktan korkma nedeniyle ve zarars›z olduklar›n› düflündükleri için kullanmakta olduk-lar› belirlemifllerdir.
Kanser hastalar› genel olarak TAT’leri stres, vücut imaj›ndaki de¤ifliklik, umutsuzluk, anksiye-te ve korku gibi kanserin yan etkileri ile bafl etmek ve yaflam kalitelerini gelifltirmek amac›yla
kullan-may› tercih etmektedirler.[15]Montbriand,[23]kanser
hastalar›n›n TAT’leri yaflamlar›nda ve tedavileri üzerinde kontrol kazanmak amac›yla kulland›kla-r›n› tespit etmifltir.
Kanser hastalar›n›n TAT kullanmas›n› etkile-yen önemli faktörlerden bir di¤eri ise, hastan›n primer tedavi ve bak›mdan sorumlu sa¤l›k bak›m ekibi ile hasta aras›ndaki iletiflim ve iliflkilerden kaynaklanan sorunlard›r. Hastan›n bak›fl aç›s›ndan bu sorunlar aras›nda sa¤l›k bak›m üyelerinin has-talar› etkisiz dinlemesi, paternalist tutum sergile-mesi, insanca bir yaklafl›m sergileyemeyen ve kar-fl›ndaki bireye sayg› göstermede yetersiz kalma
gibi sorunlar yer almaktad›r.[20,24]Kanser hastalar›,
TAT kulland›klar›n› tedavi ve bak›m›ndan sorum-lu ekip üyelerine bildirdiklerinde osorum-lumsuz tepki alaca¤›na inanmaktad›r. Hastalar daha önce bu tür tedavileri kulland›klar›n› primer sorumlu sa¤l›k ekip üyelerine bildirdiklerinde, ekip üyelerinin bu tedavileri onaylamad›klar›n› ve bu tedavilerle ilgi-li sorular›na ekip üyelerinden net bir yan›t ala-mad›klar›n› belirtmektedirler. Dahas› hastalar sa¤-l›k bak›m ekip üyelerinin TAT ile ilgili yeterli bir bilgiye sahip olmad›¤›n› da b i l d i rm e k t e d i r l e r. Hastalar›n yaflad›¤› bu sorunlar ekip ile hasta ara-s›ndaki iletiflimin etkin olmad›¤›n›n bir
gösterge-sidir.[24,25]Elbette sa¤l›k bak›m ekip üyelerinin TAT
kullanan kanser hastalar›na karfl› sergilemekte ol-duklar› tutumlar çeflitli faktörler taraf›ndan etki-lenmektedir. Bunlar aras›nda ekibin TAT ile ilgili alg›lar›, bireysel deneyimleri ve çal›flt›klar› kuru-mun yap›s› gibi faktörler öncelikle yer almaktad›r. TAT kullanan hastalara karfl› hemflirelerin tep-kilerinin incelendi¤i kalitatif bir çal›flmada; TAT kullan kanser hastalar›n› hemflirelerin baz›lar› des-teklerken, baz›lar› bu hastalara karfl› flüpheci bir tutum sergilemekte ve di¤erleri ise bu hastalara karfl› karars›z kalmay› tercih etmifllerdir. Bu duru-mun oluflmas›na katk› sa¤layan faktörler aras›nda; TAT tan›mlar›n›n belirsizli¤i, hemflirelerin TAT hakk›nda kiflisel felsefeleri, hemflirelerin TAT kul-lan›m›na dair kiflisel deneyimleri ve bilgileri, TAT
etkilili¤ine dair deliller, hasta deneyimleri, TAT kullanan hasta motivasyonlar›, hasta üzerindeki etkileri ve organizasyonel kurumun yap›s› yer
al-maktad›r.[26]
Tovey ve arkadafllar›[27] onkologlar ve uzman
onkoloji hemflirelerinin tepkilerinin hastalar üzeri-ne etkisini inceledikleri çal›flmada, onkologlar›n baz›lar› aç›k veya dolayl› yoldan hastalar›n TAT kullanmalar› için negatif tutum, baz›lar› TAT kul-lanmay› destekleyici ama yine karars›z bir tutum ve di¤erleri TAT kullanmay› yararl› ve kabullenici bir tutum sergilemifllerdir.
TAT kullanan kanser hastalar›na karfl› sergile-nen bu farkl› tutumlar hastalar›n olumsuz etkilen-mesine neden olmakta ve hastalar› konvansiyonel tedavilerle birlikte kulland›klar› TAT yöntemlerini sa¤l›k profesyonelleri ile paylaflmamaya itmekte-dir. Dolay›s›yla hastan›n kulland›¤› TAT ile kon-vansiyonel kemoterapi ya da di¤er kullan›lan ilaç-lar aras›ndaki etkileflimler nedeniyle, ya konvansi-yonel tedavinin etkinli¤i azalmakta ya da doz et-kinli¤i artarak istenmeyen semptomlar›n daha da
a¤›rlaflmas›na neden olmaktad›r.[28,29] Bu yüzden
sa¤l›k profesyonelleri TAT kullanan kanser hasta-lar› ile aç›k, kabullenici ve önyarg›s›z bir iletiflim kurmak durumundad›rlar. Hastalar›n kulland›klar› TAT hakk›nda daha fazla bilgi edinmeli ve güven-li, bilimsel olarak konvansiyonel tedaviler yan›n-da kullan›ld›¤›nyan›n-da etkisi kan›tlanm›fl yöntemleri, di¤er güvenli olmayan ve bilimsel olarak etkinli¤i kan›tlanmam›fl yöntemlerden ay›rmal›d›rlar. Bu süreçte hastan›n e¤itimi, etkili hasta ekip iletiflimi ve psikososyal destek sa¤lanmas› oldukça önemli-dir.
Kanser hastalar› nadir olmakla birlikte bazen TAT’leri konvansiyonel tedaviler yerine kullan›r-lar. Bu hastalar genelde daha önce konvansiyonel tedavileri kullanm›fl ancak tedavilerin yan etkileri ile ilgili yo¤un kayg› yaflam›fl ya da tedavilerin yan etkilerine ba¤l› semptomlarla bafl etmede zor-lanm›fllard›r. Bunun yan›nda bu hastalar tedavisin-den sorumlu ekip üyeleriyle iletiflim sorunlar› ya-flam›fl ve kontrol kayb›na u¤ram›fl
olabilmektedir-ler. Verhoef ve arkadafllar›n›n[30] 31 kanser hastas›
yapt›klar› çal›flmada, hastalar›n konvansiyonel te-daviyi b›rakma nedenlerini etkileyen faktörler
ara-s›nda, yak›n bir arkadafl ya da akraban›n kemote-rapi, radyoterapi ya da cerrahi tedavi gibi konvan-siyonel kanser tedavilerinden birini al›rken ölme-si, kanser tan›s› ile ilgili deneyimler, kanser ile il-gili inançlar, tedavi üzerinde kontrol alg›s› ihtiya-c›, konvansiyonel tedavilerinin yan etkileri ve has-tan›n tedavisinden primer sorumlu hekim ile ileti-flim sorunlar› en baflta yer almaktad›r.
Sonuç olarak, hastan›n tedavisinden ve bak›m-dan sorunlu olan sa¤l›k bak›m üyeleri, kanser has-talar›n›n TAT kullan›m nedenlerini ve bunu etkile-yen faktörleri bilmelidir ve günümüz modern t›b-b›n olanaklar› ile tedavi olabilecek kanser hasta-lar›n›n sa¤l›k bak›m sisteminin içerisinde kalmalar› sa¤lanmal›d›r. Konvansiyonel tedavileri uygularken hastalar›n tedavi kararlar›na kat›l›m› ve tedavileri üzerinde daha çok kontrol olana¤› sa¤lamal› ve hasta ile olumlu, insanc›l ve sayg›l› bir iletiflim kurulmal›d›r.
E¤er hasta TAT kullanmak istiyorsa ya da kul-lan›yorsa ve bunu ekip üyeleri ile paylafl›yorsa, hasta ile olan iletiflimde kabullenici, aç›k ve net olunmal›d›r. Hastan›n kulland›¤› TAT yöntemi ile ilgili ayr›nt›l› bilgi al›nmal›d›r. Hastan›n bu yönte-mi ne s›kl›kta kulland›¤›, güvenli olup olmad›¤›, bilimsel olarak yarar›n›n var olmas› ve yöntemin hasta taraf›ndan ne flekilde alg›land›¤›n› ekip üye-lerinin bilmesi oldukça önemlidir. Aksi takdirde hasta konvansiyonel tedavilerle birlikte TAT kul-land›¤›n› sa¤l›k ekip üyelerine söylememekte ve bu durumda istenmeyen olumsuz etkilere neden olmaktad›r.
Kaynaklar
1. Ades T, Yarbro HC. “Alternative and complementary therapies in cancer management.” In: Yarbro HC, Frogge MH, Goodman M, editors. Cancer Nursing Principles and Practice. 5th ed. 2000. p. 617-28. 2. American Cancer Association. “Alternative and
Complementary Methods.” http://www.cancer.org/alt _therapy/overview.html. Eriflim tarihi: 25.05.2008. 3. National Center For Complementary and Alternetive
M e d i c i n e , CAMBASICS, (http://nccam.nih.gov/ health/whatiscam). Eriflim tarihi: 10.06.2008.
4. R a fferty AP, McGee HB, Miller CE, Reyes M. Prevalence of complementary and alternative medi-cine use: state-specific estimates from the 2001 Behavioral Risk Factor Surveillance System. Am J
Public Health 2002;92(10):1598-600.
5. Vallerand AH, Fouladbakhsh JM, Templin T. The use of complementary/alternative medicine therapies for the self-treatment of pain among residents of urban, suburban, and rural communities. Am J Public Health 2003;93(6):923-5.
6. Bodeker G, Kronenberg F. A public health agenda for traditional, complementary, and alternative medicine. Am J Public Health 2002;92(10):1582-91.
7. M c C a ffrey AM, Pugh GF, O'Connor BB. Understanding patient preference for integrative med-ical care: results from patient focus groups. J Gen Intern Med 2007;22(11):1500-5.
8. Adams M, Jewell AP. The use of Complementary and Alternative Medicine by cancer patients. Int Semin Surg Oncol 2007 Apr 30;4:10.
9. Ernst E, Cassileth BR. The prevalence of complemen-tary/alternative medicine in cancer: a systematic review. Cancer 1998;83(4):777-82.
10. Risberg T, Kaasa S, Wist E, Melsom H. Why are can-cer patients using non-proven complementary thera-pies? A cross-sectional multicentre study in Norway. Eur J Cancer 1997;33(4):575-80.
11. Molassiotis A, Fernadez-Ortega P, Pud D, Ozden G, Scott JA, Panteli V, et al. Use of complementary and alternative medicine in cancer patients: a European survey. Ann Oncol 2005;16(4):655-63.
12. Algier LA, Hanoglu Z, Ozden G, Kara F. The use of complementary and alternative (non-conventional) medicine in cancer patients in Turkey. Eur J Oncol Nurs 2005;9(2):138-46.
13. Kav S, Hano¤lu Z, Alg›er L. Türkiyede kanserli hastalarda tamamlay›c› ve alternatif tedavi yöntem-lerinin kullan›m›: Literatür taramas›. Uluslararas› Hematoloji-Onkoloji Dergisi 2008;18(1):32-8. 14. Deng G, Cassileth BR. To what extent do cancer
patients use complementary and alternative medicine? Nat Clin Pract Oncol 2005;2(10):496-7.
15. Molassiotis A, Cawthorn A, Mackereth AP. “Complementary and alternative therapies” nursing patients with cancer, In: Kearney N, Richardson A, editors. Principles and Practice. Elsevier Churchill Livingstone, Fist Published, Sdney Toronto: 2006. p. 381-97.
16. Tatsumura Y, Maskarinec G, Shumay DM, Kakai H. Religious and spiritual resources, CAM, and conven-tional treatment in the lives of cancer patients. Altern Ther Health Med 2003;9(3):64-71.
17. Mansky PJ, Wallerstedt DB. Complementary medi-cine in palliative care and cancer symptom
manage-ment. Cancer J 2006;12(5):425-31.
18. Corner J, Harewood J. Exploring the use of comple-mentary and alternative medicine by people with cancer. Nurs Times Res 2004;9(2):101-9.
19. Singh H, Maskarinec G, Shumay DM. Understanding the motivation for conventional and complemen-tary/alternative medicine use among men with prostate cancer. Integr Cancer Ther 2005;4(2):187-94. 20. Shumay DM, Maskarinec G, Kakai H, Gotay CC; Cancer Research Center of Hawaii. Why some cancer patients choose complementary and alternative medi-cine instead of conventional treatment. J Fam Pract 2001;50(12):1067.
21. Tas F, Ustuner Z, Can G, Eralp Y, Camlica H, Basaran M, et al. The prevalence and determinants of the use of complementary and alternative medicine in adult Turkish cancer patients. Acta Oncol 2005;44(2):161-7.
22. Ceylan S, Hamzao¤lu O, Kömürcü S, Beyan C, Yalçin A. Survey of the use of complementary and alternative medicine among Turkish cancer patients. Complement Ther Med 2002;10(2):94-9.
23. Montbriand MJ. Decision tree model describing alter-nate health care choices made by oncology patients. Cancer Nurs 1995;18(2):104-17.
24. Tasaki K, Maskarinec G, Shumay DM, Tatsumura Y, Kakai H. Communication between physicians and cancer patients about complementary and alternative medicine: exploring patients’ p e r s p e c t i v e s . Psychooncology 2002;11(3):212-20.
25. Gözüm S, Arikan D, Büyükavci M. Complementary and alternative medicine use in pediatric oncology patients in eastern Tu r k e y. Cancer Nurs 2007;30(1):38-44.
26. Cindy Wang SY, Yates P. Nurses’ responses to people with cancer who use complementary and alternative medicine. Int J Nurs Pract 2006;12(5):288-94. 27. Tovey P, Broom A. Oncologists’ and specialist cancer
nurses’ approaches to complementary and alternative medicine and their impact on patient action. Soc Sci Med 2007;64(12):2550-64.
28. Beijnen JH, Schellens JH. Drug interactions in oncol-ogy. Lancet Oncol 2004;5(8):489-96.
29. h t t p : / /w w w. u k d k . o rg/pdf/kitap/38.pdf Topuz E. Tamamlay›c› ve Alternatif T›p: Onkoloji Tedavisindeki Güncel Durum. Eriflim tarihi: 12. 06. 2008.
30. Verhoef MJ, White MA. Factors in making the deci-sion to forgo conventional cancer treatment. Cancer Pract 2002;10(4):201-7.
