DÜNÜN TARİtHİ KUMAŞ FABRİKASI
B y Ö N D E R K Ü Ç Ü K E R M A N
1835 yılında İstanbul, Haliç’te kumlan ve 1986 yılına kadar yaklaşık 150 yıl boyunca çalışmış bulunan eski tarihi bir fabrika: “Feshane”.
T ürk ku m aş ve giyim sa n ay iin in , “Sanayi Devrimi”nin gelişimlerine uyarlanmasını sağlamış ve bu yönde bir tür okul görevi yapmış olan bu tarihi fabrika niçin “Feshane” olarak adlandırıl mıştır? Bu ad, fabrikanın 1828 yılında Osmanlı Devleti’nin askeri giyimde değişiklik yaparak, daha önce giyilen başlıklar yerine giyilmeye baş lanan “Fes”leri üretm esinden kaynaklanıyor. Ayrıca, o tarihe kadarki askeri giyim, ülkedeki küçük el dokuma tezgahlarından sağlanabiliyor du. Ama, yeni askeri üniformalar ve daha sonra da halk için yüksek standartlı kumaşları üretmek gereği ortaya çıktığında geniş kapsamlı entegre tesisler kurmak kaçınılmaz oldu.
Böylece, “Feshane” önce “Fes” üretmek amacıyla kuruldu, sonra kumaş, daha sonra da askeri ha zır giyim fabrikasına dönüştü.
Fabrika’nın ilk kumluşunda, kısa bir süre “40
ka-The Feshane is a fo rm er textile mill built on the banks o f the Golden Horn in 1835. It continued to operate fo r 150 years until it was closed down in 1986.
This historic factory was a major stepping stone from traditional textile weaving in Turkey to the mecha- 'nised production o f the industrial revolution, and served as a training ground in new technology. So why was it known as the Feshane, meaning f e z fa c tory? This was because the first item which it pro duced was the fez, which was introduced instead of turbans fo r the Ottoman military in 1828. Until that time, small m anual looms had sufficed to produce m ilitary uniform s in Turkey, but the wholesale changes in military dress meant that production on a larger scale was necessary. A further factor which influenced the expansion o f the factory over the next few years was the growing dem and by the general public fo r the sort o f high quality fabrics now coming
off European production lines.
So the Feshane was established primarily to
manu-Y E S T E R D A manu-Y ’ S T E X T I L E M I L L
4 4
Feshane'de 1835'te başlayan üretim faaliyetleri yaklaşık 150 yıl sürdürüldü (üstte). 1986'da İstanbul Büyükşehir Belediyesi'ne devredilen tesis restore edildi ve 1992’de Uluslararası İstanbul Bienali'ne ev sahipliği yaptı (a ltta )./ Manufacturing began at Feshane in 1835 and continued for nearly 150 years (above). In 1986 the factory was taken over by istanbui Metropolitan Municipality and restored. It was the venue for İstanbul Biennial in 1992 (below).
45
Tanzimat'tan önce askeri giyim sistemi küçük el tezgahlarıyla üretime göre tasarlanmıytı./ Prior to the Reforms o f 1839, m ilitary uniforms were manu factured on small hand looms.
dar katır” tarafından döndürü len bir makina sistemi kulla nıldı. 1843-1851 yılları arasın da İn g ilte re , F ransa ve Belçika’dan getirilen ve buhar la çalışan iplik dokuma ve ap re makinalarıyla Feshane çok büyük ve entegre bir tesis du rumuna geldi.
Feshane bu yönüyle Türk sa nayiinde buhar makinesi kul lanan ilk tesislerdendir.
Kuruluşundan sonra, 1849 yı lında devlet tarafından işletil meye başlanmış, 1877 yılında askeri idareye, 1925’te “Sanayi ve Maadin Bankası”na devre dilmiş, 1928’de kiralanmış ve en sonunda da 1937 yılında Sümerbank’a verilmiştir. 1986 yılına kadar Sümerbank tara fından işletilen fabrika, o tarih te Haliç’in düzenlenmesi ne
deniyle üretimini durdurmuş; konfeksiyon bö lümleri Sümerbank’ın Bakırköy’deki fabrikasına taşınmıştır.
facture fez, followed by fabrics a n d ready-to-wear arm y u n i forms.
When it first opened the machin ery was powered by “forty or so mules" plodding around in cir cles, b u t betw een 1843 a n d 1851 steam driven machinery fo r spinning thread, weaving fabric and finishing was import
ed fro m B ritain, France a n d B elgium , tra n sfo rm in g the Feshane into a vast integrated plant. The factory enjoyed the distinction o f being the first in Turkey to employ steam engines. The Feshane was nationalised in 1849, and in 1877placed under m ilita ry a d m in istra tio n . In 1925, two years follow ing the esta b lish m en t o f the Turkish R epublic, the fa c to r y was devolved to the newly established Bank o f Industry and Mining, and in 1937 to the national textile corporation Sümerbank, which oper ated the factory until 1986. That year, industrial
Feshane'nin ürünleri 1893'te Chicago'da sergilenmij ve feslerin kalitesi kuruma ödül getirm işti./ The prod
ucts of Feshane were exhibited in Chicago in 1893, and the fez won an award.
4 6
Feshane'nin üretime geçmesinden sonra askeri giyim standart hale gelm işti./ W ith the establishment of the Feshane factory it became possible to stan dardise m ilitary uniform.
Tarihi Feshane, ge nellikle yün ve do kuma fabrikası ola rak çalışmış ise de, Türk halıcılık sana tında “Feshane ha lıları” olarak bili nen bir halı türü nün de orada üre tildiğini biliyoruz. Z aten “F e sh a n e ”, çok ünlü halıların dokunduğu Hereke ile aynı yıllarda ku rulmuştu ve iki fab rika arasında çok
yönlü bağlantılar bulunmaktaydı. Kendi özellikle riyle tanınan Feshane halılarına ait ilginç örnekler, bugün TBMM Milli Saraylar koleksiyonlarında bu lunmaktadır.
Ama Feshane halıları arasında bulunan iki halının çok özel bir önemi vardır. Bu iki halı, “Çanakkale Zaferi” nedeniyle, Mustafa Kemal Paşa için, Talât Paşa tarafından 1918 yılında Feshane’de birbirinin eşi olarak dokutulmuştur ve üzerinde Çanakkale Savaşı haritası bulunmaktadır.
p la n ts a n d w a re houses w hich h a d clogged up the shores o f the Golden Horn were relocated a n d the area cleared fo r landscaping as p u b lic parks. The factory moved to new premis es in Bakırköy, but the original building escaped dem olition fo r its historic a n d architectural interest. Although the Feshane had largely produced
woollen and cotton fabrics, it is also known to have
p roduced carpets. The Feshane was established around the same time as the fam ous silk carpet fa c tory at Hereke, and there were numerous parallels between the two.
Examples o f the distinctive Feshane carpets are to be seen today in the former imperial palaces in Istanbul and other museums, and among them two are o f par ticular interest. These were woven at the Feshane to commemorate the Çanakkale Victory on the Gallipoli
Feshane'de Mustafa Kemal Paşa için özel olarak dokunmuş olan halı./ A carpet woven specially for Mustafa Kemal Paşa at the Feshane.
4 8
Kıyafet devriminin temel girdisi olan kumaş üretim i Feshane'nin dönemin en ileri teknolojisiyle çalışması sayesinde sağlandı (üstte). Feshanenin restore edildikten sonraki son hali (a ltta )./ Production of fabric for the new style Turkish clothes made use of the latest technology of the time (above). The Feshane after restoration (below).
19- yüzyılın başların da, çeşit çeşit fesleriy le, m odern kum aşla rıyla, ünlü halılarıyla Türk konfeksiyon sa nayiini başlatmış olan F e sh a n e 1986’da İstan b u l B üyükşehir Bele-diyesi’ne devre dilm iştir. Büyük bir kısmı yıktırılmış olan binadan bugün geriye 8000 metrekarelik dö küm demir konstrük- siyonuyla ünlü, doku
ma makineleri salonu kalmıştır.
Bu yapı, ünlü mimar Gae Aulenti’nin projesine g ö re y e n ile n e re k 16 Ekim 1992 ta rih in d e Uluslararası İstanbul Bienali’nin başlangıcı ile birlikte “Büyükşehir Belediyesi Başkanlığı - Nejat Eczacıbaşı Sanat Müzesi” olarak yeni ha yatına başlamıştı. Ama daha sonra bu projeden de vazgeçildi. Feshane, şimdi ne olacağına ka
rar verilmesini bekliyor. •
front during World War I. They were com m is sioned by Tâlât Paşa fo r M ustafa K em al P aşa, architect o f the victory, and bear a map show ing the battle lines. In 1986, the factory was taken over by Istanbul Greater M unicipality, a n d most o f the build ings demolished. However, the main fa c tory hall fam ous fo r its cast iron construction has been preserved. This 8000 square metre build ing where the looms stood was renovated by the cele brated Italian architect Gae Aulenti and reopened as the Nejat Eczacıbaşı Art Museum on 16 October 1992, an event coinciding with the International Is ta n b u l B ie n n ia l w h ich w as s itu a te d here. However, this project was later abandoned, and the Feshane now stands empty awaiting a new fu n c
tion. •
* Prof. Dr. Önder Küçükerman, Mimar Sinan Üniversitesi Mimarlık Fakültesi öğretim üyesi.
* Prof. Dr. Önder K üçükerm an is a lecturer at the Faculty o f Architecture, Mimar Sinan University.
5 0
S K Y U F E M A Y IS M A Y 1 9 9 5
Kişisel Arşivlerde İstanbul Belleği Taha Toros Arşivi
