BATI ANADOLU'DAKİ 1'DEN FAZLA NAOS'LU TAPINAKLAR

BATI ANADOLU'DAKI l'DEN FAZLA NAOS'LU

TAPINAKLAR

Prof.Dr. MCKERREM (USMAN) ANABOLU

Dikdörtgen planl~~ tap~naklardaki naos kap~s~, ön cepheyi olu~turan k~-sa taraf~n simetri ekseni üstündedir. Sadece M.Ö. IV. yüzy~l~n ba~lar~nda in~a edilmi~~ oldu~u san~lan Priene'deki Demeter Ve Kore Tap~na~~~ nda, naos kap~s~, biraz yana kaym~~t~r. Zaten bu binada, al~~~lmam~~~ olan ba~-ka özellildere de rastlan~r.

Genellikle tap~nak naoslar~nda, kap~~ say~s~~ ~~ 'dir, Sardis'deki Artemis Tap~na~~~ 2, Roma imparatorluk Dönemi'nde A. Pius ile Faustina'ya ithaf edilen bir çift tap~nak durumuna getirildi~inden, herikisi de uzunlamas~na eksen üstünde olan 2 naos kap~s~na maliktir. Yani naos'lar, gene de ~~ 'er

kap~l~d~rlar (Res. 1).

Hierapolis'deki Apollon Arkhagetes Tap~na~~~ 'n~ n zemininin alt~nda, bir Kharoneion (Plutonium) yer al~r. Yani tap~nak, 2 tanr~= da

tap~na~~-d~r. Apollon Arkhagetes Tap~na~~'n~n naos kap~s~, esas katta ve uzunlama-s~na eksen üstünde, Kharoneion'un ön odas~n~n kap~s~~ zeminin alt~ndaki kat~n güney yan taraf duvanndad~r. D~~ar~ya aç~lan yan kap~n~n üst k~s-m~ndaki tonoz parças~, kabartma olarak yap~lm~~~ olan bir istridye kabu~u motifi ile süslüdür (Res. 2).

Aizanoi'daki Zeus Tap~na~~~ 4, özel bir ~ekilde haz~rlanm~~~ olan teme-nos'unun içindeki bir podium ile çok kademeli bir krepidoma'n~n üstünde

I M. Schede, Die Ruin~~~~ von Prierie (Berlin, 1934), s. 91 - 96, res. ~ o ve 102.

2 H. C. Butler, The Temple of Artemis (Leyden, 1925) de tap~nak, detayl~~ bir ~ekilde ele al~nm~~t~r. G. Gruben, Temple of Artemis at Sardis: Phases and Transformations from 300 B. C. to the ~mperial Period when it Became a Double Temple Dedicated to Artemis and Fa-ustina, Fasl~~ Archaeolog~cs, c. XVII 0945), S. 215 no. 2986, S. 271/272 no. 3853 - 3855'e de bak~n iz.

3 P. Verzone, Le Campagne 1962 - 1964 a Hierapolis di Frigia, Annuario deha Scuola Archeologica di Atene, c. XLI - XLII, N. S. c. XXV - XXVI (1963 - 1964), s. 384/385.

Taraf~mdan yaz~lm~~~ olan Küçük Asya'da Bulunan Roma imparatorluk Ça~~~ Tap~naklar~~ (Istanbul, 1970), s. 122 not I4'de tap~na~a ait etraf~~ bir bibliografya verilmi~tir. E. Akurgal, Griechische und Römische Kunst in der Türkei (München, 1987), s. 127/128, lev. 204 - 208, bu-na eklenmelidir.

8 MÜKERREM (USMAN) ANABOLU

oturan bir pseudo - dipteros'dur (Res. 3 ve 4). Zemininin alt~nda, üstü be~ik tonoz ile örtülü olan bir krypta's~~ vard~r. Çok iyi muhafaza olunmu~~ olan tap~na~~n kendisi, ~yon Düzeni'nde oldu~u halde, kompozit ba~l~kl~~ sütunlar da içerir. Binan~n pronaos'unda, naos'unda ve opisthodomos'un-da, sütun bulunmaz. Büyük bir özen ile in~a edilmi~~ olan tap~na~~n impa-rator Hadrianus'un zaman~nda yap~lm~~~ oldu~u, in~a yaz~t~ndan anla~~l-maktad~r.

Binan~n güneydo~u taraf~nda bulunmas~~ gereken esas naos kap~s~, ta-p~na~~n H~ristiyanl~k Dönemi'nde kiliseye çevrilmesi s~ras~nda yok edilmi~-tir. Lakin opisthodomos'unda, naos'u ile ili~kisi olmayan ikinci bir kap~s~~ daha vard~ r. Buradan, bir merdiven sahanl~~~na girilir. Sahanl~ kta, birisi çat~ya ç~kma~a di~eri ise zeminin alt~ndaki kata inme~e yarayan 2 merdi-ven yer almaktad~r. A~a~~ya inme~e yarayan merdimerdi-ven, ah~apt~.

Aizanoi Tap~na~~, aynen Hierapolis'deki Apollon Arkhagetes Tap~na~~~ gibi, 2 tap~nak olarak kabul olunabilir, Burada incelemelerde bulunmu~~ olan R. Naumann, Krypta'da "Meter Steunene" ad~~ ile de an~lan Kybe-le'nin tap~m görmü~~ oldu~u kan~s~ndad~r 5.Zira bu k~sm~n içinde, pi~mi~~ topraktan yap~lm~~~ olan Kybele figürinlerine rastlanm~~t~r. Ek olarak Kybele'nin de, aynen Zeus gibi, Aizanoi'un ba~tanns~~ say~lm~~~ oldu~unu belli eden bir yaz~t vard~r. Tap~nak al~nl~ldann~n orta akroterlerinden biri-nin erkek biribiri-nin kad~n figürü olmalan, son derece anlaml~d~r. Anado-lu'daki Kybele tap~naklar~n~n tümünün bat~ya dönük olduklar~n~~ hat~rla-tan E. Akurgal da, R. Naumann'~n varsay~m~n~~ akla yak~n bulur'.

Lakin Safranbolu'nun güneyinde yer alan Keltepe'nin do~usundaki Kaynak Tap~na~~ ' n~n, esas naos kap~s~ndan ba~ka güney uzun taraf du-vanna aç~lm~~~ olan ikinci bir naos kap~s~~ daha vard~r. Tap~na~~n burada in~a edili~~ nedeni olan su kayna~~~ da, güney taraftad~r (Res. 5 ve 6). H~-ristiyanl~k Dönemi'nde kiliseye çevrilmi~~ olan bu tap~nak, 7,80 x 14,42 m. boyutlannda olup 2,52 m. derinli~indeki bir pronaos'a maliktir. Duvarlar~, 6,50 m. yüksekli~e kadar ayakta kalm~~lard~r. Esas naos kap~s~n~ n yerinde, 3,80 m. yüksekli~inde olan bir bo~luk vard~r. Do~al olarak naos kap~s~, R. Naumann taraf~ndan ~stanbuler Mitiedungen, c. XVII (1967), S. 218 v. d. da yay~n-lanm~~~ olan makaleye bak~n~z.

6 E. Akurgal, Anadolu Uygarl~klan (2. bask~, ~stanbul, 1989), s. 498.

.7 R. Naumann, EM Römisches Quellheiligium in Paphlagonien, Römische Mineilungen, c. LIII (1956), s. 26 - 31, res, 2, leV. 9/2. A. Göko~lu, Paphiagoma (Kastamonu, 1952), s. 138, res. 57 ve 58'de, bu tap~naktan "Küre Havuzu Tap~ na~~" olarak söz eder.

BATI ANADOLU'DAKI NAOS'LU TAPINAKLAR 9 bundan biraz daha alçak olmal~d~r. Fazla geni~~ olmayan güney taraf kap~-s~n~n yüksekli~i, 2 _{m. dir. Güney kap~s~, e~er H~ristiyanl~k Dönemi'nde} aç~lm~~~ de~ilse, görevlilerin kült gereklerini yerine getirmeleri için yap~lm~~~ olmal~d~r. Tap~na~~n pronaos'unda, yivleri ~yon Düzeni'ndeki yivler ~eklin-de aç~lm~~~ olan bir sütun parças~~ bulunmu~tur. 1,57 m. uzunlu~unda olan bu parça, bir ~yon veya Korint sütununa ait olabilir. Tap~nak, kesme ta~-tan ve harçs~z olarak in~a edilmi~tir. Bezemesizdir. M. S. II. yüzy~lda ya-p~lm~~~ oldu~u dü~ünülebilir.

Su kayna~~, dikdörtgen planl~~ bir havuzun içine al~nm~~t~r. Havuzun arka tarafindaki 4,65 m. lik lusm~n üstü, be~ik tonoz ile örtülüdür. Havu-zun ön cephesinin üst k~sm~nda bulunan 7 delik, suyun fazlas~n~n d~~ar~ya akmas~na yarar.

Miletos'un Güney Agoras~'n~n bat~s~nda bulunan Serapis Tap~na~~~ 8, güney k~sa taraf cephesindeki esas naos kap~s~ndan ba~ka do~u uzun taraf duvannda da bir kap~~ içerir (Res. 7 ve 8).

Tap~na~~n sonradan eklenmi~~ olan ön avlusu, 9,28 x 3,65 m. boyutla-nnda olup bina ile ayn~~ uzunlamas~na eksen üstün& de~ildir. Heykel alt-l~~~~ olarak kullan~lm~~~ oldu~unu dü~ündü~ümüz bir sekinin arkas~nda yükselen arka cephe duvar~, di~er 3 duvardan daha kal~nd~r. Binan~n için-de, sütun altl~ klan ile yivsiz olan sütun gövdeleri vard~r. Sütun ba~l~~~~ kal-mam~~sa da, ante ba~l~~~~ Kompozit Düzen gösterir.

Naos'daki sütun altfildar~ndan 6 tanesi, in situ durumunda kalm~~lar-d~r. ~kinci kap~, görevlilerin bulundu~u !asma geçmek için yap~lm~~~ olabi-lir. Berna'n~n do~u taraf~nda, zeminin alt~ndaki kata inme~e yarayan bir merdiven ba~lang~c~~ da vard~r. Zeminin alt~ndaki kata inmek, Serapis kültünün gere~i olmal~d~r.

Kaunos'daki Dor Tap~na~~ ' ise, naos'unda 3 kap~~ içerir. Do~u k~sa taraf~nda ve orta eksen üstündeki kap~s~~ esas naos kap~s~, güney uzun ta-raf~nda bulunan kap~s~~ da kült gereklerini yerine getirmek için aç~lm~~~ olan kap~~ olarak kabul edilebilir. Lâkin bat~~ k~sa taraf~nda ve orta eksen üstündeki kap~n~n naos kap~s~~ olmas~~ beldenemez.

8 H. Knackfuss, Milet, Ergebnisse der Ausgrabungen und Untersuchungen seit dem jahre 1899, c. 1/7 , Der Sndmarla urtd d~e benachbarten Bauanlagen (Berlin, 1924), S. 18o v. d. res.

193.

9 M. Usman Anabolu, Knynk Asya'da Bulunan Roma Imparatorlu~u Ça~~~ Tap~nak/an

~ o MOKERREM (USMAN) ANABOLU

Kesme ta~tan ve harçs~z olarak in~a edilmi~~ olan bina, M. Collig-non'un iddias~n~n aksine, do~uya bakar

Burada, kaz~~ yap~lm~~~ de~ildir. Tap~na~~n, oldukça derin olan bir pro-naos'u ile pro-naos'u vard~r. Opisthodomos'u yoktur. Arka cephesindeki an-ta'lar, k~sa kesilmi~lerdir. Naos'un arka duvar~n~n d~~a bakan yüzeyinde ve sözü edilen kap~n~n iki yan~nda, yar~m sütunlar yer al~rlar (Res. 9 ve ~~ o).

Tap~na~~n hangi tannya veya tannçaya ithaf edilmi~~ oldu~u anla~~la-mamakta ise de, ikinci bir in~a devresi geçirmi~~ oldu~u anla~~lmaktad~r. Uzunlama eksen üstündeki arka naos kap~s~, bu ikinci in~a devresinde aç~lm~~~ olabilir.

Kaunos'dalci Dor Tap~na~~'n~n çekirdek k~sm~n~n plan~, ufak bir fark (Kaunos'daki tap~na~~n, çat~ya ç~kma~a yarayan merdivenleri yoktur) ile Akragas'daki Asklepios Tap~na~~~ " n~n plan~n~~ tekrarlar (Res. ~~ ~ ).Bat~~ Anadolu'da, k~sa taraf duvarlanndan birinde yar~m sütun içeren ba~ka ta-p~naklar'da vard~r. Didymaion 12 ile ~lion'dalci Athena Tap~na~~~ 13 (bu so-nuncusunun naos'unun içinde de, yar~m sütunlar kullan~lm~~lard~r), bun-lardand~rlar. Didymaion'dalci yar~m sütunlar, Khresmographion k~sm~n~n güneybat~~ taraf~nda olup naiskos'un cephesine bakar ve üstlerinde, Korint-hos Düzenin'delci yar~m sütun ba~l~klar~n~~ ta~~rlar (res. ~~ 2). ilion'dalci Ta-p~nak'~n yar~m sütunlan ise, opisthodomos'un arka duvanndad~rlar (Res. 13).

ilion'daki Athena Tap~na~~'n~n in~a tarihi, tart~~mal~d~r.

Kaunos'dalci Dor Tap~na~~'n~n çekirdek k~sm~n~n etraf~nda, sütun çemberinin var oldu~u dü~ünülmelidir. Zira tap~nak alan~, postament'lar üstünde yer alan sütun ald~klar~~ ve sütun gövdesi parçalar~~ ile kapl~d~r.

~~ 'den fazla naos kap~l~~ olan tap~naklar, sadece Bat~~ Anadolu'da

de~il-dirler. Yunanistan'da da, böyle tap~naklar vard~r.

I° M. Collignon, binan~n bat~~ k~sa taraf~n~~ ön cephe olarak kabul etmi~tir. (M. Collig-non, Emplacement et Ruines de la Ville de C.aunos, Bulletin Correspondance Hilknique, c. I (1887), S. 342/343.

W. B. Dinsmoor, The Architecture of Ancient Greece (3. bask~~ London, New - York, Toronto, Sydney, 1950), s. 270, res. 97.

12 W. B. Dinsmoor, Ad~~ Verilmi~~ Olan Eser, s. 229-233, res. 83.

~' Fr. W. Goethert, H. Schleif, Der Athena Tempel von ~lion (Berlin, 1962), s. ~~ v. d.,

BATI ANADOLU'DAKI NAOS'LU TAPINAKLAR

M. Ö. 54.o'da in~a edilmi~~ oldu~u san~lan Korinthos'daki Apollon Ta-p~na~~~ 14, Sardis TaTa-p~na~~~ gibi çift tap~nak olmas~~ nedeni ile, uzunlama ek-sen üstünde 2 naos kap~s~na maliktir. Yani naoslar~, gene ~ 'er

kap~l~d~r-lar.

M. Ö. 35o'de in~a olunmu~~ oldu~u saptanan Tegea'daki Athena Alea Tap~na~~~ '5, naos'unun kuzey uzun taraf duvar~n~n tam ortas~na yerle~tiril-mi~~ olan ikinci bir naos kap~s~~ daha içerir (Res. ~~ 4).

M. ö. 4.29'da ç~km~~~ olan salg~n hastal~ktan hemen sonra in~a edilip de Apollon Epikurios'a ithal edilmi~~ olan Bassae'deki Tap~nak 16, ady-ton'unun do~u taraf duvar~nda ikinci bir naos kap~s~na daha maliktir (Res. 15). Apollon Epikurios Tap~na~~'n~n ön cephesi, kuzeye bakar.

Do-~udaki adyton kap~s~, sabah güne~inin ~~~nlar~n~n adyton'a girebilmeleri

için bu tarafta yap~lm~~~ olmal~d~r 17.

M. Ö. IV. yüzy~lda in~a edilip bir defas~nda M. Ö. II. yüzy~lda bir defas~nda da Roma imparatorluk Dönemi'nde olmak üzere en az iki defa onar~m görmü~~ oldu~u san~lan Lykosura'daki Despoina Tap~na~~~ 18 nda da, ikinci bir naos kap~s~~ daha vard~r. Bunun var olu~~ nedeni, bu tanr~ça için yap~lan myster'ler olabilir.

Lykosura'daki Tap~nak'~n heykeltra~l~k eserleri, Erken Hellenistik Dönem heykeltra~l~k eserlerinin en güzellerinden say~l~r. Bunlar~~ yapan, Messene'li Damophon'dur.

14 W. B. Dinsmoor, Ad~~ Verilmi~~ Olan Eser, S. 89-92, 337, res. 35, lev. XXII.

15 W. B. Dinsmoor, Ad: Verilmi~~ Olan Eser, S. 218-220, res. 79, lev. LVIII.

16 _{W. B. Dinsmcor, Ad: Verilmi~~ Olan Eser,} s. 154-159, 162-164, res. 56, lev. XX.XV ve

XXXVI.

17 G. Gruben, Die Tempel der Grie~l~en (4. bask~, München, 1986), S. 124. 18 G. Gruben, Ad~~ Verilmi~~ Olan Eser, s. 124.

Afikerrem (Usman) Anabolu

Res. I — Sardis. Artemis ve Fat~stina Tap~na~~'n~n naos kaplar~ndan biri.

Mukerrem ( Usman) Anabolu

kes. — Aizarwi. Zeus Tap~ n4~ 'mn plan~~ (D.Krenker. M. Schede, Der Tempel in Ankara, res. o).

M~ikerrem ((Aman) Anabolu

fl-

0 10 20m

Res. 5 — Keltepe. Su kayna~~n~n içine al~nm~~~ oldu~u Havuz ile Kaynak Tap~ na~~'n~n pla-n~~ (R. Naumann taraf~ ndan yay~ nlanm~~~ olan plan).

Mükerrem (Usman) Anabolu

Res. 7 — Miletos. Serapis Tap~na~~'n~n plan~~ (Milet, Ergebnisse der Ausgrabungen. C.I/7, Der Südmarkt und die benachbarten Bauanlagen, res. 193).

Mükerrem (Usman) Anabolu

Res. 9 — Kaunos. Dor Tap~ na~~'n~ n plan~~ (Varsaymakta oldu~umuz sütun çemberi, bu pla-na i~lenmemi~tir.).

Miikerrem (Usman) Anabolu :

•

kes. ~ l — Akragas'daki Asklepios Tap~ na~~ 'n~n plan~~ (W.B. Dinsmoor. The Architecture of Ancient Greece, res. 97).

ii WWWWWWWWWWWWWWWWW0WW WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW WW WC E,

w

:"

.2 wwwww

~

l

/

N

' I

Muker~em (Usman) Anabolu

O O O O O O O O O O O O

o

,

._ _.

_ _

.

o

- - -

...

o

O

•

₁

_..1

•

•

O

O

'

o

O O O O O O O O O O O Q

Res. 13 — ~lion. Athena Tap~na~~ 'n~n plan~~ (Fr.W. Goethe~-t, H. Schleif, Der Athena Tem-pel von ~lion, Lev. Il b).

• • • • • 4 4 • • • • • •

•

•

• • • • • • • • • • • • •

I

Res. 14 — Tegea. Athena Alea Tap~na~~ 'n~n plan~~ (W.B. Dinsmoor, Architecture of Ancient Greece, res. 79).

Mükerrem (liman) Anabolu

11

1-1 G5 Ob oc oz ot --t o

Res. 15 — Bassae. Apollon Epikurios "Fap~ na~~'n~ n plan~~ (W. B. Dinsmoor, Architecture of Ancient Greece, res. 56).