OSMANLI KAYNAKLARINDA VE MODERN TÜRK
TAR~HÇ~L~~~NDE OSMANLI-SAFEV~~ MÜNASEBETLER~~
(XVI.-XVII. yüzy~llar) *
AHMET YA~AR OCAK G~R~~~Anadolu ve ~ran: ~ki büyük medeniyetin, iki büyük kültürün vatan~~ olan bu topraklar, antik devirlerden XVII. asr~n neredeyse sonlar~na kadar birbi-riyle sava~ular. Lidyahlar ve Persler; ~skender ve Dara; Romanlar ve Sasaniler; Anadolu Selçuklular~~ ve Mo~ollar, ~lhanl~lar; Osmanl~lar ve Timurlular ve nihayet Osmanl~lar ve Safeviler. Bu sava~lar~n baz~lar~n~n sonunda ~ran Ana-dolu'yu istila etti.
XVI.-XVII. as~r Osmanl~-Safevi mücadeleleri, i~te bu uzun çat~~malar ta-rihinin son perdesiydi. Bu mücadeleler, ~slam tata-rihinin genel seyri içinde bir mânada, Sünnilik-~iilik rekabetinin teolojik boyuttan siyasi boyuta intikal eden çok mühim bir safhas~n~~ te~kil etti~i kadar, Osmanl~~ tarihinin de en önemli dönemlerinden birini meydana getirir. Asl~nda Osmanl~-Safevi mü-nasebetleri, Osmanl~~ hanedan~~ ile Safevi hanedan~~ boyutunda, Safevi Devleti'nin 1501de fiilen kurulu~undan daha eskiye gitmekle beraber, devletleraras~~ statüde bu zikredilen tarihte ba~lam~~~ say~labilir. Yuvarlak hesapla XVI. as~ r iptidalar~nda ba~layan bu münasebetlerin tarihi, kendi hakimiyet sahalar~nda dönemlerinin en parlak iki medeniyetini yaratan bu devletlerin, XVII. as~rda Kasr-~~ ~irin muahedesini imzalamalar~na kadar sürekli bir çizgi takip eden s~cak çat~~malar tarihidir. Bu s~cak çat~~ma süreci, henüz çok genç ya~ta ~ran taht~na geçerek, sufi bir tarikat~~ bir devlete Bu yaz~n~n ash, Tük Tarih Kurumu ile ~ehid Ayetullah Behi~ti Üniversitesi Tarih Bölümü taraf~ndan 14-17 ~ubat 2002 tarihleri aras~nda Tahran'da yap~lan "Tarihte Iran-Türk Münasebederi" isimli sempozyuma sunulmu~~ bildiridir.
Söz konusu sempozyum bildirilerini ihtiva eden Iran ve Türkiye Aras~ndaki Tarihi ve Kültürel Ili~kiler Konulu Makaleler Mecmuas~~ I isimli kitapta farsça çevirisi ile birlikte yay~mlanm~~ur (Ekim 2002, ss. 117-132). Ancak bu defa orada bulunmayan baz~~ hususlar eklenmi~tir.
dönü~türmek gibi, o zamana kadar dünya tarihinde e~i görülmedik bir hadiseyi gerçekle~tiren ~ah ~smail-i Safevrnin, Osmanl~~ topraklar~na yönelik faaliyetleriyle ba~lad~.
Bu iki müslüman devlet aras~ndaki rekabet ve çat~~man~n seyri, o zaman-lar ba~ta Memluklüler olmak üzere hem ~slffin, hem de Bat~~ H~ristiyan dün-yas~nda çok yak~ndan takip ediliyor, dolay~s~yla onlar~n kaynaklanna da yan-s~yordu. Özellikle Avrupal~~ devletler, daha Osmanl~~ Devleti'nin bir impara-torluk olmaya ba~lad~~~~ I. Bayezid (1389-1402) döneminden beri, kendilerini tehdit eden bu devlete kar~~~ Iran'da kurulan devletlerin -o zaman Timurlula-r'~n- ~ahs~nda hep tabii bir müttefik görüyorlard~. Safevi Devleti kuruldu~u zaman da ayn~~ siyaseti takip etmi~ler ve Osmanl~lar'a kar~~~ onunla ittifak po-litikas~n~~ hep sürdürmü~lerdir. Bu tutum Bat~~ tarihçili~inde de bir akis bul-mu~~ ve modern Bat~l~~ tarihçiler, Osmanl~-Safevi münasebetlerini incelemeye özel bir itina göstermi~lerdir, ki bu konudaki ara~t~rmalar mevzuumuzun d~-~~ndad~r ve ehlince de iyi bilinmektedir'.
I Meselâ bk. Walter Hinz, Uzun Hasan ve ~eyh Ciineyd: XVI. Yüzy~lda ~ran'~n Milli Bir Devlet Haline Yiikseli~i, çev. T. B~y~kl~o~lu, Ankara 1948, TTK yay~nlar~.; Bekir Kiltüko~lu, Osmanh- Iran Siyasi M~lnasebetleri, Istanbul 1962, ~.Ü. Edebiyat Fak. yay~nlar~; ayn~~ yazar, "Les relations entre l'Empire ottoman et l'Iran dans la seconde moitiö du XVIe siöcle", Turcica, VI (1975), ss. 12,8-145; Hanna Sohrweide, "Der Sieg der Safaviden in Persien und seine Rückwirkungen auf die Schüten Anatoliens im 16. Jahrhundert", Der Islam, 41(1965), ss. 95-223; R. M. Savory, "The consolidation of Safavid power in Persia", Der Islam, LVI (1965); Joseph Matuz, "l'ascension au pouvoir des Safawides vue par un historien ottoman contemporaine", Iranica, IV (1966), ss. 24-44; M, ~ehabeddin Tekinda~, "Yeni kaynak ve vesikalar~n ~~~~~~ alt~nda Yavuz Sultan Selim'in Iran Seferi", Tarih Dergisi, 22 (1967), ss. 50-58; Elke Eberhard, Osmanische Polemik gegen die Safa~viden im 16.Jahrhundert, Freiburg 1970; Jean Aubin, "La politique religieuse des Safavides", Le Shiisme Imamite, PUF, Paris 1971, ss. 236-243; Erika Glassen, "Schah Ein Mahdi der Anatolischen Tfirl~menen?", ZDMG, 121 (1971), ss. 61- 69; Michel M. Mazzaoui, The Origines of the Safa~vids: Shi'ism, Sufism and the Gulât", F. Steiner Verlag, W~esbaden 1972; Oktaj Efendiev, "Le röle des tribus de langue t~~rque dans la cröation de l'Etat safevide", Turcica, VI (1975), ss.24-33; I. Beldicöanu-Steinherr, "La regne de Selim ler: Tournant dans la vie politique et religieuse de l'Empire ottoman", Turcica, VI (1975), ss. 34-49; Faruk Sümer, Safevi Devletinin Kurulu~u ve Geli~mesinde Anadolu Türklerinin Rolü, Selçuklu Tarih ve Medeniyeti Enstitüsü yay~nlar~, Ankara 1976; G. E. Caretto, "Appunti per Sunniti e Sciitti in area ottomana", La Bisaccia della Sheikh: Ommagio ad A. Bausani, Venice 1981, ss. 165-170; Said Amir Arjomand, "Religious extrenüsm (Ghuluw) sufism and sunnism in safevid Iran",Journal of Aslan History, XV (1981; ayn~~ yazar, "The clerical estate and the emergence of shi'ite hierocracy in safavid Iran", JESHO, XXVIII/2 (1985), ss. 168-219; Adel Allouche, The Origine and Development of the Ottoman-Safavid Conflict (1500-1555), Berlin 1983; H. R. Roemer, "Die türkmenischen Qizilbas, Gründer und Opfer der safawidischen Theokratie", ZDMG 135/2 (1985), ss. 227-240; J.-L. Bacquö-Grammont, Les Ottomans, Les Ottomans et leurs Voisins (1514-1524), Paris-Istanbul 1987; Jean Aubin, "I'Avönement des Safavides reconsidörö", Moyen Orient 8c Oci•an Indien, V (1988), ss. 1-130; ayn~~ yazar, "La politique orientale de Selim ler", Res Orientales [Itinöraire d'Orient (Hommage â Claude Cahen)], VI (1994), ss. 197-216.
OSMANLI-SAFEV~~ MtiNASEBETLER~~ 505 ~unu hemen belirtelim ki, gerek Türkiye, gerekse ~ ran'~ n Yeniça~lar ta-rihinin bu çok önemli devrinin Osmanl~~ kaynaklar~na yans~mas~~ konusunda söylenmesi icap edenler, bu yaz~~ çerçevesinin çok ötesine geçecek kadar ge-ni~tir. Yaz~n~n ikinci k~sm~ nda ise yine çok k~sa olarak modern Türk tarihçili-~inde Osmanl~-Safevi münasebetlerinin yerinden yine çok k~sa olarak bahse-dilecektir.
OSMANLI KAYNAKLARINDA OSMANLI-SAFEV~~ MÜNASEBETLERI
Osmanl~-Safevi münasebetleri tarihi, muhakkak ki her iki taraf~n da de-~i~ik mahiyetteki ça~da~~ kaynaklarmda yank~~ bulacakt~~ ve öyle de olmu~tur. Biz bu birinci k~s~mda yaln~zca bahis mevzuu döneme dair Osmanl~~ kaynak-lar~n~~ ele almaya çal~~aca~~m~za göre, bu çerçevede Osmanl~~ kaynaklar~ , ~u be~~ kategori veya grupta mütalaa edilebilirler:
I- Ar~iv kaynaklar~~ Ahkâm defterleri
Mühimme defterleri Müteferrik vesikalar II- Mün~eat mecmualar~~ III- Salt~knâme
IV- Vekayinâmeler (Kronikler) XVI. asra ait olanlar XVII. asra ait olanlar V- Müteferrik yazma risâleler
1-AR~~V KAYNAKIARI:
Bugün Türkiye'nin elinde, Osmanl~~ Devleti'nin milletleraras~~ münase-betlerinin, dahili siyasetinin, idari, iktisadi ve mali yap~s~n~ n, te~kilat~n~n, çe-~itli müesseselerinin tarihini yeniden in~a etmemize yarayacak, çok zengin bir ar~iv malzemesi mevcut olup, bu malzeme ~stanbul ve Ankara'daki devlet ar~ivlerinde bulunmaktad~r. Bu malzeme içinde konumuz itibariyle esas ola-rak bizi ilgilendiren iki tür vard~r. Bunlara ek olaola-rak ta müteferrik mahiyet-teki tek sayfal~k vesikalardan bahsedilebilir.
Ahlcâm defterleri:
Bu defterler, muhteva bak~m~ndan a~a~~da sözü edilecek olan m ü-himme defterlerine benzemekte ise de ~ekil bak~m~ndan onlardan biraz farkl~d~rlar. Ahkâm defterleri, Divan-~~ Hümâyun'da müzakere edilen mali, hukuki, idari meseleler ve gelen ~ikâyetlerle ilgili hükümlerin topland~~~~ def-terlerdir. Elimizde tam da Safevi Devleti'nin kuruldu~u ve dolay~s~yla Os-manl~-Safevi münasebetlerinin ba~lad~~~~ II. Bayezid (1481-1512) dönemine ait iki ahkâm defteri bulunmaktad~r. Bunlar~n, Ba~bakanl~k Ar~ivi, A. DVN. nr. 790'da bulunmakta olup 906 /1501 tarihlisi bizim mevzuumuzla ilgili baz~~ hükümler ihtiva etmektedir2. Di~eri ise 911/1505 tarihli olup bizimle
de~ildir.
Söz konusu bu defterdeki hükümler, Osmanl~~ topraklar~ndaki Safevi propagandas~n~~ yans~tan oldukça ilginç bilgiler ihtiva eder. Buradaki hüküm metinlerinin ço~u, gönderildikleri yöneticilerden, Osmanl~~ topraklar~ndan Yukaru Taraf veya Yukar~: Cânib denilen ~ran'a s~~~nmak isteyen Erdebil tek-kesine ba~l~~ silahl~~ stifilerin yakalan~p siyaseten kat] edilmelerini, buna mu-kabil, oradan da Osmanl~~ topraklar~na s~~~nmak isteyenlere izin verilmeme-sini buyuran hükümlerden olu~maktad~r. Di~er yandan baz~~ hükümler ise, ~ran taraflar~ nda meydana gelen geli~melerin dikkatle takip edilmesini, olup bitenlerin vakit geçirmeden Osmanl~~ merkezine iletilmesini istemektedir. Bu metinler, II. Bayezid'i Safeviler'in faaliyetlerine kar~~~ ilgisiz olmakla suçlayan görü~ün bütünüyle do~ru olmad~~~n~~ göstermesi bak~m~ndan da önemlidir.
Mühimme ve Mühimme Zeyli defterleri:
Ad~ndan da anla~~laca~~~ gibi, bu nevi defterler, t~pk~~ ahkâm defterleri gibi, Divan-~~ Hümâyun'da müzakere edilen mühim mali, hukuki, idari mese-leler ve ~ikâyetlerle ilgili belli tarihler aras~ndaki hüküm ve kararlar~~ bir araya toplayan defterlerdir.
Bunlar~n en eski örne~i, Topkap~~ Saray~~ Ar~ivi E.12321 numarada kay~tl~~ 951/1545 tarihli defterdir. Görüldü~ü üzere, Kanuni Sultan Süleyman za-man~~ gibi, Osmanl~-Safevi münasebetlerinin oldukça geç bir dönemine aittir. Ba~bakanl~k Osmanl~~ Ar~ivinde bulunan di~er mühimmeler bu tarihten sonraki dönemi içine almaktad~r. Bu ar~ivdeki en eski kay~t 5 numaral~~ mü-
2 Bu defter yak~n bir tarihte yarmlannu~~ olup burada bu matbû nüsha kullan~lm~~t~r: II.
Bayezid Dönemine Ait 906/1501 Tarihli Ahlcarn Defteri, Yay~nlayanlar: ~lhan ~ahin-Feridun Emecen, Türk Dünyas~~ Ara~t~rma Vakf~, ~stanbul 1994.
OSMANLI-SAFEV~~ MÜNASEBETLER~~ 507 himme defterinde olup 8 Safer 973 / 4 Eylül 1565, son kay~ t ise 71 numaral~~ mühimme defterindedir ve 25 Rebiulevvel 1002 / 9 Aral~k 1593 tarihlidir. ~lk döneme ait yukar~da bahsetti~imiz ahkâm defterinden ba~ka vesikaya ne ya-z~k ki sahip de~iliz. XVII. as~rda ise zaten mühimme defterleri art~k yoktur. Bunlar~n haricinde birkaç tane de mühimme zeyli defterleri vard~r.
Görüldü~ü üzere, XVI. asr~n sonlar~na kadarki kay~tlar~~ ihtiva eden bu defterlerde Safeviler'in Anadolu'daki faaliyetlerine dair pek çok kay~t mevcut olup, bunlar bugüne kadar muhtelif Bat~l~~ ve Türk tarihçilerce kullan~ld~~~~ gibi, ço~u da 1932'den bu yana ne~redilmi~tir. Bu metinleri ilk ne~reden Ahmet Refik (Alt~nay) 3, sonuncusu ise Saim Sava~'t~rt. Fakat bunlar~n d~~~nda henüz ne~redilmeyenler de vard~r.
Bu defterlerden ba~ka, Topkap~~ Saray~~ Ar~ivinde muhtelif numaralar-daki müteferrik evrak~~ da listeye ilave etmemiz gerekiyor.
Teferruat bir yana, çok genel olarak bahsedilse dahi bir makalenin s~n~r-lar~n~~ a~acak olan bu mühimme kay~tlar~n~n temas etti~i mevzular~~ burada sadece grupland~rmakla yetinece~-iz. Bunlar ba~l~ca,
Safeviler'in Anadolu'daki faaliyetleri,
Osmanl~~ merkezi iktidar~n~n buna kar~~~ uygulad~~~~ tedbirler olmak üzere iki ana grupta toplanabilir.
a- Safeviler'in Anadolu'daki faaliyetleri Bu gruptaki mevzular,
1) Safeviler'in halife denilen misyonerler arac~l~~~yla Anadolu'da yapt~k-lar~~ K~z~lba~l~k propaganda faaliyetleri,
3 Ahmed Refik, "Osmanl~~ devrinde Râf' Iznik ve Bektâ~ilik", Darülfünun Eoebiyat Fakültesi Mecmuas~, IX/2 (1932), ss. 31-59.
4 Saim Sava~, "XVI. as~rda Safeviler'in Anadolu'daki faaliyetleri ve Osmanh Devleti'nin buna kar~~~ ald~~~~ tedbirler", Uluslararas~~ kurulu~unun 700. Y~ldönümünde Bütün Yönleriyle Osmanl~~ Devleti Kongresi, Selçuk Üniv. Yay~ nlar~, Konya 2000, ss. 183-189. Bu tebli~, metin k~sm~ndan baz~~ adama ve ç~ karmalarla, fakat ar~iv vesikalar~mn eklenmesiyle J.-L. Bacque-Grammont taraf~ndan frans~zcaya çevrilmi~tir: "Les mene'es safavides en Anatolie au XVIe siecle et les mesures prises â kur encontre par l'Etat ottoman", Ana tolia Moderna-Yeni Anadolu, IX, ss. 47-96 (Vesika metinlerinin orijinalleri. Türkçe çeviriyaz~lar~~ ve Frans~zca tercilmeleri, 52-97. sayfalar aras~ ndad~r). Türkçe metin frans~zcas~ ndan daha geni~~ ve daha tatminkârd~r. Saim Sava~~ bu konuyu yine mühimme kay~tlar~n~~ daha geni~~ çapl~~ kullanmak suretiyle, XVI. As~rda Anadolu'da Akvilik (Ankara, May~s 2002, Vâdi Yay.) ba~l~~~~ alt~nda kitapla~urm~~ur. S. Sava~'~n bu çal~~mas~~ ba~ar~li bir tarihçilik örne~i ortaya koyuyor.
Anadolu'da Türkmen a~iretlerinden, köylü halktan ve sipahi, kale muhaf~z~~ vb. kimselerden K~z~lba~l~~a geçerek ~ran'a kaçanlar,
Sünni olduklar~~ için gördükleri eziyetlerden dolay~~ Anadolu'ya s~~~ -nanlar,
K~z~lba~l~~a geçenlerden ~ah ~smail-i Safevi ad~na nezir ve sadaka top-lay~p ~ran'a yollayanlar,
K~z~lba~lar'~n "er av~-at bir arada" yapt~klar~~ âyinler hakk~nda takibat, "K~z~lba~~ tefti~ine memur" oldu~u gerekçesiyle halktan para toplayan, rü~vet alan sahtekârlar,
~ahsi kin ve garazlar~~ sebebiyle has~ mlar~ n~~ K~z~lba~~ olmakla suçlay~ p Osmanl~~ yönetimine ihbar edenler vb. meselelerden te~ekkül etmektedir.
b- Osmanl~~ merkezi iktidar~n~n buna kar~~~ uygulad~~~~ tedbirler Bu grupta ise ~u mevzular yer almaktad~r:
K~z~lba~l~k propagandas~n~n yo~un olarak yap~ld~~~~ Orta, Güney ve Do~u Anadolu bölgelerinde s~ k~~ tefti~ler yapurmak, K~z~lba~~ oldu~u ve ~ran için çal~~t~~~~ tesbit edilenleri, münhas~ran propaganda yapan halifeleri yaka-laup idam ettirmek,
Seyyidlerden K~z~lba~~ olanlar~~ ise idam etmeyip Rumeli'ye sürgüne göndermek,
3) ~ran'dan gönderilen "K~z~lba~~ kitaplar~ n~~ toplat~p yakurmak,
K~z~lba~~ olup ~ran'a geçen veya kaçan sipahi, kale dizdar" vb. yönetici-leri "istimalet" politikas~~ ile tekrar Osmanl~~ taraf~na celbetrnek ve bunlardan casus olarak yararlanmak,
~ran'a iktisadi ambargo uygulamak vs. C) Müteferrik vesikalar:
Bunlar de~i~ik mahiyette ve çe~itli meselelere dair tek sayfal~k mektup, ferman ve benzeri evraktan ibarettir.
H- MÜN~EAT MECM ÜALARI
Safeviler ile alâkal~~ muharrerat~~ ihtiva eden birkaç mün~eât mecm~las~~ olup, bunlar~n en tan~nm~~', Kanuni Sultan Süleyman devri mün~ilerinden
OSMANLI-SAFEV~~ MISASEBETLER~~ 509 Feridun Ahmed Be~'in Mün~ekü's-Selâtin isimli eseridirs. Bu eserde Yavuz Selim (1512-1520)' ile ~ah ~smail-i Safevi (1501- 1524)'nin birbirlerine yolla-d~klar~~ mektuplar~n suretleri bulunmaktad~r. Bu surederden baz~lar~~ da, XVI. as~r vekayinâmelerinde yer al~r. Bunlar kar~~l~kl~~ meydan okumalar, birbirlerini k~~k~rtmaya yönelik ifadelerden olu~maktad~r. Dikkati çeken hu-sus, Yavuz Selim'in daha üst perdeden hitap ediyor olmas~~ ve ~ah ~smail-i Sa-fevrnin vücudunu ortadan kald~r~p devletini y~karak ~slâm'~~ onun zendeka ve i/had~ndan, rafz~ndan kurtaracak.' iddias~nda bulunmas~d~r.
Di~er mün~eât mecmualanmn hemen hepsi de anonim eserler olup, 3 tanesi Süleymaniye (Esad Efendi) Kütüphanesi, 3345, 3384, 3752 numara-larda, 1 tanesi yine Süleymaniye (Halet Efendi) Kütüphanesi 775 numarada, di~eri ise Nuruosmaniye Kütüphanesi 4976 numarada bulunmaktad~r.
SALTIKNAME
Salnknâme, Fatih Sultan Mehmed'in 1473'te Akkoyunlu Uzun Hasan üzerine giderken, yerine b~rakt~~~~ ~ehzadesi Cem Sultan'~n emriyle maiyyet erkamndan Ebu'l-Hayr-i Rümi'ye yazd~rd~~~, XIII. yüzy~l~n me~hur Türkmen ~eyhi San Salt~k hakk~ndaki büyük menalubnâmenin ad~d~r. Burada, karde~i IV. Rükneddin K~l~çarslan ile giri~ti~i saltanat mücadelesini kaybederek Bi-zans'a s~~~nan Anadolu Selçuklu sultan~~ II. ~zzeddin Keykâvus maiyyetinde 1262 y~l~nda bugünkü Romanya s~n~rlar~~ içinde bulunan Dobruca bölgesine Bal~kesir havalisinden bir Türkmen a~iretini göçüren Türkmen babas~~ Sar~~ Saluk'~n cihad menkabeleri ve keramet hikayeleri bir araya getirilmi~dr. San Salt~k Dobruca'da "kafirler"le mücadele ederek, gösterdi~i kerametlerle on-lar~~ müslüman eder veya boyun e~dirir6.
Görüldü~ü gibi bu eser henüz Safevi Devleti ortada yokken yaz~lm~~t~r. Ancak bugün elimizde bu orijinal nüsha mevcut olmay~p, ondan 1000/1591 gibi geç bir tarihte istinsah edilen tam bir nüsha vard~r7. ~u anda mevcut di-~er üç nüsha da a~a~~~ yukar~~ ayn~~ dönemde istinsah edilmi~lerdir.
Feridun Beg, Mün~eatit's-Selâtin, ~stanbul 1274, 2 cilt.
6 Eser hakk~nda geni~~ bilgi için bk. Fuat Köprülii, "Anadolu Selçuklulan tarihinin yerli kaynaklar~", Belleten, 27 (1943), sa. 430-441.
7 Ebu'l-Hayr-i Küm', Saluknâme, Topkap~~ Saray~~ Müzesi (Hazine) Ktp., nr. 1612. Eserin tenkitli tab'~~ için bk. Saltuk-nâme, ~~~r. ~ükrü Halük Akal~n, Kültür Bakanl~~~~ yay., Ankara 1988-1990, 3 cilt.
~~ te gerek bu nüshalar, gerekse Topkap~~ Saray~~ Hazine Kütüphanesi 1316 numarada bulunan tam nüshada, dönemin Osmanl~-Safevi mücadelesi çok kuvvetli bir biçimde yans~m~~, eserin orijinal nüshas~nda olmad~~~n~~ ra-hatça tahmin edebilece~imiz, ~ran ve "Râfizilik" aleyhtar~~ müthi~~ bir polemik yer alm~~ur8. Ad~n~~ bilmedi~imiz müstensih, ~ran'a kar~~~ kuvvetli bir antipati beslemekte, her türlü kötülü~ün ve fesad~n oradan zuhur etti~ini muhtelif vesilelerle eserin birçok yerinde ~srarla tekrar etmekte ve asl~nda, Sünni bir ~eyh olmad~~~n~~ bildi~imiz Sar~~ Saluk.' mutaass~ p bir Sünni mücahid yaparak metindeki ifadeyle "Râfiziler"e kar~~~ cihad ettirmektedir.
Bu eserin tarihi bir vesika olarak bir de bu aç~dan, resmi vekayinâme ve ar~iv vesikalann~n d~~~ nda, dönemin Safevi ~ran~'na kar~~~ Osmanl~~ kamu-oyunu yans~tmas~~ itibariyle hususi bir ehemmiyeti vard~r.
IV- VEKAY~NAMELER (KRON~KLER)
Osmanl~-Safevi münasebetlerini yans~tan Osmanl~~ kronikleri, bundan y~llar önce Bernard Lewis ve P. M. Holt'un editörlü~ünde yay~mlanan Orta Do~u tarihçili~ine dair kollektif bir çal~~mada müteveffa Prof. John R. Walsh-'in bir makalesinde sözkonusu edilmi~ti'. Walsh bu makalesinde, hepsi de XVI. yüzy~la ait yirmi küsur vekayinâme ve di~er eserleri ele alm~~t~. Ancak burada ~bn Kemal'in Tevârih-i Al-i Osman 'I, Ni~anc~~ Mehmed Pa~a'n~n Tari-hi ile Rüstem Pa~a'n~n Tarihi ve Tarih-i Solakzâde ve daha birkaç eser bahis mevzuu edilmemi~tir.
A) XVI. As~r Vekayinâmeleri
Bunlar~~ kronolojik olarak ~öyle s~ralayabiliriz: 1- Anonim, Die Altosma-nische Chronik (Tevârih-i Abi Osman), n~r.Friedrich Giese, Leipzig 1929; 2- A~~kpa~azâde, Tevârih-i Osman yahut A~~kpa~azâde Tarihi (Bunun iki ne~ri vard~r: Â' Ii Be~~ ne~ri, Matbaa-i Amire, ~stanbul 1332; Nihal Ats~z ne~ri: Osmanl~~ Tarihleri I, Türkiye Yay~nevi, ~stanbul 1949); 3- ~bn Kemal, Tev-ârih- Osman, VIII. Defter, n~r. Ahmet U~ur, TTK yay., Ankara 1997; 4- ~dris-i Bidlisi, He~t Bihi~t, Süleymaniye (Esad Efendi) Kütüphanesi, nr. 2197; 5- ~d-
8 Bu mesele hakk~nda ~una bk. Ir6~e Wlikoff, tait Sar~~ Saltuk? Quelques remarques sur les manuscrits du Saltukname", Studies in Ottoman History in Honour of Professor V. L. Menage, ed. by Colin Heywood-Colin Imber, The Isis Press, ~stanbul 1994, ss. 231-238.
9 Bk. J. R. Walsh, "The historiography of Ottoman-Safavid relations in sixteenth and seventeenth centuries", Historians of the Middle East, eds. Bernard Lewis-P, M. Holt, Oxford University Press, London 1962, ss. 196-209.
OSMANLI-SAFEV~~ MÜNASEBETLER~~ M1 ris-i Bidlisi ve Ebu'l-FazI, Selimnâme, 2 cilt, British Museum, Add. nr. 7646-7647; 6- ~ükri, Selimnâme, 2 cilt, Topkap~~ Saray~~ (Hazine) Kütüphanesi, nr. 1597-1598; 7- ~shak Çelebi, Setimnâme, Bibliotheque Nationale, mss turcs, AF 141; 8- Ludi Pa~a, Tevârih-i Osman, n~r. Ali Be~, Matbaa-i Amire, ~s- tanbul 1341; 9- Rüstem Pa~a, Târih, Bibliotheque Nationale, Suppl. turc, nr. 1021; 10- Gelibolulu Mustafa Ali, KünhüV-Ahbâr, 4. Rükn, Süleymaniye (Esad Efendi) Kütüphanesi, nr.2162; 11- Ayn~~ müellif, Nusretnâme, Süley-maniye (Esad Efendi) Kütüphanesi, nr. 2433; 12- Ni~anc~~ Mehmed Pa~a, Ta-r~:11-i Ni~anc~, Matbaa-i Arnire, ~stanbul 1279; 13- Celalzâde (Koca Ni~anc~), Tabakâtül-Memâlik ve Derecâtü'l-Mesâlik, n~r. Meredith-Owens, London 1971; 14- Sa`cleddin Efendi, Tâcü't-Tevâril~, ~stanbul 1279.
Bu sayd~~~m~z vekayinâmelerden en ba~ta yer alan ikisi, Safevi Devleti'-nin kurulu~una tekaddüm eden y~llarda, ~eyh Cüneyd ve ~eyh Haydar'~n, yani ~ah ~smail-i Safevienin dedesi ve babas~n~n faaliyetlerinden bahsederler. Di~erleri ise, "~ah ~smâil-i pür-tadlil" diye and~klar~~ ~ah ~smail-i Safevi'nin zuhûrunu, nas~l Gilan ve Tebriz'i alarak iran'da "K~z~lba~-~~ fitne-fâ~" yahut "K~z~lba~-~~ bed-meâ~" dedikleri Safevi Devletini kurdu~unu, bu arada etra-f~na nas~l taraftarlar toplayarak fetihlerini geni~letti~ini naklederler ve bu arada da Sünni halk~~ ve ulemay~~ katledip çe~itli zulümler yapt~~~n~~ eski Sünni ulemâ ve me~âyihin mezarlar~n~~ tahrip ettirdi~ini, "Râfizilik" diye nite-ledikleri ~mamiye ~ias~'m yayarak ~slâm'a kar~~~ sava~~ bayra~~n~~ açt~~~n~~ ileri sürerler. Bu rivayederin en zengin versiyonlar~, özellikle ~bn Kemal'de, ~dris-i Bidlisi'de, Setimnâmelerde, Lutf~~ Pa~a'da, Gelibolulu Mustafa Ali'de, Celal-zâde'de ve Sa`deddin Efendi'de yer almaktad~r. Bunlarda, ~ah ~smail-i Safevi ile Yavuz Selim'in teâti ettikleri mektuplar~n surederi de vard~r.
Bu vekayinâmelerin önemli bir husûsiyeti de, II. Bayezid, Yavuz Selim ve Kanuni Süleyman zamanlar~nda Osmanl~~ Devletine kar~~~ vukû bulan K~z~l-ba~~ isyanlar~mn tafsilatl~~ hikâyelerini ihtiva etmeleridirm.
B) XVII. As~r Vekayinâmeleri
Bu as~rda kaleme al~nm~~~ olup, Osmanl~-Safevi münasebetlerinden bah-seden vekayinâmeleri de yine ~öyle sayabiliri~: 1- Hasanbe~zâde, Târih, Nu-
10 Bu hususta ~una bk. Ahmet Ya~ar Ocak, " XVI. yüzy~l Osmanl~~ Anadolusunda mesiyanik hareketlerin bir tahlil denemesi", V. Milletleraras~~ Türkiye Sosyal ve iktisat Tarihi Kongresi (~stanbul 21-25 A~ustos 1989), Tebli~ler, TTK yay~nlar~, Ankara 1990, sa. 817-826. Burada bu mevzuun bir analizi ve ilgili kaynaklar bahiskonusu yap~lmaktad~r.
ruosmaniye Kütüphanesi, nr.3134; 2- Müneccimba~~~ Dervi~~ Ahmed, Saha' - if~l7-Ahbâr, 3 cilt, ~stanbul 1285; 3- Solakzâde Mehmed Efendi, Târih-i Solak-zâde, Mahmud Bey Matbaas~, ~stanbul 1298; 4- Mustafa Naim, Ravzatül-Hu-sayn Ahbâril-Ilâtikayn (Tarih-i Naim), ~stanbul (tarihsiz, çerçeveli bask~), 6 cilt; 5- Peçevi ~brahim Efendi, Târlh-i Peçevi, 2 cilt, Matbaa-i Amire, ~stan-bul 1283; 6- Selânikli Mustafa Efendi, Tarih-i Selânikl, 2 cilt, n~r. Mehmed ~p~irli, TTK yay., Ankara 1999, 2. bs.; 7- Karaçelebizâde Abdülaziz Efendi, Sü-leymannâme, Bulak 1248; 8- Katip Çelebi, Fezleke, 2 cilt, ~stanbul 1286-1287.
Bunlar bir yandan Safevi Devleti'nin kurulu~una ve ~ah ~smail-i Safevi.-nin faaliyetlerine, yap~lan sava~lara ve Osmanl~~ Devletine kar~~~ isyanlara dair verdikleri maluman, XVI. as~r vekayinâmelerinden naklen verirken, di~er yandan ~ah ~smail-i Safevi sonras~nda ~ah Tahmasb ve müteakip hükümdar-lar zaman~nda Osmanl~hükümdar-lar ile Safeviler aras~ndaki sava~hükümdar-lar~~ ve muahedeleri anlat~rlar, ki burada bunlar~n tafsilanna girmemiz mümkün de~ildir.
V- MÜTEFERR~K YAZMA R~SALELER
Bunlara örnek olarak bizim rastlad~~~m~z anonim bir risaleyi verebiliriz. Seyfü'~-~erTI-Meslül alâ ~âh Ahmeri er-ReTsfz-Zindik~ l-Me~hür isimli bir ri-sâle ile II, yine anonim bir ~ah~s taraf~ndan istinsah olunan, F~rak-~~ "Mile Hu-siisan K~z~lbâ~~ Tâylfesi Hakk~nda Rüstem Pa~an~n Mektubu Sûreu isimli risk-leyi verebiliriz". Her ikisi de bilinen literatürde kullan~lmam~~t~r. Bu iki ör-nek,muhtelif kütüphanelerde bu tür daha ba~ka yazma risâlelerin de bulu-nabilece~ini dü~ündürüyor.
MODERN TÜRK TAR~H ARA~TIRMALAIUNDA OSMANLI-SAFEV~~ MÜNASEBETLER~~
~unu hemen aç~ kça ifade edelim ki, modern Türk tarihçili~inin ihmal edip yeterince çal~~mad~~~, irdelemedi~i sahalardan biri de, Osmanl~-~ran münasebetleri, bu çerçevede de Osmanl~-Safevi mücadeleleridir. ~~in ilginç yan~, Bat~l~~ tarihçilerin bu mevzua Türk tarihçilerinden çok daha fazla önem vermi~~ olmalar~d~r. Do~rudan do~ruya bu mevzua hasredilmi~~ olup Türkiye-'de yay~mlanm~~~ mahdud say~daki ara~t~rmalar~ n ço~u makale ~eklinde olup, kitap olarak çok az say~da monograf~den söz edilebilir. Son y~llarda doktora
11 Konya Yusuf A~a Kütüphanesi 6730 numaral~~ mecmua, vv. 78b-79a. 12 Çorum Kütüphanesi, nr. 864/6.
OSMANLI-SAFEV~~ MÜNASEBETLER~~ 513 tezlerinin biraz bu alana yönelmi~~ gibi göründüklerini söyleyebiliriz". Bu ve-sileyle ~unu belirtmek gerekir ki, bu alâkas~zl~k yaln~zca Osmanl~-~ran müna-sebetleri için bahis mevzuu olmay~p, umumiyetle Türkiye'nin kom~ular~~ olan di~er devletler için de geçerlidir. Osmanl~-~ran ve Osmanl~-Safevi münase-bedeni, gerek umumi mahiyetteki Osmanl~~ tarihlerinde, gerekse II. Bayezid, Yavuz Selim, Kanürd Süleyman ve onlar~n devirleriyle ilgili kitap ve makale-lerin içinde ele al~nmakla yetinilmi~tir. Tabiatiyle bunlar detayl~~ ve analitik çal~~malar olmaktan hayli uzakt~r.
O halde modern çal~~malar~~ ~u gruplar dahilinde inceleyebiliriz: /- UM(../M~~ OSMANLI TAR~HLER~NDEK~~ KISIMLAR
Bu grubun içine, Ahmed Rasim'in Resimli ve Haritah Osmanl~~ Tarihi gibi", Cumhuriyetten önceki urnihni Osmanl~~ tarihlerinden ba~layarak Cumhuriyet döneminde yay~mlanm~~~ olanlar~~ dahil etmeliyiz. Bunlar~n ba-~~ nda, ~smail Hakkba-~~ Uzunçarba-~~ l~ 'mn Türk Tarih Kurumu'nca ne~redilen me~hur Osmanl~~ Tarihi isimli eseri gelir". ~kinci olarak da, hususi bir yay~ -nevi taraf~ndan ne~redilen Mufassal Osmanl~~ Tarihi ad~ndaki, eski Ba~vekâlet Ar~ivi Genel Müdürü Mithat Serto~lu'nun editörlü~ünde ç~kan 6 ciltlik çok faydal~~ bir kitab~~ zikredebiliriz '6. Bir üçüncüsü, ~smail Hâmi Dani~mend'in ~zahh Osmanl~~ Tarihi Kronolojisi ad~n~~ ta~~yan, biraz fazla milliyetçi gözle ka-leme al~nm~~~ 4 ciltlik kitab~d~r17. Ayr~ca Zuhüri Dan~~man'~n popüler mahi-yetteki Osmanl~~ Imparatorlu~u Tarihi'ni 18 ve Y~lmaz Öztuna'n~ n yine popüler mahiyetteki Türkiye Tarihi isimli hacimli eserini de hat~rlatahm 19.
Bu kitaplar~n ilgili bahislerinde, Osmanl~-Safevi mücadeleleri ba~~ndan sonuna kadar kronolojik bir s~rayla ve tabiatlyla yaz~ld~klar~~ zaman~n duru-
13 Bir örnek olarak sadece ~unu zikredelim: Remzi K~l~ç, Kanuni Sultan Süleyman Devri
Osmanl~-Iran Münasebetleri (1520-1566), Erviyes Üniv. Sosyal Bilimler Enstitüsü, ~slâm Tarihi ve Sanatlar~~ , Kayseri 1994.
'Ahmed Rasim', Resimli ve Haritah Osmanl~~ Tarihi,.4 cilt, Matbaa-i Ebuzziya, ~stanbul 1328-1330.
15i. Haldu Uzunçar~~l~, Osmanl~~ Tarihi, 2. cilt, TTK yay., Ankara 1975. 16Mufassal Osmanl~~ Tarihi, 1-4. ciltler, ~skit Yay~nevi, ~stanbul 1957-1960.
17Ismail Hârni Dani~mend, ~zahh Osmanl~~ Tarihi Kronolojisi, 1-3. ciltler, Türkiye Yay~nevi, ~stanbul 1971-1972.
IsAhmet Zuhüri Dan~~man, Osmanl~~ imparatorlu~u Tarihi, 14 cilt, Yeni Matbaa, ~stanbul 1964-1966.
'Y~lmaz Öztuna, Ba~lang~c~ndan Zaman~m~za kadar Büyük Türkiye Tarihi, 10 cilt, Ötüken Yay~nevi, ~stanbul 1977-1978.
muna uygun olarak -münhas~ran popüler mahiyette olanlarda- tek tarafl~~ bir gözle yans~t~lmaktad~r.
MONOGRAF~K ESERLERDEK~~ KISIMLAR
Bunlar~n say~s~~ da fazla de~ildir. Bunlara örnek olarak Hüseyin G. Yur-dayd~n'~n Matrakç~~ Nasuh adl~~ eserini, Selahattin Tansel'in Sultan IL Bayezit-'in Siyasi Hayat~" ve Yavuz Sultan Selim 21 isimli kitaplar~n~, M. Fahrettin K~r-z~o~lu'nun, Osmanl~lar~n Kafkas-Ellerini Fethi (1451-1590) 'ni sayabiliriz. Bu monografilerde, münhas~ran Selahattin Tansel'in iki kitab~nda XVI. as~rdaki Osmanl~-Safevi mücadelesi çok geni~~ bir biçimde ve tamamiyle ar~iv vesikala-r~na ve vekayinâmelere dayal~~ olarak ele al~nm~~t~r.
///- OSMANLI-SAFEV~~ MÜNASEBETLER~NE DA~R MONOGRAF~LER
Bunlar~~ da kitaplar ve makaleler olmak üzere iki kategoride bahis mev-zuu edebiliriz. Kitaplardan bilhassa Bekir Kütüko~lu'nun Osmanl~-~rar~~ Münâsebetleri I (1578-1590) isimli eseri önemlidir22. Admdan da anla~~laca~~~ üzere on iki y~ll~k k~sa bir dönemi mevzu edinen bu kitap, tamamiyle orijinal vesika ve kaynaklara dayanmak suretiyle kaleme al~nm~~~ olmakla beraber, Sa-fevi kaynaklar~ndan yeterince yararlamlmam~~t~r. Bu kitap, Osmanl~~ Devleti-'nin Safeviler'e kar~~~ takip etti~i ~iddetli politikay~, bir nefis müdafaas~~ olarak de~erlendirir. Kitap, tan~nm~~~ Frans~z tarihçisi F. Braudel'in me~hur kita-b~nda öne sürdü~ü, Osmanl~lar ~n Safeviler'e kar~~~ giri~tikleri mücadelenin, asl~nda Asya içlerinden gelen ticaret yollar~n~n ele geçirilmesi gayesine yöne-lik oldu~u görü~ünü reddeder. Ayr~ca Osmanl~~ Devleti'nin as~l gayesinin, Sa-feviler'in Anadolu'nun siyasi ve içtimai birli~ini ve nizam~n~~ bozmaya müte-veccih harekat~na son vermek oldu~u fikrini ileri sürmektedir.
Bir di~er monograf~~ ise, M. Münir Aktepe'nin daha küçük çapl~~ kitab~~ olup 1720-1724 aras~~ Osmanl~~ ~ran münasebetlerini, ayn~~ ~ekilde ar~iv vesika-lar~~ ve vekayinameler ~~~~~ nda inceler ve tamamen siyasi cephe üzerinde du-
23
20Selahattin Tansel, Sultan 11. Bayezit in Siyasi Hayat~, ~stanbul 1966. 21Selahattin Tansel, Yavuz Sultan Selim, Ankara 1969.
22Bekir Kütükoklu, Osmanl~-~ran Siyâsi Münâsebederi 1 (1578-1590), ~Ü. Edebiyat Fakültesi Yay~n~, ~stanbul 1962
23M.Münir Aktepe, 1720-1724 Osmanh-~ran Münasebetleri, ~Ü. Edebiyat Fakültesi Yay~n~, ~stanbul 1970.
OSMANLI-SAFEV~~ MÜNASEBETLERI 515 Bu mevzuda en önemli monograf~lerden biri ise, Faruk Sümer'in Safevi Devleti'nin kurulu~unda Anadolu'dan giden Türkmen a~iretlerinin oynad~~~~ rolü ortaya koyan çal~~mas~d~r24. Bu mühim eser, giri~~ k~sm~nda Safevi Devle-ti'nin kurulu~~ tarihçesini zengin bir literatüre dayal~~ olarak inceledikten sonra, Anadolu'da konar-göçer bir hayat süren ve Osmanl~~ merkezi yöneti-miyle aras~~ iyi olmayan muhtelif Türkmen boylar~n~n faaliyetlerini, ~ran'da Safevi Devleti'nin kurulu~una yapt~klar~~ katk~y~~ ve onunla olan münasebetle-rini ele al~r.
Son olarak Mehmet Saray'~n iki kitab~ ndan bahsedece~iz. Bunlardan Türk-Iran Münâsebetlerinde ~iili~in Rolü isimli monograf128, ~ran'a ~slâmi-yet'in giri~inden ba~layarak ~iili~in bu ülkenin tarihindeki rolünü, Safevi Devletini ve Safevi ~ahlar~n~~ ele almakta ve mütakip devirlere geçerek gü-nümüze kadar gelmektedir. Temel kaynaklara pek inmeyen, daha ziyade ad~ ndan da anla~~ld~~~~ üzere Türk-~ran münasebetlerinde ~iili~in rolünü vurgulamaya yönelik umümi mahiyette bir çal~~mad~r. Ayn~~ tarihçinin ba~-lang~çtan günümüze genel bir perspektif içinde Türkiye-~ran münasebetle-rini ele alan bir çal~~mas~~ daha vard~r .
IV-MAKALELER
Fazla say~da olmamakla beraber, modern Türk tarihçili~inin Osmanl~-Safevi münasebetleriyle me~guliyeti daha ziyade makale tarz~ndaki çal~~ma-lardan ibaret görünmektedir. Bunlar ise, A. Zeki Velidi Togan'~n Safeviler'in men~eiyle ilgili ilginç makalesi hariç tutulursa", Ça~atay Uluçay'~n Yavuz Se-lim'in padi~ahl~~~n~~ anlatan seri makalesindelci k~s~mlar 28, ~ehabettin Tekin-da~'~n Çald~ran seferi hakk~ndaki makalesi29 ve Bekir Kütüko~lu'nun, yuka-
24F. Sümer, Safevi Devletinin Kurulu~~ ve Geli~mesinde Anadolu Türklerinin Rolü, Selçuklu Tarih ve medeniyed Enstitüsü, Ankara 1976. Bu mesele üzerinde Oktay Efendiyev'in de bir makalesi vard~r: "Le rale des tribus de langue turque dans la craadon de l'Etat safavide", T~~rcica, VI (1975), ss. 24-33.
25M. Saray , Türk-Iran Münâsebederinde ~iili~in Rolü, Türk Kültürünü Ara~t~rma Enstitüsü Yay~nlar~, Ankara 1999.
26 M. Saray, Türk-Iran ili~kileri, Atatürk Ara~t~rma Merkezi, Ankara 1999.
27A. Z. Velidi Togan, "Sur tes origines des Safavides", M'alanges Louis Massignon, Damas 1957, III, 345-357.
28Ç. Uluçay, "Yavuz Sultan Selim nas~l padi~ah oldu?", Tarih Dergisi, VI/9 (Mart 1954), ss. 53-90; VII/10 (Eylül 1954), ss. 117-142; VIII/11 (Eylül 1955), ss. 185-200. Bu makaleler daha sonra kitap halinde Yavuz Sultan Selim ad~yla tekrar yay~mlanm~~ur (bk. Yukar~da dipnot 18).
29M, ~ehabeddin Tekinda~, "Yeni kaynak ve vesikalar~n ~~~~~~ alt~nda Yavuz Sultan Selim'in ~ ran Seferi", Tarih Dergisi, 22 (1967), ss. 50-58.
r~da zikri geçen kitab~ n~ n bir hülâsas~~ mahiyetindeki yaz~s~~ gibi30, daha ziyade Osmanl~-Safevi münasebetlerinin siyasi ve silahl~~ mücadele boyutu üzerine e~ilmi~~ görünmektedirler.
SONUÇ
Buraya kadar söylediklerimizi bir neticeye ba~layacak olursak, ele ald~-~~ m~ z dönemi ihtiva eden Osmanlald~-~~ kaynaklar~ n~ n hemen hepsinin, Osmanlald~-~~ - Safevi münasebet ve mücadelelerini bugün çok aç~ k olarak görüldü~ü üzere, esas itibariyle bir siyasi rekabet veya husûmet meselesi de~il, bir "Do~ru ~ nanç", "Ortodoksi" (Sünnilik) ve "Sapk~ n ~ nanç", "Herezi" (~iilik, Râfizilik) meselesi olarak alg~lad~ klar~n~~ söyleyebiliriz. Ancak bizim mü~ahedemiz ~u-dur ki, Osmanl~~ merkezi iktidar~ n~ n ve ona ba~l~~ ulemân~ n "Râf~zilik" diye tahkir ettikleri bildi~imiz ~mamiyye ~iili~i de~il, bunun ~ah ~smail ve halife-lerince propaganda edilen, ve kanaatimizce daha çok ~smaili~e yak~n olup Türkmenler'in popüler inançlar~yla kar~~m~~~ a~~r~~ bir yorumu olmal~d~r.
Bugüne kadar Osmanl~~ merkezi iktidar~n~n ve ulemâsm~n bu hususu ay~rdedecek bir ilmi tetebbuat yapt~ klar~n~~ gösteren herhangi bir ipucuna rastlanmam~~t~r. Nitekim o devir Osmanl~~ dini literatüründe ~mamiyye ~iili~i hakk~nda herhangi bir ilmi telifata da tesadüf edilmemi~tir. Bize göre Os-manl~lar, H~ ristiyan Bat~~ ve ~slâm dünyas~ n~n kamuoyunda hem kendilerini savunmak, hem Safeviler'i mahldirn etmek, hem de Anadolu'da sünni halk~n inançlar~ n~~ korumak gayesiyle hareket ettiklerinden, bilerek "Râfizilik", "zendeka ve ilhad" demek suretiyle mahküm etmek istedikleri ~mâmiyye ~ia-s~na ilmi zaviyeden de~il, polemik aç~dan yakla~m~~lard~r. Onlar bunu ~uurlu olarak yapt~lar. Bunu gerek ar~iv vesikalar~nda, gerekse vekayinâmelerde kullan~lan terminoloji çok aç~k bir biçimde ortaya koyar.
Çok bilinen bir kaç~~ hariç, Safevi kaynaklar~na pek ula~amayan -doktora tezleri dahil- modern ara~t~rmalar ise, ister istemez Osmanl~~ kaynaklar~ n~n perspektifini yans~ tmaya devam etmi~lerdir. Buraya kadar yapt~~~m~z bu k~sa genel de~erlendirme göz önüne al~nacak olursa, Türkiye tarihçili~inin Os-manl~-Iran münasebetleri meselesine çok daha geni~~ ve problematik aç~lar-dan yakla~an yo~un bir mesai ortaya koymas~~ gerekti~i, aç~kça görülüyor.
30Bekir Kütüko~lu, "Les relations entre l'Empire ottoman et l'Iran dans la seconde moiti du XVIe siecle", Turcica, VI (1975), ss. 128-145.
