Tax Farm Register of Damascus Province in the Sixteenth Centurv: Archival
and Historical Studies,
Edited by Nagata Yuzo, Miura Tom and Shimizu
Yasuhisa, Tokyo, The Toyo Bunko 2006.
Japonya'da Türk tarihi üzerine çal~~malar XIX. yüzy~lda ba~lam~~t~r. Bu çal~~malar Orta Asya Türk tarihi üzerine yo~unluk kazanm~~t~. Bir müddet sonra Osmanl~-Japon siyasi münasebederi uzak mesafeye ra~men gündeme geldi. Bat~ya büyük ilgi duyan Japonlar, Osmanl~~ Devleti ile dc ticari ili~kileri geli~tirmeye ba~lad~lar. Osmanl~~ Devleti de Japonya ile siyasi ve ticari münasebetleri geli~tirmeye çal~~~yordu. Bunun için Osmanl~~ Devleti bir iyi niyet elçisi olarak tclakki etti~i Ertu~rul gemisini gönderdi. Bu geminin ziyaretini tamamlay~p dönü~~ yolunda ~iddetli f~rt~na yüzünden batmas~~ ve yüzlerce Türk denizcisinin ~ehit olmas~~ (1890) ili~kilerin artmas~na sebep oldu. Bu ac~~ hat~radan sonra Türkiye ile Japonya aras~ndaki dostluk ve ticari ili~kiler büyük bir yo~~~nluk kazand~. 1960'11 y~llardan beri giderek artan Osmanl~~ tarihi üzerindeki ara~t~rmalar, günümüzde birçok genç tarihçinin yeti~mesine zemin haz~rlam~~t~r. Bugün Osmanl~~ ar~ivlerinde ara~t~rma yapan Japon tarihçilerinin eserleri dikkat çckmektedir. Farkl~~ alanlardaki ara~t~rmalar~n ileride daha da artmas~, iki ülke aras~ndaki ili~kilerin geli~mesine yard~mc~~ olacakt~r.
Japonya'da Osmanl~~ tarihi üzerindeki ara~t~rmalar~n yeni bir örne~i yay~nlanm~~~ bulunuyor. Osmanl~~ tarihi ve ~am Eyaleti için çok önemli olan bu eser, ~am Elyazmalan Müzesi'nde te~hir edilmektedir. Bu mukataa defterini müzede gören Prof. Yuzo Nagata, eserin filmini elde edip, beni 1992 y~l~nda Japonya'da Tokyo University of Foreign Studies'e ba~l~~ Institute for the Study of languages and Cultures of Asia and Africa'ya bu defter üzerinde çal~~mak üzere davet etti. Prof. Nagata ile bu yazma= üçte biri üzerinde yo~un bir trans-literasyon çal~~mas~~ yapt~k. Eserin önemini kavram~~~ olduk. Nagata ve ekibi bu defa Türkçe, eski harflerle dizilmi~~ olarak yay~nlay~p tarihçilerin hizmetine sunmu~~ bulunuyorlar.
Eser Suriye Kültür Bakan~~ Yard~mc~s~~ Dr. Abdal-Razzaq Moaz'~n bir önsözü ile ba~lay~p Yuzo Nagata'n~n "Osmanl~~ ~mparatorlu~u'nda iltizam" adl~~ giri~~ yaras~yla devam etmektedir. Bu yaz~dan sonra Toyo Bunko'da Ara~t~rma Görevlisi Yasuhisa Shimizu'nun "~am Vilayeti Mukataa Defteri'nin Tan~m~" adl~~ makalesi yer almaktad~r. Üçüncü olarak Suriyeli Profesör Abdul-Karim Rafeq'in "XVII. Yüzy~lda ~am Vilayeti" adl~~ yaz~s~~ bulunmaktad~r. Müteakip yaz~~ tekrar Yasuhisa Shimizu'ya ait olup "~am Eyaleti'nde iltizam Faaliyetleri" ad~n~~ ta~~maktad~r. Sonuncu yaz~~ Tomoki Okawara'n~n "~am Çal~~malar~~ ~çin ~ltizam~n Önemi" adl~~ makalesidir.
Osmanl~~ ~mparatorlu~u'nda bütçe gelirlerini sa~layan kalemlerden biri olan iltizam usulü kurulu~~ y~llar~ndan itibaren yürürlü~e girmi~tir. Esasen Türkiye Selçuklulan'nda da uyguland~~~~ bilinmektedir. iltizama vermek, devlete ait kaynaklar~n bedel kar~~l~~~nda ~ah~slara devredilmesidir. ~ltizama verilen arazi veya di~er gelirlere mukataa denirdi. Bu gelirler müzayede ile ~ahralara devredilirdi. Mültezimler ise paray~~ pe~in öder ve sonra bundan mümkün oldu~u kadar kar etmek isterdi. Bu durum imparatorlukta kendine has mili toprak sisteminin cari oldu~unu ifade etmektedir. Keza iltizam usulünün adeta mülkiyete yak~n bir tasarruf sistemi oldu~unu da belirtmektedir. Bu yüzden bir mukataaya para yat~rmak cazip bir yat~r~m idi. Bu genellikle arazi oluyordu. iltizam süresi 1-3 y~l aras~nda de~i~ebilirdi. Bu mukataaya daha yüksek bedel veren olursa, mevcut mültezimin elinden
666 KITAP TANFI'MA
ahr~abilinli. Mültezimkr toplumun her kesiminden olabilirdi. Ancak bir kefilleri olmas~~ gerekirdi.
Naga~a makalesinde Barkan'clan naklen 1527-1528 y~llar~na ait bütçe gelirlerinin 9f 23 Rumeli, 9f, 20 Anadolu'daki mukataalarclan geldi~ini ifade etmektedir. XVI. yüzy~ldaki nüfus art~~~~ ile Güney Amerika'dan k~ymetli madenlerin Avrupa'ya ak~nas~n~n enflasyona sebep oldu~unu bclitmi~tir. Asnn sonunda askerin ulufesini tide~nekte zorluk çeken imparatorlukta dengeler bozuktu. Mukataalar askeri s~n~fiann eline geçti. Adem-i merkeziyetçili~in ba~lamas~yla, bir müddet sonra Anadolu'da ve Rumeli'de merkezi dinlemeyen ayanlar ortaya ç~kt~. Ayanlann etkisi Il. Mahn~ud döneminde bir derece azald~. Ancak etkileri Cumhuriyete kadar devam etmi~tir. Prof. Nagata imparatorlukta toprak tasarn~funun tarihi scyrini özet lemi~tir.
Shimizu Yasuhisa makalesinde defterin muhteviyat~n~n mültezimlerle vilayet idaresi aras~nda yap~lan sözle~me kay~tlar~~ oldu~unu ifade edip; bu sözle~melerin <le ~am Delterdarl~~~~ arac~l~~~yla yap~ld~~~n~~ söylemektedir. Defteri yay~nlayanlar ~a~n Vilayeti Mukataa Defteri (SVMD) ad~n~~ vermi~lerdir. Defter& en eski tarih Zilhiar 1025 (Aral~k 1616) ve en yeni tarih Zilkade 1044 (Nisan 1635) olup 604 adet kay~t vard~r. Arapça bir adet hüccet d~~~nda tamam~~ Türkçe yaz~lm~~t~r. Sözle~meler üç bölümden olu~maktad~r. Birincisi konu özen, ikincisi ana konu ve üçüncüsü belge tarihidir. 1-ler bir sözle~mede mültezin~~ ad~, illizamdaki görevi, mukataan~n ad~~ ve tarihi bulunmaktad~r.
Belgelerin tamam~~ ~am Vilayeti ile alakal~d~r. ~am eyaleti genel olarak ~am, Kudüs, Gazze, Safed, Sayda, Beyrut, Nablus, Ajlun ve di~er sancaklan ihtiva etmektedir. Makale sahibi ara~t~nc~ya yard~mc~~ olmak üzere ~am'~n nefsi ve çevresi hakk~nda bilgiler de vermi~tir. Ayr~ca vergiler, hayvan ticareti, kahve, ipek, kuma~~ gibi konularla ~am darbhanesi hakk~nda bilgiler de bulunmaktad~r. Nahiye ve mezraalarda tar~m, ba~~ ve bahçelerin statüsü ile vergi tarh~~ nas~l yap~l~yordu. ~am gibi önemli bir vilayetin imparatorluk merkezi ile ili~kileri nas~l yürtitülüyordu. SMVD'ye göre Kudüs'teki yeniçerilerin de muka~aa i~ine girdi~i anla~~l~yor. Bunda Kudüs'ün güvenli~ini sa~layan yeniçcrilerin mali aç~dan güçlü olmas~~ dü~üncesi vard~. Makale sahibine göre SVMD benzerleri içinde her halde en leferrua~ l~~ olan~d~r.
De~erli ara~t~rmac~~ ikinci makalesinde SVMD'cleki iltizam sözle~melerinin muhteviyat~n~~ anlatmaktad~r. Bu devir Ma'n-o~lu Fahreddin'in güç ve itibar kazand~~~~ tarihlere isabet etmektedir. önceleri Fahrecldin âst tav~r tak~n~p Toskana ile irtibata girincc takil~ata u~ram~~; Osmanl~~ kuvvederinden firar edip Italya'ya s~~mm~~t~. 1618'de bölgeye dönen Fahreddin, tekrar güç kazanarak hakimiyetini geni~leimi~ti. Sözle~mekr yaparak birçok köyü ele geçirmi~ti. Ancak yerli halk kendisinden memnun de~ildi. IV. Murad devrindc ~am Beylerbeyi Küçük Ahmed Pa~a taraf~ndan buradaki hakimiyetine son verildi. Bölgede yeniden düzenleme yap~ld~.
Makale sahibinin tcspitlerine göre, bölgeye has iki çe~it zeamet vard~r. Biri yüksek rütbeli memurlara tahsis edilen; di~eri mirt devecilere tahsis edilen. Ayr~ca iltizam sözle~meleri de dört grupta mütalaa edilmektedir. litizam sözle~meleri merkezi hükümetin do~rudan yetki verdi~i görevli taraf~ndan yap~l~rd~. Sözle~me hukuki bak~mdan çok güçlü idi. Devlet otoritesinin gücü hissedilir; ancak vatanda~~n da haklar~~ kor~murdu. SVMD'cle yap~lan sözle~melerin benzeri Mana, Antep, Mara~, Malatya ve Diyarbak~r gibi merkezlerde de uygulan~yordu. Sözle~melerde akçc, para, kuru~~ veya alt~n kullan~ld~~~~ anla~~l~yor. Vergi birimleri mtri mukataa olarak adland~r~llyordu. Bu birimler vergi kanunlar~n' uygulamak üzere devlet taraf~ndan kurulmu~tu. Bu birimler do~rudan ~am valisinin denctimincleydi.
K~TAP TANr~.mA 667 Olcawara SVMD üzerinde yapt~~~~ yo~un ara~t~rmalarla ~am vilaye~ indeki ekonomik geli~melere yer vermi~tir. Fetihten (1516) yüzy~l kadar sonra eyaletin mali sistemindeki köklü de~i~meler anlat~lm~~~~r. Ayr~ca kamu ile özel ekonomik sektörlerin vergi sistemine zamanla nas~l uyum gösterdi~i SVMD'den örneklerle ifade edilmi~tir. Okawara'ya göre, yüzy~l içinde mali ve idari yap~~ çe~itli a~amalardan geçmi~tir. Müellif buna Os~nanhla~ma
Bölgenin geliri merkeze gönderilmekten ziyade, hac yolunun güvenli~i ve güzergahtaki yeniçerilerin ulufeleri için ayr~llyordu. Bu yüzden yeniçeri te~kilat~~ bölge için çok önemliydi. Zira yeniçeri ile esnaf ve loncalar aras~nda s~k~~ bir ba~~ vard~. Zaten XVI. yüzy~l~n sonlar~ndan itibaren yeniçcrilere vergi toplamak üzere iltizam verilmi~tir. Bunun sonucu yeniçeriler ~am merkezli en büyük güç olmu~tur.
SVN1D'nin Osmanl~~ Türkçcsi'ne nakli i~ini Nagata ve Shimizu gerçekle~tirmi~lerdir. Y~llar süren yo~un bir mesai harcayan de~erli ara~t~r~c~lar Osmanl~~ Türk tarihine çok önemli bir kaynak eser kazand~rm~~lard~r. Di~er ekip arkada~lar~yla ba~ar~l~~ bir bilimsel ara~t~rma yapan Nagata elimizdeki eserin 20 y~ll~k bir mesainin mahsulü oldu~unu ifade etmektedir. SVMD'iwle 373 hüküm bulunmaktad~r. ~~ inal~~ bir ~alus ve yer adlar~~ dizini yap~lm~~t~r. SVMD'~lder chr~~ farkl~~ hükmün foto~rafi ck~~ ilave edilmi~tir. Bask~~ i~ini dünyaca me~hur Toyo Bunko (The Oriental Library) üstlen~ni~tir. Ayr~ca bu eser Osmanl~~ ~ mparatorlu~u'nun Ortado~u'da uygulad~~~~ idari düzeni her yönden gözler önüne seren bir ar~iv belgesidir. Yo~un bir mesai ile gün ~~~~~na ç~km~~t~r. Bu bilimsel çal~~ma Osmanl~~ tarihi ara~t~nc~lar~n~n bir el kitab~d~r. Ayn~~ zamanda örnek bir çal~~mad~r.
