G‹R‹fi
Her çocuk iki biyolojik ebeveynden oluflarak dünya-ya gelir ve her ikisi de çocu-¤un kimlik gelifliminde önemli rol oynar. Ebeveyn-lerden biri olmasa veya kim-li¤i bilinmeyen bir donör-den al›nan spermle döllen-me yoluyla dünyaya gelse bi-le bunun çocu¤un kimlik ge-liflimi üzerinde önemli etki-leri olur. Her iki ebeveynin-de çocu¤un bak›m›nda veya zarar görmesinde rolleri var-d›r (Pruet 1998). Uzun y›llar-d›r çocu¤un geliflimi ile ilgili çal›flmalar anne ve çocuklar aras› dinamikler üzerine yo-¤unlaflm›flt›r (Bowlby 1982, Pleck 1997). Babalar genel-likle çocu¤un yaflam›n›n pe-riferinde farz edilmifl ve böy-lece çocuk gelifliminde çok az direkt etkisi oldu¤u düflü-nülmüfltür (Ross 1979, O’Ha-gan ve Dillenberger 1995). Phares ve Compas, 1984 ve 1992 y›llar› aras›nda
yay›n-lanm›fl çocuk geliflimi ile ilgili literatürü gözden ge-çirme yaz›lar›nda, literatürün yar›s›ndan fazlas›nda sâdece annelerin içerildi¤ini, kalan yar›s›n›n ise ba-ba ile ilgili materyal içerdi¤i, fakat etkilerinin ne far-k› oldu¤unu belirtme gere¤ini bile duymad›klar›n› belirtmifltir (Phares ve Compas 1992).
Kad›nlar›n büyük oranda çal›flma hayat›na girme-si cinse dayal› stereotipilerin azalmas› ve erkeklerin yaflamlar›na daha derin anlamlar aray›fllar›, kendileri isteseler de istemeseler de, babalar ile çocuklar›n da-ha yak›n iliflki gelifltirmesinde artmaya neden oldu. Babalar›n çocukla iliflkisi anneye oranla hâlen onla-r›nkinin yar›s›ndan daha az olsa da, eski jenerasyon-dan üçte biri oran›nda art›fl göstermifl, çocuklar›n babaya ulaflabilirli¤i ise eskinin yar›s› kadar artm›flt›r (Pruet 1998).
Freud’un bafllang›ç varsay›mlar› da (“the oedipal father of the primal horde”) parental tasar›m›n ceza-land›r›c› inhibe edici taraflar›n› güçlendirmifltir
(Ross 1979). Yak›n zamanlarda egopsikolojikal yak-lafl›mlar anne ve çocuk ikili birlikteli¤i üzerinde yo-¤unlaflm›fl olup, babay› preödipal dönemde ikincil role koyma e¤iliminde olmufllard›r (Mahler 1968). Di¤er bâz› yazarlar baban›n çocu¤u annenin ekse-ninden uzaklaflt›rmaya yard›m ederek kendilik kim-li¤i ve nesne süreklikim-li¤inin sa¤lamlaflmas›n› sa¤laya-cak gerçeklik duygusu oluflumu kendine yetme cin-sel kimlik oluflturmadaki rolünü vurgulam›fllard›r (Ross 1979, Abelin 1980).
Baban›n çocu¤un sa¤l›kl› geliflmesindeki rolü-nün vurgulanmas›ndaki eksiklik ruh sa¤l›¤› gelifli-minde birçok aç›dan önemlidir. ‹lk olarak baban›n kat›l›m›n›n direk etkisi aç›s›ndan anne çocuk iliflki-sindeki kalitenin çocuk geliflimi üzerine etkisi gibi baba çocuk iliflki kalitesi de geliflimde etkili olup, an-ne babaya ulaflabilir olmak benzer flekilde çocu¤a duygusal destek hissi sa¤layacakt›r (Cabrera ve ark. 2000, Lamb 1997). ‹kincisi baba çocuk iliflkisi anne
Ç
Ç
Ayten Erdo¤an*
THE ROLE OF THE FATHER IN PSYCHOSOCIAL DEVELOPMENT OF THE CHILD
ABSTRACT
Fathers make definite contributions to their infants’ psychosocial development. For many years research on children’s psychosocial development and well-being focused on the dynamics between mothers and their children. Fathers were often assumed to have little di-rect effect on the children’s psychosocial development and fathering continues to be under-represented and underestimated in child development literature. This lack of emphasis on the role of fathering in child development and well-being is important since fathers have par-ticularly significant roles in children’s mental health outcomes. Overall, father love appears to be as heavily implicated as mother love in offsprings’ psychological well-being and he-alth, as well as in an array of psychological and behavioral problems. This article reviews the research on the developmental importance of fathers, including father-infant attachment and interaction, and differences between maternal and paternal interaction styles. Keywords: father, child, psychosocial development
*Uzmanl›k Ö¤rencisi Dr. ‹stanbul Üniversitesi, Cerrahpafla T›p Fakültesi, Çocuk Ruh Sa¤l›¤› ve Hastal›klar› Anabilim Dal›, ‹stanbul Yaz›flma adresi: ‹stanbul Üniversitesi, Cerrahpafla T›p Fakültesi, Çocuk Ruh Sa¤l›¤› ve Hastal›klar› Anabilim Dal›. K.M. Pafla-‹stanbul Telefon: (90) 533 368 05 18 / e-mail: aytenerd@yahoo.com
O
OC
CU
U⁄
⁄U
UN
N P
PS
S‹‹K
KO
OS
SO
OS
SY
YA
AL
L G
GE
EL
L‹‹fi
fi‹‹M
M‹‹N
ND
DE
E
B
BA
AB
BA
AN
NIIN
N R
RO
OL
LÜ
Ü
ÖZET
Babalar›n çocuklar›n›n psikososyal gelifliminde büyük rolü vard›r. Uzun y›llar çocu¤un geli-flimi ile ilgili çal›flmalar anne ve çocuklar aras› dinamikler üzerine yo¤unlaflm›fl olup baba-lar›n çocukbaba-lar›n psikososyal gelifliminde çok az direkt etkisi oldu¤u düflünülmüfl, literatürde de bu konuya çok az yer verilmifltir. Baban›n çocu¤un sa¤l›kl› geliflmesindeki rolünün vur-gulanmas›ndaki eksiklik ruh sa¤l›¤› gelifliminde birçok aç›dan önemlidir. Çocu¤un psikolo-jik aç›dan iyi olmas›nda ve davran›flsal problemleri ortaya ç›karmas›nda, baban›n ilgi ve sevgisinin etkisi, anne ilgi ve sevgisinin etkisi gibi büyük öneme sâhiptir. Bu makalede ba-balar›n geliflimsel dönemdeki önemi, baba-bebek ba¤lanmas› ve etkileflimi, baba ile anne çocuk etkileflimi aras›ndaki farklarla ilgili araflt›rmalar gözden geçirilerek de¤erlendirilmifltir. Anahtar Kelimeler: baba, çocuk, psikososyal geliflim
çocuk iliflkisinden farkl› olup babalar iliflkide çocu¤a yar›flmac› ve ba¤›ms›z olmalar› aç›s›ndan destekle-yip oyuna yönelik ve fiziksel uyar›c› edici etkileflim-lere anneetkileflim-lere oranla daha fazla zaman ay›rmaktad›r-lar (Lewis 1986, DeKlyen ve ark. 1999). Bundan do-lay› çocuk davran›fllar›n›n belli bâz› özelliklerinin geliflmesinde babalar özellikle etkili olabilir. Baba-n›n kat›l›m›Baba-n›n endirekt etkisi ise babaBaba-n›n çocuklara finansal katk›s› çocu¤un büyüdü¤ü âile ekonomisini etkileyerek çocuk üzerinde etki yarat›r. Yap›lan ça-l›flmalarda ekonomik olarak iyi âile flartlar›na sâhip olan çocuklar anne ve babalar› ile daha pozitif iliflki ve daha az psikolojik stres bildirmifllerdir (Brown ve Haris 1978).
Çocuklar›n gelecek dönemlerde iyi ve sa¤l›kl› ol-malar›nda veya birçok psikolojik ve davran›flsal problemler ortaya ç›karmalar›na baba sevgisinin ve yak›nl›¤›n›n anne sevgisi ve yak›nl›¤› gibi önemli ol-du¤unu belirten çal›flmalar bulunmaktad›r (Ronald 1987, Barnett ve ark. 1992). Örne¤in Barnett, Mars-hall ve Pleck (1992), anne veya babalar› ile pozitif iliflki târif eden erkek çocuklarda psikolojik stresin daha az oldu¤unu göstermifllerdir. Daha yeni çal›fl-malar, baba ile daha yak›n iliflki içinde olan çocukla-r›n psikolojik olarak daha uyumlu oldu¤u, benlik sayg›lar›n›n daha yüksek oldu¤unu, okulda daha iyi fonksiyon gösterdi¤i, okul d›fl› aktivitelere daha faz-la zaman ay›rd›kfaz-lar›n›, daha az antisosyal davran›flfaz-lar sergiledi¤i ve ikili iliflkilerde daha baflar›l› olduklar›-n› ortaya koymufltur (Gould ve ark. 1997, Hwang ve Lamb 1997, Flouri 2000, Compas 1995, Rutter 1989, Sanford ve ark. 1995). Amato yak›n zamanlarda yap-t›¤› çal›flmada çocukluk ça¤›nda baba ile yak›n ve po-zitif iliflkinin eriflkinlikte k›z ve erkeklerde e¤itim düzeyi ifl hayat› ve psikososyal uyumda pozitif etkile-ri oldu¤unu bildirmifltir (Amato 1994).
KIZ ÇOCUKLARIN FEM‹NEN ÖZDEfi‹M‹NDE BABANIN ROLÜ
K›zlar annenin davran›fl›n› taklit eder, primer öz-deflimleri anne iledir. Fakat feminen özdeflim olufl-turmalar›na sâdece anneler de¤il babalar da katk›da bulunur (Kestenbaum 1983). Leonard’a göre (1966) baba k›z çocuk için affektif doyum, rehberlik, onay-lama, sevgi için haz›r olma, sevilme, itaat etmeyi sa¤-lar. Ek olarak baba özdeflim için model olur ve süpe-rego oluflumuna katk›da bulunur. Biller (1971) femi-niteyi feminen olmak hakk›nda pozitif hislere sâhip olmak ve kifliler aras› özel bir davran›fl örüntüsü ola-rak tan›mlay›p, baflar›l› bir kad›n› âilesi ile gurur du-yan, ba¤›ms›z, iddial›, ayn› zamanda bak›m veren ve duyarl›, kifliler aras› iliflkilerde baflar›l› ve yarat›c›l›k doyumuna eriflmifl olarak betimler. Chodoff (1982) geleneksel kad›n imaj›n›n bak›m veren, s›cak, emos-yonel ifâde edici, canl›, kifliler aras› iliflkilerde duyar-l› ve içgüdüleri kuvvetli oldu¤unu söyler ve femini-tenin ya kültürel bir stereotipi oldu¤unu ya da do-¤ufltan temeli bulundu¤unu söyler. Maccoby ve
Jack-lin (1974) k›z veya erkek çocu¤un biyolojik temele uygun olarak ö¤renme sonucu kendisini sosyal ste-reotipiye uydurdu¤unu söylerler.
Feminite ve maskülenite hakk›ndaki “do¤ufltan m›, sonradan m›” tart›flmas› hâlen sürmekle beraber, sosyal roller zamanla de¤iflim göstermektedir. K›zlar art›k erkekler kadar kolay bir flekilde doktor, avukat, ekonomist, ifl kad›n› olmaktad›r. Kad›nlar, ifl alan›n-da alan›n-daha aktif ve evlilikte eflit partnerler olmaya bafl-lay›nca, feminite, art›k psikoloji literatürdeki pasiflik ve mazokizmle bir tutulmaktan ç›kmaya bafllad› (Freud 1925). Baba k›z çocukla ilgili son çal›flmalar ebeveynlerin yaflam›n ilk y›l›ndan itibâren k›z ve er-kek çocuklara farkl› davrand›¤›n› belirtmektedir. Bâ-z› yazarlar, babalar›n erkek çocuklarla sert, k›zlarla ise daha yumuflak ve rahatlat›c› oyunlar oynad›klar›-n› belirtmektedirler (Lewis ve Weintraub 1976, Murphy 1953). Sears, (1953) baban›n beklentileri ve k›z çocu¤un feminitesi aras›nda belirgin paralellik oldu¤unu belirtir. Abelin (1971) ayr›lma bireyleflme döneminde baban›n hafif yabanc› anksiyetesi ile ka-r›fl›k uyar›c› periferik bir obje oldu¤unu söyler.
Freud’un okul öncesi yafltaki k›zlar için baba k›z iliflkisi ile ilgili formülasyonu baba k›z etkilefliminin sonuçlar› ile ilgili bir çok görüflün temelini olufltur-mufltur. Freud 1926’da bu konuda “anne rahats›z edici bir rakip olarak görülerek güçlü düflmanl›k his-lerinin oluflmas›na neden olur” diye bahsetmifltir. Baba, k›z için sevgi objesi olur, geliflim normâl de-vam ederse k›z çocu¤u paternal objeden as›l objesi-ne, anneye geçifl yapar (Kestenbaum 1983). Mahler baban›n üç yafl›ndaki k›z› için çok büyük önem ifâde etti¤ini belirtir. K›zlar›n ço¤u bu devrede babalar› ile evlenmek ve anneyi bir yere göndermek ister (Mahler 1968).
Babalar›n ço¤u k›z çocuklar›na kendilerine bile flaflk›nl›k yaratacak oranda düflkünlük ve sevgi göste-rirler. Leonard (1966) babas›na hayran olan k›z ço-cu¤unun babas› ile cinsellikten ar›nm›fl obje iliflkisi kurma, feminen rolü suçluluk duymadan benimse-me ve sevgisini kendi grubu içinde birine verbenimse-me ih-tiyac› içinde oldu¤unu ifâde eder. Çözülmemifl Ödi-pal çat›flma, paternal sedüksiyon fantezisi, Freud’un çat›flmalar›nda anksiyetenin, bast›rman›n temelini aç›klad›¤›, insan davran›fllar› ile ilgili psikanaliz te-orisinin temelini oluflturmufltur (Kestenbaum 1983). Fakat k›z çocu¤un ödipal çat›flmas›n› çözme-deki baban›n rolü üzerinde çok çal›fl›lmam›flt›r. Ba-ban›n bu çat›flman›n çözülmesindeki rolü önemli-dir. Leonard (1966) baban›n k›z›na bu hassas dö-nemde cinsel olmayan sevgi verebilmesi için olgun olmas› gerekti¤ini, kendi ödipal karmaflas›n› çözmüfl ve doyumlu bir evlilik iliflkisi olmas› gerekti¤ini be-lirtir.
BABA BEBEK BA⁄LANMASI
Ba¤lanma teorisi bebe¤in ihtiyaçlar› için sinyal göndermesi ile bak›m veren eriflkinin buna uygun
cevab› sonucu emniyetli bebek ebeveyn ba¤lanmas› oluflmas› esas›na dayan›r (Bowlby 1969). Fakat bu kavram›n kad›nlarla oldu¤u gibi erkekleri de içerip içermedi¤i aç›k de¤ildir. Ba¤lanma (attachment) te-orisi son y›llarda babay› hâttâ di¤er bir çok figürleri de içine alacak flekilde gelifltirilmektedir (Schaffer ve Emerson 1964). Bir bebe¤in babas›na ba¤lanma oluflturdu¤unu nas›l anlafl›labilece¤ine dâir baz› ça-l›flmalar yap›lm›flt›r. Kotelchuk 1970’deki çal›flma-s›nda böyle bir ba¤lanman›n bebe¤in ayr›lmaya k›z-g›nl›k göstermesi ile anlafl›labilece¤ini belirtti. On iki ayl›k ve 15, 18, 21 ayl›k bebeklerin gözleminde anne veya baba ayr›ld›¤›nda bebekler k›zg›nl›k tep-kisi gösterip yeniden bir araya gelindi¤inde rahatla-ma sergilemifllerdir. Sâdece bir ebeveynden ayr›ld›k-lar›nda, bebeklerin yar›s› anneyi tercih etmifl, %30’u babay› istemifl, %20’si ise herhangi bir tercih belirti-si göstermemifltir (Kotelchuk 1976). Spelke ve arka-dafllar› (1973) çok ilgili ve çocuk bak›m›na katk›s› olan babalarda bu bulgular› daha da gelifltirmifl, bu bebeklerin daha az ve geç k›zg›nl›k tepkisi verdi¤ini gözlemlemifltir. Fakat hâlâ en güçlü maternal ba¤lan-ma davran›fllar›n›n görüldü¤ü devre olan 6-9 ayl›k bebeklerle ilgili veriler bulunmamaktad›r (Steele ve ark. 1996).
Cox (1995) bebek do¤umunda ve sonraki 1., 4. ve 8. aylarda bebek bak›m›na kat›lan tecrübeli baba-lar ile ilk defa çocuk sâhibi olan babababa-lar› ba¤lanma oluflumu aç›s›ndan k›yaslam›fl, bebekleri ile ba¤lan-mada bir farkl›l›k olmad›¤›n› gözlemifltir. Ayr›ca, be-be¤in bak›m›na baban›n aktif kat›l›m›n›n ve anne ile iliflki içinde olmas›n›n, çocuk adolesan dönemine geldi¤inde anne baba iliflkisinin devam›na katk›da bulundu¤unu belirtmifltir.
Cohen ve Campos (1974) on ayl›k bebekler k›sa ayr›l›k sonras› annelerini tercih etmelerine karfl›n babalar›n yabanc›lara tercih edildi¤ini gözleyerek, bebeklerin babalar›na farkl› ve hiyerarflik bir flekilde ba¤land›¤› görüflünü desteklemifltir. Lamb’›n 1977’ de yapt›¤› anne-bebek baba-bebek ba¤lanmas› ile il-gili longitüdinal çal›flmas› baba bebek aras›ndaki ba¤lanman›n önemli karakteristiklerini ortaya ç›kar-m›flt›r. 7-, 8-, 12- ve 13- ayl›k bebeklerin evde gözlen-mesinde bebekler ba¤lanma davran›fl› ölçütlerinde ebeveynler aras›nda bir fark sergilememifllerdir. Bu durum iki yafl civar›nda de¤ifliklik göstermifl olup er-kek çocuklar baba için daha çok tercih belirtmifl k›z-lar ise herhangi bir ebeveyn için sürekli bir tercih belirtmemifllerdir. Lamb, ba¤lanma figürlerinin da-ha yak›n olan bak›m verenin tercih edilen oldu¤u fleklindeki hiyerarflik ba¤lanma görüfllerinin bu göz-lemsel verilerle desteklenmedi¤ini ifâde etmifltir. Ayr›ca çal›flmada bebekler stresli olduklar› zaman ba¤lanma davran›fl›n›n artt›¤›n› ve bu davran›fl› han-gi ebeveyn daha yak›n ise ona karfl› serhan-gilediklerini gözlemlenmifltir. ‹lginç olarak, e¤er her iki ebeveyn yanlar›nda ise 12-18 ayl›k bebekler anneyi tercih et-mifl 8 ve 21 ayl›k bebeklerde ise yine tercih fark›
göz-lemlenmemifltir (Lamb 1977). Buradan e¤er hiyerar-flik periyod varsa bile k›sa süreli olup süreklilik gös-termedi¤i sonucu ç›kar›labilir.
Abelin’in otonomi aray›fl› içinde anneden daha ba¤›ms›z olma ihtiyac› hissettikleri devre olan süt çocuklu¤u dönemindeki çocuklar ve onlar için önemli di¤er kifli (anlaml› öteki) “significant other” diye tan›mlanan babalarla yapt›¤› çal›flma hiyerarfli-kal periyodun neden çok k›sa oldu¤unu aç›klamaya yard›mc› olabilir. Abelin (1980) bahsedilen yafl civa-r›nda çocuklar›n baban›n anneyi de¤erlendirmesi-nin, kendilerinin anneyi de¤erlendirmelerinden farkl› oldu¤unu anlama kapasitesi gelifltirdi¤ini ifâ-de etmifltir.
Tüm çal›flmalar de¤erlendirildi¤inde, baba çocuk ba¤lanmas›n›n baba bak›ma kat›ld›¤›nda artmakta oldu¤u, fakat bir çok âilede anne bak›m›n ço¤unu yak›n sa¤layan kifli oldu¤u için, tercih edilen ba¤lan-ma figürünün anne olba¤lan-maya devam etti¤i görülmekte-dir (Pruet 1998). Bununla birlikte, baba ile çocuk aras›nda erken ve güçlü ba¤lanma olufltu¤u birçok çal›flmada gösterilmifltir. Frodi ve Lamb (1978) sâkin ve a¤layan bebeklerin video ile izlenmesi çal›flmala-r›nda psikofizyolojik tepkilerinde herhangi bir cinsi-yet fark› gözlememifller ve bebe¤in tepki vermesin-de biyolojik bir cinsiyet tercih e¤ilimi olmad›¤› flek-linde sonuç ç›kar›labilece¤ini belirtmifllerdir. Baba-lar›n bebe¤i baflka birine bak›m için b›rakt›¤›nda an-neler kadar anksiyöz olduklar› saptanm›flt›r. Çocuk-lar›n› ay›rt etme aç›s›ndan annelere yak›n oldu¤u be-lirtilmektedir. Çocuklar›n huyunu de¤erlendirme aç›s›ndan anne baba de¤erleri paralel olmakla birlik-te çok fazla yak›n de¤ildir (Frodi ve Lamb 1978). Bu bulguyla annelerin bebeklerin bâz› davran›fllar›na özelliklerine daha duyarl› olduklar› veya kendi kifli-sel özelliklerinin alg›lar›n› etkileyebilece¤i söylene-bilir (Lamb 1983). Çocuklarla iliflki kurmada ebe-veynlerin kiflisel özellikleri de etkendir. Çocu¤un cinsiyetinin ebeveyn iliflkiye kat›l›m›na etkisi olup, babalar›n o¤ullar› k›zlar›ndan daha çok ilgilendikle-ri bildiilgilendikle-rilmekle birlikte, cinsiyetin baba kat›l›m›nda etkisi olmad›¤›n› bildiren yay›nlar da bulunmaktad›r (Clarke-Stewart 1978, Belsky 1979).
Ba¤lanma teorisinin elefltirilen yanlar›ndan bir di¤eri, kültürel ve yap›sal özellikleri dikkate almama-s›d›r. Teori geliflimsel iliflki üzerine odaklanm›fl olup, bu iliflkinin içinde geliflti¤i çevresel faktörlerle ilgilenmemifltir. Di¤er sosyal rollerde oldu¤u gibi er-ke¤in babal›k rolü kültürden kültüre farkl›l›k göster-mektedir. De¤iflik kültürlere göre çok de¤iflkenlik göstermekle birlikte, flu paternal fonksiyonlar bir-çok kültürde görülür: Kabûl etme (endowment): ço-cu¤un kendine âit oldu¤unu kabûl etme; koruma (protection): çocu¤u olabilecek tehlikelerden koru-ma ve çocu¤un gelece¤i ve iyili¤i ile ilgili kararlara katk›da bulunma; temin etme (provision): çocu¤un ihtiyaçlar›n› karfl›lama; e¤itim ve bak›m (formation): disiplin ö¤retme gibi sosyalizasyon aktiviteleri ve
besleme bez de¤ifltirme banyo yapt›rma gibi bak›m ifllevleri (Engel ve Breaux 1994).
Baban›n bak›m ve iliflki kurmas›nda baban›n sos-yoekonomik durumu ile pozitif olarak ba¤lant›l› ol-du¤u bildirilmektedir. Baban›n çocuk bak›m›na ka-t›lmas›n›n en önemli belirleyicilerinden biri baba ile annenin iliflki kalitesidir (Coiro ve Emery 1998, Wa-rin 1999). Bebe¤in annesi ile romantik olarak ba¤l›-l›¤› olan ve doyumlu bir evlili¤i olan babalar çocuk-la daha çok ilgilenmekte bu iliflki sonçocuk-land›¤›nda ise bu kat›l›m azalmaktad›r (Belsky 1985, Cox 1989). Evlilik doyumu t›bbî hastal›¤› olan çocukla baban›n iliflkisinde de önemli bir faktör oldu¤unu bildiren yay›nlar bulunmakla birlikte (Darke 1994), evlilik durumundaki de¤ifliklik ile baban›n ba¤lanmas› ara-s›nda iliflki olmad›¤›n› belirten yay›nlar da bulun-maktad›r (Isabella ve Belsky 1985). Baban›n iliflki örüntüsünde etkisi oldu¤u belirtilen di¤er bir faktö-rün, baban›n bebe¤in anneannesi ile olan iliflkisi ol-du¤u belirtilmektedir. Bebe¤in anneannesinin “kap› açan” (gatekeeping) rolünün baba bebek iliflkisinde pozitif rol oynad›¤›, e¤itim düzeyi yüksek olan bebe-¤in anneannesi ile pozitif iliflkisi olan babalar›n ayn› flekilde bebekle daha çok ve pozitif olarak ilgilendi-¤i bildirilmektedir (Engel ve Breaux 1994, Gottfried 1988). E¤itim düzeyi iyi olan anneannenin çocu¤un ihtiyaçlar› konusunda daha genifl vizyona sâhip ola-rak baban›n kat›l›m›na destek sa¤lamas› baban›n da bu beklentiyi içsellefltirerek rolü üstlenmesi burada etken olabilir.
BEBEKLE ‹L‹fiK‹DE ANNE VE BABA FARKLILI⁄I Anne-bebek ve baba-bebek ikili iliflkisinde anne-lik ve babal›k örüntüleri aras›nda farkl›l›klar çal›flma-larda tesbit edilmektedir. Clarke-Stewart (1978) alt› ayl›k bebekleri gözlemleri sonucu, babalar›n bebek-lerle iliflkilerinde fiziksel olarak annelerden daha uyar›c› davrand›klar›n› ve daha tahmin edilemez davran›fllar sergilediklerini tesbit etti. Banyo yapma, bebek arabas› sürme gibi günlük rutin ifllerin bile daha yo¤un fiziksel aktivite ile yap›lmas› baba-bebek iliflkisinde s›kl›kla gözlenmektedir. Bu davran›fllara bebekler ve küçük çocuklar›n daha pozitif karfl›l›k verdiklerini belirterek, çocuklar›n babalar›ndan bu tür davran›fllar› arad›klar›n› gözlediler. Babalarda da-ha aktif iliflki flekillerinin büyük da-haz verdi¤ini ifâde etmifller, her iki taraf içinde bu tür iliflkinin memnu-niyet verici oldu¤u görülmüfltür.
Bebeklerle verbal ve verbal olmayan iletiflimde babalar daha k›sa, daha gürültülü kelimeler kullan-makta, fiziksel uyar›m› da fazlaca kullan›rken, anne-ler daha düzenli ve tahmin edilebilir davran›fllar ser-gilemektedirler (Yogman ve ark. 1977). 7-13 ay ara-s› bebeklerin babalar› taraf›ndan kuca¤a al›nmaya daha pozitif karfl›l›k verdikleri gözlenmifl, bunun ne-deninin annenin bebekleri bak›m için kuca¤a alma-lar›na karfl›l›k, babalar›n daha çok bebe¤in iste¤i ne-deniyle veya oyun için kuca¤a ald›klar› fleklinde
ola-bilece¤i ifâde edilmifltir (Belsky 1979). Lamb, baba ve annenin oyunlar› farkl› flekilde oynamalar› d›fl›n-da, oyunun bebek-baba iliflkisinde önemli bir kom-ponent oldu¤unu belirtmifltir. Bu farkl›l›¤›n aç›kla-mas› güç olmakla birlikte, sosyal rollerin önemli rol oynad›¤› düflünülmektedir (Lamb 1977). Field ve Pruett primer bak›m veren baban›n, ikincil (yard›m-c›) bak›m veren babalara k›yasla geleneksel annelere benzer davran›fllar sergilediklerini, bununla birlikte oyunun iliflkide daha fazla yeri oldu¤unu ve iliflkinin fleklinin daha de¤iflebilir oldu¤unu belirtmifllerdir (Field 1978, Pruett 1987).
Maccoby ve Jacklin anne ve babalar›n k›z ve er-kek çocuklara farkl› davrand›¤›n› belirtmelerinden sonra bu konuda tart›flmalar bafllam›flt›r. Maccoby ve Jacklin (1974) farkl›l›k gözlediklerini bildirmelerine ra¤men, bunun cinsiyet fark› nedeniyle olufltu¤unu iddia etmemifllerdir. Lytton ve Romney (1991) 172 çal›flmal›k meta-analizlerinde, cinsiyete dayal› oyun-cak veya oyunlar kullanma aç›s›ndan tutarl› flekilde farkl›l›¤›n çok az oldu¤u bildirmifllerdir. Ayr›ca iliflki örüntüsünde cinsiyet farkl›l›¤›n›n yafl ilerledikçe azald›¤› vurgulanm›flt›r. Sonuç yaz›lar›nda ise, baba-n›n çocukla iliflkisinde cinsiyet farkl›l›¤›baba-n›n neredey-se yok say›labilece¤ini vurgulam›fllard›r. Pruet (1991), bebek-baba iliflkisini gözden geçiren yaz›s›n-da, anne ve baban›n bebekle de¤iflik iliflki örüntüle-ri olmas›na ra¤men sa¤l›kl› geliflen bebekleörüntüle-rin enin-de sonunda cinsiyete nötral yaklafl›m gelifltirece¤ini ifâde etmifltir.
BABANIN GEL‹fi‹MSEL DÖNEMDE ÖNEM‹ Çocuklar›na karfl› pozitif ve sevgi dolu davran›fl-lar› olan, bebekleri ile daha fazla zaman geçiren ba-balar›n çocuklar›nda 1 yafl civar›nda emniyetli ba¤-lanma geliflmesi olas›l›¤› yüksektir. Fakat birlikte ge-çirilen zaman›n miktar› de¤il kalitesinin önemli ol-du¤u saptanm›flt›r (Pruet 1983). Easterbrooks ve Goldberg (1984) çocuklar›n uyumunun baban›n ba-k›ma kat›lma kalitesine, zaman›n miktar›na, duyarl›-l›¤›n›n yüksekli¤ine ba¤l› olarak artabilece¤ini, ba-ban›n bak›ma kat›lma zaman›n›n miktar›ndan çok kalitesinin etkili oldu¤unu saptam›flt›r. Yak›n iliflki-de anne ve baban›n fiziksel farkl›l›klar› bebek için uyar›c› olabilir. Baban›n vücut ölçülerinin büyük ol-mas›, kal›n sesi, nispeten kaba derisi, kokusu, fiziksel davran›fllar› ve al›flkanl›klar›n›n kombinasyonu gele-cekteki ba¤lanma davran›fl› için oldukça farkl› des-tek oluflturur. Bu farkl›l›klar çok erken dönemde be-be¤in anne ve babay› tan›mas› ve ay›rmas›na yard›m-c› olur. Tan›man›n sa¤lanmas› önemli objelerin öz-deflleflilecek özelliklerini ay›rmada ve de¤erlendir-mede yard›mc› olabilir. Bu durum bebe¤in farkl› sos-yal stilleri tan›mas›na yard›mc› olarak sossos-yal yeterli-li¤ine katk›da bulunabilir. Bebe¤e yaklafl›mda cinsi-yet farkl›l›¤›n›n etkisi bebe¤e psikolojik yaklafl›m ve aç›k davran›fl tepkilerinin k›yaslanmas› ile de¤erlen-dirilmifltir. Bebe¤e psikolojik yaklafl›m›n biyolojik
olarak belirlendi¤i, aç›k davran›fl tepkilerinin ise da-ha çok sosyal normlarla iliflkili olarak olufltu¤u bilin-mektedir. Sonuçlar aç›k davran›fl tepkilerindeki cin-siyet farkl›l›¤›n›n içsel faktörlerden de¤il daha çok sosyal bask›ya ba¤l› olufltu¤u tespit edilmifltir (Frodi ve Lamb 1978, Lamb 1986).
BABA YOKLU⁄UNUN PS‹KOSOSYAL GEL‹fi‹MDEK‹ ROLÜ
Burada, e¤er baba ölüm, ilgisizlik veya baflka bir nedenle olmazsa, neler olur ona de¤inece¤iz. Baba reddetti¤i zaman k›z çocuk için uyum mekanizmala-r› bulunmakta olup, optimal flartlar olmasa da ödipal çözüm olabilmektedir. Kramer (1978) baba k›z›n› kendinden uzak tuttu¤unda çocuk için fantezi edi-len obje ile gerçek kifli aras›ndaki k›yaslama f›rsat›-n›n yetersiz olaca¤›n› belirtir. Devaml› ilgisizlik red-dedilme olarak yaflan›r, bu da özsayg›ya y›k›c› etki yapar. Babas› taraf›ndan önemsenmeyen k›z›n anne-si ile rekabeti için bir temel yoktur ve preödipal ob-jesini b›rakmas› içinde neden olmad›¤› belirtilir. Ne-ubauer, baba olmad›¤› zaman ödipal gerçe¤in olma-yaca¤›n› belirtir. Yok olan baba ya seven, ya cezalan-d›ran olarak büyüsel güçlere sâhip olarak fantezi edilir. Baba yoklu¤u etkisi k›zlarda çok de¤iflkenlik gösterir ve pek tahmin edilebilir de¤ildir. Ödipal karmaflay› çözümlemede problem veya feminen öz-deflimde bozukluklar olabilir. Ödipal arzular, fante-ziler, an›lar do¤ru zaman gelinceye kadarki adole-san y›llar› sessiz ve sakl› kal›r. Çocukluk y›llar›nda fe-minitesi için babas›n›n aç›k be¤enisini yaflama flans› olan k›z çocu¤u vücudu ile ilgili konularda daha ra-hat olup adolesan y›llar›nda feminenli¤ini daha ka-bûl edebilir olur. Böyle bir k›z çocu¤u daha sonraki eriflkin yaflam›nda kad›nl›¤›ndan memnuniyet du-yar (Kestenbaum 1983).
Anne kat›l›m›n›n düzeyinin eriflkin ruh sa¤l›¤›n-da etkisi çeflitli olmakla birlikte, erken dönemde ba-ba kat›l›m› tek ba-bafl›na adolesan ve eriflkin yaflam›n-daki mental sa¤l›¤› etkisi oldu¤una dâir veri bulun-mam›flt›r (Flouri ve Buchanan 2000). Fakat National Child Development Study (NCDS) çal›flmas› ve di-¤erlerinde baba kat›l›m›n›n adolesan dönemindeki emosyonel ve davran›flsal problemlere karfl› koruyu-cu oldu¤u bildirilmifltir (Flouri ve Buchanan 2003). Ayr›ca, baban›n kat›l›m› ve ilgisi çocu¤un entellek-tüel geliflimi, sosyal giriflimcili¤i, içsel kontrollü ol-ma ve empati kurabilme yetene¤i üzerinde pozitif etkili oldu¤u bildirilmifltir (Yogman 1977, Fagan ve Iglesias 1999, Yongman ve ark. 1995). Sâdece anne ile büyüyen ve baban›n olmad›¤› çocuklarla yap›lan araflt›rmalarda, baba yoklu¤unun çocuklarda akade-mik baflar› sa¤lama, kognitif yetenekler ve iyi olma-lar› üzerinde negatif etkileri oldu¤u bu çocukolma-lar›n daha fazla antisosyal davran›fllar sergileyip, evlilik d›fl› çocuk sâhibi olma ve okulu yar›m b›rakma oran-lar›n›n daha yüksek oldu¤u belirtilmektedir (Mul-key ve ark. 1992, Dornbusch ve ark. 1985, Amato
1994). Baba yoklu¤unun ekonomik faktörler kont-rol alt›na al›nsa bile çocu¤un gelifliminde olumsuz etkisi oldu¤unu belirten çal›flmalar bulunmakla bir-likte, ekonomik faktörler kontrol alt›na al›n›rsa ba-ba yoklu¤unun çok az etkisi oldu¤unu belirten ya-y›nlar da bulunmaktad›r (Crockett ve ark. 1993, Tas-ker ve Golombok 1997, Amato 1994).
SONUÇ
Özet olarak, babalar›n ço¤u özellikle partneri ta-raf›ndan desteklenirse çocuklar›na karfl› duyarl›d›r. Baba çocuk aras›nda ba¤lanma baba çocuk iliflkisi oldu¤u sürece zamanla oluflur. Annelerin primer ba¤lanma figürü olmas›n›n do¤ufltan belirlenen bir özellik olmad›¤›, sosyokültürel faktörlerin onlar› primer bak›m veren ve ana ba¤lanma figürü pozis-yonuna koydu¤u görüflü flimdilerde a¤›rl›k kazan-maktad›r. Sonuç olarak, çocu¤un psikolojik aç›dan iyi olmas›nda ve davran›flsal problemleri ortaya ç›-karmas›nda baban›n ilgi ve sevgisinin etkisi anne il-gi ve sevil-gisinin etkisi il-gibi büyük öneme sâhip ol-du¤u söylenebilir.
KAYNAKLAR
Abelin EL (1971) The Role of the Father in the Separation-Individuation. New York: International Universities Press.
Abelin EL (1980) Triangulation, the role of the father and the origins of core gender identity during the rapproc-hement subphase. Lax R, Bach S, Burland A, editors. Rapprochement. New York, NY: Aronson, 151-169. Amato PR (1994) Father-child relations, mother-child
rela-tions, and offspring psychological well-being in early adulthood. J Marriage Fam; 56: 1031-1042.
Barnett RC, Marshall NL, Pleck JH (1992) Adult-son parent relationships and their associations with son’s psycho-logical distress. J Fam Issues; 13: 505-525.
Belsky J (1979) Mother-father-infant interaction: a natura-listic observational study. Dev Psychol; 15: 601-607. Belsky J (1985) Experimenting with the family in the
new-born period. Child Dev; 56: 407-414.
Biller HB (1971) Father Child and Sex Role. Lexington, Mass: Lexington Books, Health.
Bowlby J (1969) Attachment and Loss. I. Attachment. New York, NY: Basic Books.
Bowlby J (1982) Attachment and loss: retrospect and prospect. Am J Orthopsychiatry; 52: 664-678.
Brown G, Harris W (1978) The origins of depression: A study of psychiatric disorder in women. London: Ta-vistock.
Cabrera NJ, Tamis-LeMonda S, Bradley RH, Hofferth S, Lamb ME (2000) Fatherhood in the twenty-first cen-tury. Child Dev; 71: 27-136.
Chodoff P (1982) Hysteria and women. Am J Psychiatry; 139: 545-551.
Clarke-Stewart KA (1978) And daddy makes three: the fat-her’s impact on mother and young child. Child Dev; 49: 466-478.
Cohen LJ, Campos JJ (1974) Father, mother, and stranger as elicitors of attachment behaviors in infancy. Dev Psychol; 10: 146-154.
Coiro MJ and Emery RE (1998) Do marriage problems af-fect fathering more than mothering? A quantitative and qualitative review. Clin Child Fam Psychol Rev; 1: 23-40.
Compas B (1995) Promoting successful coping during adolescence. M. Rutter, Editor. Psychosocial disturban-ces in young people: Challenges for prevention. Cambridge: Cambridge University Press, 247-273. Cox JE, Bithoney WG (1995) Fathers of children born to
adolescent mothers. Predictors of contact with their children at 2 years. Arch Pediatr Adolesc Med; 9: 962-966.
Cox MJ, Owen MT, Lewis JM, Henderson UK (1989) Mar-riage, adult adjustment, and early parenting. Child Dev; 60: 1015-1024.
Crockett LJ, Eggebeen DJ, Hawkings AJ (1993) Father’s presence and young children’s behavioral and cogniti-ve adjustment. Family Relations; 14: 355-377.
Darke PR, Goldberg S (1994) Father-infant interaction and parent stress with healthy and medically compromi-sed infants. Infant Behav Dev; 17: 3-14.
DeKlyen M, Speltz ML, Greenberg MT (1998) Fathering and early onset conduct problems: Positive and nega-tive parenting, father-son attachment, and the marital context. Clin Child Fam Psychol Rev; 1: 3-21.
Dornbusch S, Carlsmith JM, Bushwall SJ, Ritter PL, Leider-man H, Hastorf AH, Gross RT (1985) Single parents, extended households, and the control of adolescents. Child Dev; 56: 326-341.
Easterbrooks MA, Goldberg WA (1984) Toddler develop-ment in the family: impact of father involvedevelop-ment and parenting characteristics. Child Dev; 53: 740-752. Engel PL, Breaux C (1994) Is There a Father Instinct?
Fat-hers’ Responsibility for Children. Boulder, CO: Westvi-ew.
Fagan J and Iglesias A (1999) Father involvement program effects on fathers, father figures, and their Head Start children: A quasi-experimental study. Early Child Res Q; 14: 243-269.
Ferketich S, Mercer RT (1995) Paternal-infant attachment of experienced and inexperienced fathers during in-fancy. Nursing Res; 44: 31-37
Field T (1978) Interaction behaviors of primary versus se-condary caretaker fathers. Dev Psychol; 14: 183-184. Flouri E, Buchanan A (2002) Life satisfaction in teenage
boys: The moderating role of father involvement and bullying. Aggressive Behavior; 28: 26-133.
Flouri E, Buchanan A (2000) What predicts good relations-hips with parents in adolescence and partners in adult life: Findings from the 1958 British birth cohort. J Fam Psychol; 16: 86-198.
Flouri E, Buchanan A (2003) The role of father involve-ment in children’s later involve-mental health. J Adolesc; 26: 63-78.
Freud S (1925) Some physical consequences of the anato-mic distinction between the sexes. The Standart editi-on of the Complete Psychological Works of Sigmund Freud. London: Hogarth Press; 19: 248-258.
Frodi AM, Lamb ME (1978) Sex differences in responsive-ness to infants: a developmental study of psychophysi-ological and behavioral responses. Child Dev; 49: 1182-1188.
Frodi AM, Murray AD, Lamb ME, Steinberg J (1984)
Biolo-gical and social determinants of responsiveness to in-fants in 10- to 15-year-old girls. Sex Roles; 10: 639-649. M.S. Gould, D. Shaffer, P. Fisher and R. Garfinkel (1997) Separation/divorce and child and adolescent comple-ted suicide. J Am Acad Child Adolesc Psychiatry; 37: 155-162.
Gottfried AE, Gottfried AW, Bathurst K (1988) Maternal employment, family environment, and children’s de-velopment: infancy through the school years. Gottfri-ed AE, GottfriGottfri-ed AW, Gottfri-editors. Maternal Employment and Children’s Development: Longitudinal Research. New York: Plenum, 11-58.
Hwang CP and Lamb ME (1997) Father involvement in Sweden: A longitudinal study of its stability and corre-lates. Int J Behav Dev; 21: 621-632.
Isabella RA, Belsky J (1985) Marital change during the transition to parenthood and security of infant-parent attachment. J Fam Issues; 6: 505-522.
Kestenbaum CJ (1983) Fathers and daughters: The fat-her’s contribution to feminine identification in girls as depicted in fairy tales and myths. Am J Psychoanal; 43; 119-127.
Kotelchuk M (1976) The infant’s relationship to the fat-her: experimental evidence. Lamb ME, editor. The Ro-le of the Father in Child Development. New York: Wi-ley, 329-344.
M. Kovacs (1997) Depressive disorders in childhood. Arch Gen Psychiatry; 46: 776-782.
Kramer MD (1978) The role of the father in the pre-oedi-pal years. J Am Psychoanal Assoc; 26: 148-158. Lamb ME (1977) The development of mother-infant and
father-infant attachments in the second year of life. Dev Psychol; 13: 637-648.
Lamb ME, Frodi AM, Hwang CP, Frodi M (1983) Interob-server and test retest reliability of Rothbart’s Infant Be-havior Questionnaire. Scand J Psychol; 24: 153-156. Lamb ME (1986) The changing roles of fathers. In: Lamb
ME (ed). The Father’s Role: Applied Perspectives. New York: Wiley, 3-27.
Lamb ME (1997) The role of the father in child develop-ment. New York: Wiley.
Leonard MR (1966) Fathers and daughters. Int J Psycho-anal; 47: 325-333.
Lewis C (1986) Becoming a father. Milton Keynes: Open University Press.
Lewis M, Weintraub M (1976) The father’s role in the in-fant’s social network. Lamb ME, editor. The Role of the Father in Child Development. New York: Wiley. Lytton H, Romney DM (1991) Parents’ differential
sociali-zation of boys and girls: a meta-analysis. Psychol Bull; 109: 267-296.
Maccoby E, Jacklin C (1974) The Psychology of Sex Roles. Stanford, CA: Stanford University Press.
Mahler MS (1968) On human Symbiosis and the Vicissitu-des of Individuation. New York: International Univer-sities Press.
McGee R, Partridge F, Williams S, Silva PA (1991) A twel-ve-year follow-up of preschool hyperactive children. J Am Acad Child Adolesc Psychiatry; 30: 224-232. Mulkey LM, Crain RL, Harrington AJC (1992) One-parent
households and achievement: Economic and behavi-oral explanations of a small effect. Sociology and Edu-cation; 65: 48-65.
Murphy LB (1953) Personality in Young Children. New York: Basic Books.
O’Hagan K, Dillenberger K (1995) The Abuse of Women Within Child Care Work. Buckingham: Open Univer-sity Press.
Phares V, Compas BE (1992) The role of fathers in child and adolescent psychopathology: make room for daddy. Psychol Bull; 111: 387-412.
Pleck J (1997) Paternal Involvement, Levels, Sources, and Consequences. New York: John Wiley & Sons. Pruett K (1983) Infants of primary nurturing fathers.
Psychoanalytic Study Child; 38: 257-277.
Pruett K (1991) Consequences of primary paternal care: fathers and babies in the first six years. Greenspan S, Pollock G, editors. The Course of Life. III. Middle and Late Childhood. New York: International Universities Press, 73-94.
Pruett K (1998) Role of the Father. Pediatrics; 102: Suppl, 1253-1261.
Pruett K (1987) The Nurturing Father. New York: Warner Books.
Rohner RP, Veneziano RA (1987) The Importance of Fat-her Love: History and Contemporary Evidence. Ross JM (1979) Fathering. Int J Psychoanalysis; 60:
317-327.
Rutter M (1989) Intergenerational continuities and dis-continuities in serious parenting difficulties. Cicchetti D and Carlson V, editors. Child maltreatment. Camb-ridge: Cambridge University Press, 317-348.
Sanford M, Szatmari P, Spinner M, et al. (1995) Predicting the one-year course of adolescent major depression. J Am Acad Child Adolesc Psychiatry; 34: 1618-1628. Schaffer HR, Emerson PE (1964) The development of
soci-al attachments in infancy. Monogr Soc Res Child Dev; 29: 94.
Sears PS (1953) Childrearing factors related to the playing of sex-typed roles. Am Psychol; 8: 431.
Silberg J, Rutter M, Meyer J, et al (1996) Genetic and envi-ronmental influences on the covariation between hyperactivity and conduct disturbance in juvenile twins. J Child Psychol Psychiatry; 37: 803-816. Spelke E, Zelazo P, Kagan J, Kotelchuk M (1973) Father
in-teraction and separation protest. Dev Psychol; 9: 83-90. Steele H, Steele M, Fonagy P (1996) Associations among at-tachment classifications of mothers, fathers, and their infants. Child Dev; 67: 541-555.
Tasker FL, Golombok S (1997) Growing up in a lesbian fa-mily: Effects on child development. New York: Guild-ford Press.
Warin J, Solomon Y, Lewis C, Langford W (1999) Fathers, work, and family life. London: Family Policy Studies Centre.
Yogman MJ, Dixon S, Tronick E, et al. (1977) The goals and structure of face-to-face interaction between infants and their fathers. New Orleans, LA: March.
Yongman MW, Kindlon D, Earls F (1995) Father involve-ment and cognitive/behavioral outcomes of preterm infants. J Am Acad Child Adolesc Psychiatry; 34: 58-66
