y'
nÜYÜK KAZAK ŞA!R!
MAGJAN JUMABA
y*
Aşur ÖZDEMİR"
MağjanJumabay, Kazak şiirinde ByronI,Puşkin2çizgisindeki romantik
şıırın; onun içinde de yeni tarz poemin temelini atan şairdir. "Koylıbaydın Kobızl"3, "Korkıt"4 destanları, bu tür romantik şiirin eşi benzeri az bulunan örneklerindendir. "BatırBayan"5 adlı uzun destanda IS.asırdakiJongar istilası
devrinde Kazak halkının başına gelen agır hal, fakirlerin yanında yer alan
kahramanlarıngayret ve hareketleri çokgeniş,reaIist birşekilde resmedilmiştir.
Maroan Jumabay, Goethe, Heine6 ve Lermontov'un7 şiirlerini; M. Gorki'nin8 "SunkarJın"nı; Mamin-Sibiryak'ın9"Alebüz At"ını; V.1vanov'unIO hikAyeleriniKazakçakonuşturan usta bir mülercimdir. 0, nesirsahasındadagücünü
sınamış,edebiıenkitve ilimle ilgilenmiştir.
• Bu makale,Mağjan Jwnabayev. Şığannalan(Eserleri). Almalı. 1989. adlı kitabm 391.
sa)ffasuıdannotlarla ve ilavelerle Kazak Türkçesinden TUrkiye Türkçesineaktarıldı.
•• HocaAhmetYesevi Uluslararası Kazak-Türk üniversitesi 0Vetim üyesi. Kazakisıan
Cwn.Türkisıan Şehri
1 Gordon George Lord Byron(1788-1824). Romantik Ingiliz şiiri. 19.asnn en büy1lk
şairlerinden biridir. Ruhunun çoşkunluğu. muhayyilesinin kudreti büt1!n eserlerinde
görülür.
2 Aleksandr Puşkin (1799-1837). Romantik Rus şiiriveromancısı. Fransızkültüründen
ve edebiyaımdan eIkilenmiştir. Fransızedipleri gibi hUrriyetçi ve dinsiz olmaya özendi.
Modem Rusedebiyalırun kurucusu sayılır.
3 MağjanJumabay(ev).Şığannalan. Almau. 1989. 230.5. 4 Aynıeser. 221.5.
5 Aynıeser. 232. s.
6 Heinrich Heine (1797-1856). Alman şiiri ve yazan. Romantizm akımmm başlıca temsilcilerindendir.
7 Miliail Yuryeviç LermonlOv(1814-1856). Almanşiirive yazan. Romantizm akımının
başlıca temsilcilerindendir.
8 Maksim Gorki(1868-1936). Rus yazarı. Asıl adı aleksey Maksimoviç Peşkov'dur. KomUnizmi destekleyen yazılar yazdı. Rejimin sembolü haline geldi. Eserlerinde sosyalist realizmi işledi.
9 Mamin-Sibiryak(1852-1912). Rus yazan. Asıl adı Dimitriy Narkisoviç Mamin'dir. Eserlerinin esas konusunu fakir işçilerin hayatı oluşturur.
LO Vsevolod Nikanoroviç lvanov (1888-1971). Meşhur Rus şiiri. Komunist idarecilere ve rejime tersdüştü. Bu yüzdenyıllarcayurtdışında yaşadı.
Şimdi şairinsanathayatını kısaca anlatalım: Mağjan Bekenulı (Bekenoğlu)
Jumabay, 25 Haziran 1893 tarihinde dünyaya geldi. O devrin belgelerinde
Mağjan'ın doğduğuyer, Akmola vilayetinin Poluden ilçesi olarak geçmektedir.
Şimdi ise bu yerin adı, Soltüstik Kazakistan (Kuzey Kazakistan) vilayetinin Bulayev ilçesinebağlı Mağjansovhozudur.
Mağjan'ın babası Beken, 1868 yılında Sasıköl'de dünyaya gelmiştir.
Beken'in, hanımıGülsim'den yedioğlu,iki kızıolur. En büyükoğlu Müslim'dir. Ondan sonrakiler desırasıyla Kaharınan, Mağjan,Muhammedjan, Selimjan(Seltay), Kaliyjan ve Sabırjan'dır. Kızlarının adıise Killemdam veGÜlbahram'dır.Beken'i de, Beken'in çocuklarını da Sasıkköl halkı "kurttan çıkmış nesil" diye
efsaneleştinnişlerdir.Bunun sebebi de Beken'inanası Koydık'ınBeken'e hamile
olduğuzaman kurt etineaşennek olması imiş.Beken'inçocuklarıcesur, yürekli ve
sağlam olarak yetişmiştir.
1897yılında, Poluden 'in idarecisi olarak hizmet gören Beken 'in köyüne
AhiyeıdenAkan adlı bir genç gelir. Bu genç, gelir gelmez ilçenin idarecisi olan Beken'inmakamınagider. Bu,Avrupaıgiyimli, uzun boylusarıgenci Beken, koyun keserek hürnıetle karşılar,misafir eder. Sofrada Ahiyetden, kendisinin Rusçarının
askerinden kaçmakta olan birBaşkurtgenciolduğunu anlatır.Bu haber, Beken'inde, Gülsim hanım'ında çok hoşunagider. Çünkü Beken'in çocuklarınabir muallim gerektir.
Böylece Ahiyetden, Beken'in köyünün muallimi olur. Beken, mektep için özel bir bina yapar. Mektep için gerekli olan tahta, masaı sandalyetebeşir,defter, kalem gibişeylertemin edilir. Buşekilde, Beken'in evindeaçılan meklepıe öğretim başlar. Büyük çocuklar okumayabaşlar.Bu arada, küçük Mağjankimsenin aklına
gelmez. Ancak, üç yaşında iken dedesi Jumabay'dan "Benim adımı ve lorunum bütün alemde meşhur edecek." diye dua alan küçük Mağjan, evvela mektebin
kapısındagizli gizli dolaşır. Birkaç gün sonra dakapının yanındaki duvarın dibine oturur. Mağjan, muallimin bir sözünil bilekaçırmadandinleyip, onlan anlamak için gayret sarf eder. Küçücük çocuğun bu halini gören büyük çocuklar gillerler; fakat muallim harettedir.
Bir gün, muallimin tahtaya yazdığı kelimeleri, Mağjan'ınbilyilk ağabeyi
Müslim doğruokuyamaz. ışteo zaman küçük Mağjan,elini kaldınpizin alarak tahtaya yazılansözleri su gibi okur. O vakit Ahiyetden muallim, elinden tutarak getirir ve çocuğuen öndeki masaya otunur. "Mağjan,bu günden itibaren sen de
•
benim şillj;dimsin." der. Böylece dört yaşındaki Mağjan, mektebin kapısından içerir girer.
Ahiyetden'in hiç biröğretim programı yoktur. 0, talebeleriniDoğudilleri ve edebiyatına meyilli olarak yetiştirmişolsa gerek. Ara sıra hesap ve coğrafya
öğretir. Bilimle bu şekilde tanışan Mağjan, okumaya, öğrenmeyebüyük bir istek
duyar. Eline geçenkıssaları, destanları okumaya başlar. Oğlununokumaya karşı ilgisi olduğunu gören babası, Mağjan'ı M.Beğiş'in üstatlık yaptığı Kızıljar'daki medreseye verir. 0, burada dön yıl İsHimi ilimieri vasat bir şekilde öğrenir;
Arapça, Farsça ve Türkçeöğrenip bu dillerdeki kitaplarla tanışmaya başlar.Onun
şairlikkabiliyetinin uyanmayabaşladığı yıllarda buyıllardır.
Abay'ınII 1909yılında Peterburg'taçıkan şiirlerinigençMağjanhemen o
yılokur. 0, ilk yazdığı şiirlerinin birini de büyükşaire (Abay'a) ithaf eder. Bu
şiirinsanat yönü iyi olmasa da, onda gençşaınntemiz niyetini,fıkrinibuluruz.
Ay,yılgeçer dünya göçünü çeker, Öldürüp bir çokcanıyükünüanınro Gözaçıp,milletinuyanıkoldukça
"Hakim Ata" (Abay), asude ol, kadrin artar.
Mağjan,
ta
gençliğinde, eğitimsiz, bilimsiz halkın geleceğinin sisli;semasının dumanlı olduğunubildirir. Sadece, sanata ve bilimedeğerveren halkın
hakikau yalandanayırabileceğinianlar.Şairin bu vakitlerdeki sanatanlayışı,derin uykuda yatan halkını sivri sinek olup sokarak uyandırmayagayret eden Ahmet
Baytursın'ınI2ideolojisi ileetkileşir.Bu devirlerdeki şiirlerinde MağjanJumabay, kendi aralarında devlet idaresini tartışarak vakit geçiren; hazırlıksız, tedbirsiz
halkının halini çok düşünür; fakat bunun kimin suçuolduğunada bir türlü karar veremez.
"İ1imoku, sanat ara,
Başkalarındanümit kes de.
Halkın halini çokdüşün,
Meraklan, garn ye,düşün.
11 Abay(lbrahim) Kunanbayulı(1845-1904). MeşhurKazak şamve mütefekkiri. Kazak Türkçesininklasiğidir. Kazak edebi dilinin kurucususayılır.
12 Ahmet Baytursın(l873-1938).Büyük Kazak ilimi. Şiir. yazar, dilci, eğitirnci ve mütercim. Alaşorda Partisi'nin kurucularındandır. Arap harflerini esas alarak bütün seslerin gösterildiği Kazak alfabesini yapmıştır. 1938 yılında bir çok milliyetçi Kazak
aydını gibi Stalin tarafındanidam ettirilmiştir.
Arkada kalan bahtsızmillet,
İlerigitsin diye düşün."gibiö~üt sayılabilecek şiirleryazar.
Geçen asrın sonunda, Kızıljarlı meşhur Muhammedjan Begişi13,
İstanbul'dakiTürk üniversitesini bitirip gelir ve kendi do~du~u şehirdeki
"Şalakazak Medresesi" adlı mektepte ders verir. Ma!jan, 1905 yılında bu medresede okumaya başlar.Bu medresede, derslerin esasını Arapça, Farsça ve Türkçe oluştunnaktadır. Ayrıca Türk uluslarının tarihi de okutulmaktadır.
Ma!jan, bu medreseyi 1910 yılında bitirir. Fakat, çok iyi okumasına ra~men Mağjan,bu medresedealdıklarıylayetinmeyerek ilimderyasınadaha derinlemesine dalmak ister. Böylece 1910 yılının güzünde, mektep arkadaşı Bekmuhammed Serkebay'la birlikte meşhur Medrese-i Galiye'de (Medrese-i Aliye) okumak üzere Ufa'ya gider. Medrese-i Galiye'nin idarecisi Selimgerey Janton,başmuallimi ise
Tatarlar'ın klasik şAiri Galimjan İbrahim'dir14. Bu medresede Maroan, BilaI Süle15 ,Zeynel~abidin İmanjan16 ve BeyimbetMaylı17 gibi Kazak gençleriyle
tanışır. Medrese-i Galiye o devirde, İslamİilimler istikametindee~itim veren bir mektepti. Fakat Maljan bu mektepte de çok dunnaz.Şakinlininzeki ve kabiliyetli
oldu~unugörenüsıadı,dahasonra Tatarlar'mmeşhur ş8iriolan Galimjanİbrahim, Maljan'a: "Burada senin istedi~ingibi bire~itimyok: sen, bilimin yolunubaşka
yerde ara!" diyeakılverir. Bu Ga1imjan, çoksonralan"KazakKızı" adlı romanına şakirdininin şöylebirşiiriniepigraf olarakalır:
Genişbozlar- görüyorsun ya-oracla yatan, İpekgibiyeşilotlar yüzünükapaunış, Yüksekda~,baldantatlı sularıvar, İşte,bu anam idi beni bulan.
Maroan'ın şiirlerinin 1912yılında Kazan'dabasılmasınadayardımeden yine bu Galimjanİbrahim'dir.
13 Muhammedjan Begiş. Kazak aydını. Istanbul'daki Türk üniversitesini bitirip mamleketine dönmüşve eğitim faaliyetlerinde bulunmuştur.
14 Galimjan ıbrahim (1887-1938). Tatar şairi ve yazarı. Eserlerinde milliyetçilik
temasını işledi. Tatarlar'ınklasik edebi olarak kabul edilir. 1938 yılında idam edilmiştir.
15 Bilal SUle. Milliyetçi Kazak Şiiri. AlaşordaPartisi'nin üyesidir.
16 Zeynelğabidin Imanjan. Kazak aydını. Eğitimci. demokrat. 20.amn ilk yıınsında
yaşamıştır.
17 Deyimbet Maylı(l894-1939). Kazak yazarı. Milliyelçi aydın. 1939 yılında idam
edilmiştir.
Bundan sonraMirjakıpDuvla118,şairin üsladıolur. Mirjakıp!birkışboyu
Mağjan'aRusça öğretir. Rus ve dünya şairlerininher türlü şiirlerini tercüme ettirip susuzluğunugiderir. Bu vakitlerdeMağjan'aAhmetBaytursın'ın çıkardığı
"Kazak"19 gazetesinin de büyük tesiri oldu. Kendisi ve gazetenin işlerine yardımcıolur. 1913 yılında MağjanJumabay, yeni dostlarının tesiriyle, Avrupa bilimini yakından tanımakniyetiyle Ombı'ya gelir ve Muallimler Mektebi 'ne girer. Saken Seyfullah20 ile bu mektebinçatısı altında tanışırıar.
BabasıBeken,Mağjan'ın okumanmpeşine düşüpevine bile gelmemesine
nza gösterınez. Ufa'ya, Ombı'ya gitmesine üzülür; oğlunun kendi yanında
olmasınıister. Bazılarının'söylediklerinebakılırsa babası Mağjan'akendi istediği
gibi hareket etmediğiiçin bedduaetmiş; aynı zamandaokuduğu yıllardada para
vermemiştir.Malian, böylece on sekiz, on dokuz yaşlanndanitibaren kendi geçimini kendisi~lar. 1920yılında yazdığı"Jan Sözi"21 (Can Sözü)adlı şiir,bu
durumları anlatır:
Anandan.
babandan
bezdedin,bezmedim mi? Maksat yolundabaşı boş, yalnızgezmedim mi?Başımabir çokkaıagünler~du,
Ana.
baba,ababaaradım mı?1913yılı Mağjan 'ınhayabnda yeni bir zirveye yükselmeçağıidi. Bundan sonra o, eserlerinde çoklukla kendi zamanınınher türlü hadisesini, ahvaıini resmetmeye meyleder. O, hürriyet yolunu, negeçmişti,ne gidende, ne Do!u'da, ne
Batı'daarar;halIonın,sa3deti ve bahu ancak mücadele ilebulacağına inanır.
Mevsimince, meyili gelsin.dişibatsm, Bozyılankendisiuyandırır.iyice soksun. Yenidenkaplangibi
hamle
yaparız.Görelimelrafı,tek tanatsın!
18 Mirjakıp Duvlat(1885-1935). Milliyetçi Kazak şiiri ve yazarı. lçtimij eserleri de
vardır. ŞiirleriniAbay tesirinde yazmıştır. Kazak edebiyannda ilk roman olan "Balıksız
Jamal"m müellifidir. 1935yılında idam edilmiştir.
19 "Kazak" gazetesi. 1913 ile 1918 yılları arasında Orınbor'da Alunet Baytursın
tarafından çıkarılmllftır.
20 SakenSeyfiılla(1894-1938). Kazak şiiriveyazarı. Milliyetçiaydın. Stalin devrinde
idam edilmiştir.
"Esimde... Tek Tan
Atsın,,22 (Hatınmda
... Tek TanAtSın) adlı şiirindeki
bu sözler, Mağjan'ıncemiyetşairi olmayabaşladığınındelili idi. Çar hükümetini boz yılanlarlabir tutar. Bu yılan, milleti iyice bir soksa , millet de tepki olarak hareket eder, hürriyet için gayret gösterir diye düşünür. Uzun yıllarboyu halkı, vatanı yağmaedip, hürriyetini elinden alanÇarlıkhükümetini, hürriyetçişair,hayli yererek sevimsiz birşekildetasvir eder.Yakalamayaçalışmadan,yaup baht beklemeyi, Ammadan, can havliylekoşuptaht beklemeyi, Takdirde bir tahtayayazılıdiye.
Her
işte
kimöğretti
zaman beklemeyi?23diyerek kendine de,halkınada direkt olarak bir soru sorar.Başkamilletlere ebedi olarak boyun eğmek, milletin talihine yazılmış bir şey değildir, diye düşünür. Şiirindebuna daiş3reteder:
Hürriyet içinçırpınan canı, Kaynayandamardakisıcak kanı Esir eden kim,soğutankim?
Gücümüzü, kuvvetimizi, ferimizi alan kim?24
Mağjan, dünyanın elem li kanunlarını sadece söylemekle kalmaz, halkı
mücadeleyeçağırır. Geçmiştende, bu günden de ümit kesip,yalnız geleceğineel uzatanşairinkendihaıide görünür:
Hayır, şimdiyatmak olmazboş,emelsiz, Yalvanp "Yaradan" diyeyaş dökeceğiz.
Özünle, sözünle git, bizden uzaklaş,
Canı ölmüş, yüreği sönmüş, mundar arsız!25
1913-1916 yılları arası Mağjan'ın şair bir insan olarak kalıplaştığı; babanın evladından insanlığın evladıolmaya bütünüyle gönül verdiği devirdir. O, bu yıllarda Rus ve Batı Avrupa ediplerini hevesle, istekle okuyup, yeni, orijinal fikirleri gönlüne nakşeder.Onun önünde yeni bir alemaçılmış gibi olur. Goothe,
22 Mağjan Jumabay. a.g.e .. 39.5.
23 Mağjan Jumabay.Aynı eser. 42.5. 24 Aynıeser. 42.s.
25 Aynı eser. 42.5.
•
Tolstoy1.<; , Gorki, Verlain~27 , Heine Merejkovskiy28, Balmont29 , Bruysov30, Blok31 ,Sollogub32 gibi bir çok kabiliyetler böylece,Mağjan'laberaberyaşamaya
başlar. Almanlar'ın Schpengler'i ile Ruslar'ın Solovyev'i gibi filozofları da
Mağjan, yabancıgörmez.Onlarınderin,ulsımlı fikirleri şairin ruhuna tesir eder. 1914 yılında başlayan Birinci Dünya Savaşı ile 1916 yılındaki Milll Hürriyet Ayaklanmasıda Mağjan Jumabay'ın sanatınatabii olarak tesir eder. O tesirler,şairin yüreğiniyanpçıkarak şiir şeklinde doğar:
Askeree, sim gibi giyinip, Elbisesi onun boz muymuş?
Küreğine dayanıp,
Soğukta üşüyor muymuş?
Belki çukurkazıyor
Düşmana... belki kendine? Dönerneyerek dinleyip,
Kaygı çıkıpyüzüne...
Mağjan, Muallimler mektebi'ni 1917 yılında altın madalya ile bitirir. iyi okuyan Kazak çocuklarınatahsisedilmişolan "Potanin Fonunndan daimi bursalır.
Şair, Muallimler Mektebi'ni bitirmeden evlenir ve ailesiyle ömür
sürmeye başlar. Kızıljar şehrindeduran meşhur Şokan Tastemir'in Zeynep adlı
kızıyla hayatını birleştiren Mağjan,evlenmesinin üzerinden çok vakit geçmeden derin bir üzüntüye gark olur. 1919 yılın 10Şubatgünü Zeynep, doğum yaparken ölür. Bolşevikihtilali arefesindeki iç savaş devrinde doğduğuiçin adınıGrajdan
26 Lev Nikolayeviç Tolstoy (1828-1910). Büyük Rus yazarı. Dünya edebiyatınınen büyük romancılarındanbiri sayılır.
27 Paul Verlaine (1844-1896). İzlenimci Fransız şairi. Fransız şiirininen dikkate değer
şairlerindenbiridir.
28 Dimitri Merejkovskiy (1865·1941). Rus edebiyatının en büyük şairlerinden biri. Yazar. mütercim. filozof. Şiirlerinde yalnızlıkve ruh sıkıntıları gibi temaları işlemiştir.
29 Konstantin DimitTiyeviç Balmon! (1867-i942). Sembolist Rus şairi. Mütercim 30 Valeriy Yakovleviç Bruysov (1873-1924). Rus yazarı, şair. mütercim. tarihçi. Rus sembolizminin kurucusu.
31 Alexsand Aleksandrov iç Blok(l880-i921). Rus şliiri. Şiirlerinin çoğu Eriktir. Siyasi-içtimai konulan da işler. Eserlerinde "vatan"temasına genişölçüde yer vermiştir.
32 Viladimir Aleksandroviç Sollogub (1813-1882). Rus yazarı. Eserlerinin esas
temasınıcemiyet ve insanoluşturur.Cemiyetinkoyduğukanunlara uymak zorundaolduğu
için kendi kişiliğinibulamayan insanlarındurumunu inceler. Insanın iç dünyası ile dışa yansıyan dünyası arasırıdaki çelişkileri ele alır.
koyduğu küçük yavrusu da biryıl sonra hayata gözlerini yumar. ışte bu devirde
şaınnkaleminden, Zeynep ileoğluna ithaf edilen üzüntü ve inlerneyle doluşürler
doğar.
1917 Şubat Ihtilali 'ni Mağjan da başkarı gibi, hürriyet ve barış
getireceğine inanarak sevinçle karşılar. "Alaşorda,,33partisi kurulur ve bu partinin birinci büyük kongresi yapılır. Her vilayelten delegeler seçilir. O zaman
Mağjan , Akmola viIayetinden "Eğitim Komisyonu"na üye olarak seçilir. Saken Seyfulla, "Tar Jol, Tayğak Keşüv" (Dar Yol, Kaygan Geçit) adlı eserinde şöyle
diyor: "Ombı'da Akmola vilayetini temsil için Alaşorda 'nın vilayet hükümeti kuruldu. Akmola'nınvilayet"Alaşorda"sınaseçilenler: MağjanJumabay,okumuş genç;Bökeyhanulılar'ın34 masalına kanan fakir çocuğu."
Fakat, "Üş Jüz Partisi"35 onu hapse tıkar. bir süre sonra hapisten çıkar. "Kolçak Hükümeti,,36, millete yırtıcı bir kuş gibi hücum eder. Şairin hürriyet ümidi yıkılır. Miııetin başınagelen felaketi Mağjan, yüreği yanarak terennüm eder. Çok geçmeden Kızılordu, Kolçak'ıkovar. Hükümetin ipleri Bolşevikler'ineline geçtikten sonra da Alaşorda dağıtılır. "Alaş" idarecilerinden biri olan Ahmet Baytursm, Rusya Komünist Partisi saflarına katılarak ilk Kazak Hükümeti'nin üyesi ve Eğitim Komiseri olur. MağjanJumabay, Akmola vilayetinin "Bostandık
Tuvı" (HürriyetTuğu)gazetesine redaktör olarak tayin edilir.
Bundan sonra şair, yeni bir hayata başlar. Şiir ve destan la sanatını sınırlandırmaz; hayatın her yönüyle ilgili makaleler yazar. Özellikle eğitim
33 Alaşordapartisi. 1917 yılında kurulmuş olan milliyetçi ve istiklalci parti. Bu parti, bütün Türk boylarını bir Türkistan devleti adı altında birleştirmeyi, amaçlıyordu. Bu
bakımdan partide başkırtlar'ın bile temsilcisi vardı. Bütün milliyetçi aydınlar, bu
partinin çatısı altında toplarunıştı. A.Baytursın, A.Bökeyhanulıgibi... bu partinin kendi ordusu vemarşı vardı. Parti, i920yılındaLenin tarafından kapatıldı.
34 Aliyhan Bökeyhanulı(l870-1937).Kazak aydını. Büyük siyasetçi. Milliyetçi Kazak
aydını. alaşorda Partisi'ninkurucularından.Içtimai ve siyasi eserleri vardır. 1937 yılında
idam edilmiştir.
35 üş Jüz partisi (üç Jüz Partisi). Bolşevik ihtilalinden hemen sonra kurulan Alaşarda Partisi 'nden ayrılanların kurduğuparti. Kazaklar'ın diğerTürk boylarından ayrı olarak Istiklal mücadelesi yapması gerektiğini savunan parti kısa zamanda dağıtılmıştır.
Kazaklar'ınüç jüzünüde (üç boy: Ulu jüz. Orta jüz, Küçük jüz) içine aldığı için bu ismi
almıştır. KurucusuToguşof Kölbay'dır.
36 Kolçak Hükümeti. Bolşevik ihtilalinin yeni olduğu karışık ve belirsiz dönemde devlet idaresini ele geçiren Aleksandr Vasiliyeviç Kolçak'ın (1873-1920) kurduğu
hükümet. Çokkısaömürlü olmuştur. Daha sonra duruma hakim olan Kızılordu, Kolçak'ı yenmiştir. Kolçak 1920yılında idam edilmiştir.
.. konusuna önem verir. 1921 yılında yazdığı "Jazılaşak Okuv Kuruldan Hem Mektebimiz" (Yazılacak Eğitim Vasıtalanve Mektebimiz) adlı makalesinde ele
alınan bazımeseleler, bu günekadar henüz gündemden düşmemiştir,dersek hata
yapmış olmayız. 1922 yılında Onnbor'da "Pedagogika" (Pedagoji) adlı eseri
basılır.Gençlere sanat ve ilim öğretıne,onlan okutma,şairin20'li yıllann başında tuttuğu esasi yoldur. Yine 1922 yılında Bemiyaz Küle'nin37 yardımıyla şiirleri
Kazan'da basılır. Bu, Mağjan'ın "Şolpan"dansonraki ikinci kitabı idi. Bütün şiirleriüçüncü kez ise, 1923 yılında Sultanbek Kojan'ın38 yardımıyla Taşkent'te basılır.
1922yılında Mağjan, Taşkent'egider. Bu yıllar, Mağjan'ın şairolarak en
verimli olduğu yıllardır. Meşhur "Batır Bayan" destanıbu şehirdedünyaya gelir. Türkistan vesır devreleri yazılır. Akan Seri39 , Bazar Jıray40 ve Ebubekir Diva4l
hakkındaki makaleleri çıkar. Şair, "Şolpan42 ve Sana43 dergileri ile "AkJoı"44
gazetesinin işlerine yardımcıolur. Kazak-Kırgız Bilim komisyonu'nun üyesi olarak dasayısız işleryapar.
1924 yılının 24 Kasım gilnü Moskova 'da okuyan Kazak gençlerinin
toplantısıolur. Bu toplantıda Mağjan'ın şiirleri tahlil ve tedkik edilir.Toplantıda "Mağjan, şiirlerinin çoğunda geçmişi özlüyor; eskiyi arıyor; milliyetçiliği
terennüm ediyor; bencilliği, mağrurluğu övüyor." şeklinde bir karar edilir.
Toplantıda Mağjan'ıdestekleyen SersenbayulıSaken gibi gençlerinsöylediği"Biz
daha doğru bir şekilde tenkit yaparak Mağjan'ı da zamanı şair yapmıştır; o,
zamanının şartlanna uyuyor, demeliyiz. Mağjan'ı tenkit ederken ad[letli 37 Bemiyaz küle(l899-l923). Kazak şlEri. Şiirlerinde aşk, sevgi konularını işlemiştir. Lirik bir şairdir. kazakislan Halk Eğitimi Komisyonu'nun vekili olarak Kazan'da kitap basım işleriyle uğraşmışıır.
38 Sultanbek Kojan. Kazakaydını. Gazeteci. 1920 yılında Taşkenı'te "Ak 101(Ak Yol) gazetesini çıkarmıştır.
39 Akan serikaramsaulı(1843-19l3). Kazak halk şairi ve bestekar.
40 Bazarlırav Ordasınulı Ötemis(1842-l911). Kazak halkşairi. 19.asrınen büyük halk
şairi.
41 Ebubekir Diva (1856-1932). Folklorcu, araştırmacı. Kazak halk edebiyatı ürünlerini
ıoplayıp, onları inceleyen kişi. Aynı zamanda etnograftır.
42 Şolpan. 1922-1923 yıllarındaTürkistan Merkezi Parti Komitesi tarafından çıkarılan dergi.
43 Sana. 1923-1924 yıllarında Taşkent'te çıkarılan, Türkistan Devleı bilim komisyonu 'nun dergisi.
44 Ak101. 1920-1924 yıllarında Türkistan Merkezi Parti Komiıesi tarafından çıkarılan dergi. redaktörü Sultanbek Kojan'dır.
davranmıyoruz. Tenkit edilecek yerini tenkit etmemiz gerek." şeklindeki fıkirlere
detoplanuyıidare edenler kulak asmazlar.
Bu vakitten başlayarak, Kazakistan Emekçi Yazarlar Birliği idarecileri
Mağjan'a karşı teşkilatııbir şekildehücuma geçerler. devrin solcu münekkideri de
çeşitli makaleler yazarak ona, "milliyetçisin, Türkçüsün, zengin taraftansın,
bencilsin ... " gibi suçlar isnat ederler. Mağjan, 1924 yılında Taşkent'ten
Moskova'ya gidip orada "Küşşığıs" matbaasında (Doğu Halklarının Merkezı Matbaası) çalışmaya başladıktansonra da bu tür çığlıklar durma bilmez. Bu,
F.1.Golotşekin'in Kazakistan Memleket Parti Komitesi 'ne başkanolarak geldiği
dönemdir. Solcu Golotşekin,Kazakistan Emekçi Yazarlar Birliği'nin"zengin taraftari"diyeadlandıra geldiği yazarlara da yırtıcıbir kuşgibisaldırdı.Böylece,
1929yılındaüç yüzden fazla Kazakaydını tutuklandı.
Mağjan, Moskova'da bulunduğuzaman zarfında tercüme işleriyleçok
meşguloldu. M.Gorki'nin "Sunkar lın", Mamin-Sibiryak'ın"Akboz At"ı
Vsevolodİvanov'unKazak halkının hayatındanalarak yazdığı bir çok hikayesi...
Mağjantercümesi ile Moskova'dayayınlandı.
1927yılındaMJ umabayvatanınageri göndü.Kızıljar'daki Kazak Pedagoji Okulu ile Sovyet Parti Okulu'nda ders verir. Fakat, 1929 yılında tutuklanır ve Moskova'daki Butırka hapishanesine atılır. On yıl hüküm giyip Kareliya'ya sürgüne gönderilir. 1935 yılında M.Gorki 'ye mektup yazarak bu yazarın
yardımıylaazaptan kurtulur. Kızıljar'dakiYedinci Orta Mektep'te Rus Dili ve
Edebiyatıdersi verir. 18 Mart 1937 tarihinde Mağjan,Saken Seyfulla'nın daveti üzerine Almatı'yagider. Fakat, şairin bu yolculuğu hayırlı olmadı. Aradan çok vakit geçmedenMağjan, 1937 yılının 30Aralıkgünü yeniden tutuklanır. Böylece
bukıymetli şfur, komünizmin ve Stalinizm 'inkurbanıolur.
Beken ve Gülsim 'in aşkından yaratılanyedioğul ile iki kız da suçsuz ve gerekçesiz olarak sürgüne gönderilir. Onlann tek suçu,Mağjan'ın ağabeyi, kardeşi,
ablasıve bacısı olmalarıidi. Mesela, Mağjan'ın ağabeyleriMüslim ve Kaharman
ilekardeşiMuhammedjan, 1937 yılının ortasında "halkdüşmanı"diye tutuklandı.
Müslim, Kaharman veMağjan aynı yıliçinde kaybolup gittiler. Muhammedjan ise hapiste on yıl yattıktan sonra memleketine döner ve seksen iki yaşında ölür.
lumabay'ın ocağını tütlüren Seltayolur. 1929 yılının gözünde Mağjan
tutuklandıktanhemen sonra onun dabaşına karanlık çöker. Çok geçmeden "halk
mülke eli;.;:mur,Mağjan'ın ~ütüphanesi deyağmaedilir. BöyleceMağjan'ın babası
ile annesi gidecek yeri, basacaktoprağıolmayan; yedioğuı,ikikızdanbirden aynlan insanlar olarak gelinleri veaynızamandayeğenIeriolanBiybizayip~inelindekalır.
Biybizayip, 1931 yılının güzünde hayauan ümitlerini kesen ihtiyarlan yaya olarak
Kızlijar'agetirir ve kendisi de etkombinasında işçiolarakçalışmaya başlar. İhtiyar Beken, 1934 senesindeKızıljar'da altmış altı yaşındaiken vefat eder. Şairin anası
Gülsim Hanımise 1943 yılındavefat eder. Yetiştiklerimemleketlerini terk etmek zorunda kalarak bir çok yer dolaşanküçük kardeşleriKaliyjan ile Sabırjanda,
Kırgıztan'agidipKırgız kardeşlerimize sığınırlar.Bunlar Bişkek'te80'li yınarda
vefat ederler.
Beken'in iki kızı Külendam ile Gülbahram da 30'lu yıIlardadünyaya gözlerini yumarlar. Ancak, Beken'in yukarıda adları gcçen dokuı evladının
Mağjan'dan başka-hepsinin arkalannda kalanoğunan, kızlarıve torunları vardır.
Onlar şimdi Kuzey Kazakistan vilayetinin Bulayav ve Vozışen ilçelerinde
yaşamaktadırlar. Kenesarı45 ve Navrızbay46 ile ilgili cserler
SO'li
yınardayeniden tetkik edilince, bu ikisi hakkındadestan yazmış olan Mağjan'ınküçük
kardeşiSeltay tekrar hapsedilir. Fakat, Komünist Parti'nin 20.kurultayındansonra miyonlarla birlikte Seltay da serbest bırakılır. 1960 yılında ağabeyi Mağjan'ın
aklandığına dair kağıdı eline alır. Fakat ne çare! .. Seltay, ağabeyinden dolayı
felekten çok sille yer, üç defa hapsc girer,aydınlık dünyanınhür ışığınıgöremeden 80'li yılların başındahayata gözlerini yumar.
Dünkü karanlık komünizm ve Stalinizm devrinde Jumabay ailesinin
başındangeçen trajik ahval böyle.
Fakat Mağjan Jumabay, ardındaölmez eserler, miraslar bıraktı. 20.asır
Kazak şiirini çok yüksek zirvelere yükselten şairin ismi, Kazak milli kültür tarihindeki yerini almakta. Bundan sonra ise yapılacak iş, Mağjan Jumabay'ın
eserlerini tahlil ve tenkit ederek, onun estetik fikir aleminindeki yerini belirlemektir.
45 Kenes?.!ıHan(1802-1847). Kasım Han'ın oğlu, Abılay Han'ıntorunudur. Orta Jüz'e
ha!1lık yapmıştır.1837- 1847 yılları arasında hanlık yapan Kenesarı Han, bu on yıllık
süre içinde Ruslar'akarşı devamlı bağımsızlıkmücadelesi vermiştir. Bu yüzden Kazak
bağımsızlık hareketinin sembolü haline gelmiştir. 1847 yılında Ruslar'dan kaçarak
çekildiği kırgızıstan'da Kırgızlar tarafından öldürülmüştür.
46 Navnzbay. Kenesarı Han'ınküçük kardeşi. 1822yılındadünyaya geldi. Akıllı, yiğiı ve güçlü idi. kenesarı'nın birinci danışmanı idi. savaşlarda da Kenesarı'nın sağ kolu görevini görüyordu.
( IV(l)3.1l)~X)
.irı\" o
.,;;
u~ ~); r1~.';"./_~ L-~
J.f.r
J~ ~~J.r
')\:-I
f'ç
· r p '
r-
T
'r
Y
-'="
a:.
4J
Ji
.
~\j ~.~
'-"T
•
~.
kapağı.KoaOHb
.br..
Tuorp"~T.
A.•.
Sp.
Kap••, ....•1912
r.
~bğplô·11l iL)l~ \11111":1 1':1/:101·,1:1 h:iSıI:ıll ··Şolpaıı'· adlı 'iiir kitabının
, \ -<:,' .
"..
'_~~~·'M:~._~'ı~:
..)
.~:_V·~.
.
,,'.~ Ut4:--·';.ı:,1.:-'Lı[~jJIJ i:; \ı.(;,;;i;ı',kıı :.'ı,·iiı;,,· ,'111;".1 "Sııı)";!r Jırı"ııııı \l)2-ı ~\'lo$k()va
OllJf:ınl:11"I Sold:lfı ':I~:II: 1.-:1111:1 S,'r~l'I"'1 11:1. \'I:ı~j:ııı JlJııı:ı!ı:ly, Scgizbay Ayzun. Kerinı kk!. \1,'<1:11, 1'.:,.'1111.C,ı1,'1ii1i ıLı> Iı;>ıı.
Ayakuki!:!" \.)"I-.!:ıll .':I~:ı! : Z,')ıIIıILı !)'ıli:ını:ın. F:ıywiia Galımjan, BCIlCdikıov, \kıkllll)"İ1;, \!III.~ilı. 1','11 KILL.ILii,' 'ı'lJd:ı1ılıı.
