İSTANBUL TEKNİ K ÜNİ VERSİ TESİ FEN Bİ Lİ MLERİ ENSTİ TÜS Ü
GELENEKS EL YI ĞMA TAŞ YAPI LARI N FİZİ KSEL VE MEKANİ K ÖZELLİ KLERİ Nİ N İNCELENMESİ BEŞ KONAK ÖRNEĞİ
YÜKSEK Lİ SANS TEZİ Mi mar Meli ke ÖZBUDAK
Anabili m Dalı : Mİ MARLI K Progra mı : YAPI Bİ LGİ Sİ
ĠSTANBUL TEKNĠ K ÜNĠ VERSĠ TESĠ FEN BĠ LĠ MLERĠ ENSTĠ TÜS Ü
GELENEKSEL YI ĞMA TAġ YAPI LARI N FĠZĠ KSEL VE MEKANĠ K ÖZELLĠ KLERĠ NĠ N ĠNCELENMESĠ BEġ KONAK ÖRNEĞĠ
YÜKSEK LĠ SANS TEZĠ Mi mar Meli ke ÖZBUDAK
502011137
Tezi n Enstit üye Veril diği Tari h : 19 Aralı k 2005 Tezi n Savunul duğu Tari h : 30 Ocak 2006
Tez Danı Ģ manı : Doç. Dr. Bil ge IġI K
Di ğer Jüri Üyel eri : Doç. Dr. Yıl maz AKKAYA Yr d. Doç. Dr. Hül ya KUġ
ÖNS ÖZ
Çalış ma mı n gerçekl eş mesi sırası nda yar dı mları nı ve yor uml arı nı esirge meyen, ki şisel kit aplı ğı nı bana açarak, her aşa mada değerli el eştirileri il e t ezi me yön veren, tez danış manı m Doç. Dr. Bil ge Işı k’a sonsuz teşekkür ederi m.
Çalış mada ör nekl enmekte ol an yı ğma yapıl arın sahi pl eri Abdil Arı ve Sadı k Er de m’ e, yapı r öl övel erini n alı nması sırası nda sağl adı ğı kol aylı kl ar ve yapı il e il gili ver miş ol dukl arı bil gi için teşekkür ederi m.
Her şeyden öt e, yıllardır bana ol an güvenl eri ni ve sevgileri ni hi çbir za man kaybet meden akade mi k çalış mal arı mı sonuna kadar dest ekl eyen ve çalış mamı n ort aya çı kması nda en büyük güç kaynağı m ol an aile me, tezi m süresi nce beni m kadar yor ul an ve maddi manevi en büyük dest ekçi m ol an sevgili eşi m Must afa Şenli’ye sonsuz teşekkür ederek, bu çalış ma mı aile me it haf ederi m.
Ġ ÇĠ NDEKĠ LER Sayf a No TABLO LĠ STESĠ v ġEKĠ L LĠ STESĠ vi ÖZET vii SUMMARY xi 1. GĠ RĠ ġ 1 1. 1 Amaç 1 1. 2 Kaps a m 2 1. 3 Yönte m 2
2. YAPI LARI N ÖZELLĠ KLERĠ VE SI NI FLANDI RMASI 3
2. 1 Karkas Yapıl ar 3
2. 1. 1 Çeli k Kar kas Yapılar 3
2. 1. 2 Bet onar me Kar kas Yapıl ar 4
2. 1. 3 Ahşap Kar kas Yapıl ar 4
2. 2 Yı ğ ma Yapıl ar 4
3. YI ĞMA YAPI LARI N ÖZELLĠ KLERĠ 4
3. 1 Fi zi ksel Özelli kl eri 4
3. 1. 1 Bi na For munu Et kileyen Fi zi ksel Fakt örler 4
3. 1. 1. 1 İkli m 4
3. 1. 1. 2 Mal ze me 7
3. 1. 1. 3 Topogr af ya 8
3. 1. 2 Bi na For munu Et kileyen Sosyo- Kült ürel Fakt örl er 8
3. 2 Mekani k Özelli kl eri 8
3. 2. 1 Genel 8
3. 2. 1. 1 Rijitli k 9
3. 2. 1. 2 Sünekli k 9
3. 2. 1. 3 Çek me ve Bası nç Mukave meti 10
3. 2. 1. 4 El astisite ve Makasl a ma Modül ü 11
3. 3 Mi mari Tasarı m Özelli kl eri 11
3. 4 Yı ğ ma Yapı ÇeĢitl eri 11
3. 5. 3. 1 Ker pi ç Duvar Özelli kl eri ve Ör gül eri 21
3. 5. 4 Bet on Bl ok ( Bri ket) Yapı Mal ze mesi 22
3. 5. 4. 1 Bet on Bri ket Duvar Özelli kl eri ve Ör gül eri 23 3. 5. 4. 2 Gazbet on ve Ör gü Özelli kl eri 24
3. 5. 5 Harç Yapı Mal ze mesi 24
3. 5. 6 Met al Bağl antı El ema nl arı 28
4. YI ĞMA TAġ YAPI MALZE MELERĠ 29
4. 1 Doğal TaĢl ar 29
4. 1. 1 Genel 29
4. 1. 1. 1 Püskür ük Taşl ar 30
4. 1. 1. 2 Tort ul Taşl ar 31
4. 1. 1. 3 Başkal aş mış ( meta morfi k) Taşl ar 31 4. 1. 2 Doğal Taşl arı n Fi ziksel ve Mekani k Özelli kleri 32
4. 1. 2. 1 Fi zi ksel Özelli kl er 32
4. 1. 2. 2 Mekani k Özelli kler 34
4. 1. 3 Taş Duvar Ör me Yönt e mleri 36
4. 1. 3. 1 Mol oz Taş Duvarl ar 36
4. 1. 3. 2 Çeki çl e Kabaca Düzeltil miş Taş Duvarl ar 37
4. 1. 3. 3 Yonu Taş Duvarl ar 38
4. 1. 3. 4 Kes me Taş Duvarl ar 38
5. YI ĞMA TAġ YAPI LARI N YAPI M KURALLARI 40
5. 1 Kat Sayısı ve Yüksekli kl eri 42
5. 2Te mell er 43
5. 3 TaĢı yı cı Duvarl ar 44
5. 3. 1 Duvar Mal ze mel eri 44
5. 3. 2 Duvar Boyutl arı 44
5. 3. 3 Duvar Boşl ukl arı 47
5. 4 TaĢı yı cı Ol mayan Duvarl ar 48
5. 5 Lent ol ar 49
5. 6 Hatıll ar 49
5. 6. 1 Düşey Hatıllar 49
5. 6. 2 Yat ay Hatıllar 50
5. 6. 2. 1Tuğl adan Yapıl an Hatıllar 50
5. 6. 2. 2 Bet on veya Bet onar meden Yapıl an Hatıllar 51
5. 6. 2. 3 Ahşap Hatıllar 51
5. 7 DöĢe mel er 52
5. 8 Çatıl ar 52
6. GELENEKSEL YI ĞMA TAġ YAPI ÖRNEKLERĠ NĠ N
Ġ NCELENMESĠ 54
6. 1 Ant al ya- BeĢ konak Köyü 54
6. 2 BeĢkonakt a Gel eneksel Yı ğ ma TaĢ Yapı Örnekl eri 56
6. 2. 1 Sadı k Er de m Evi 60
6. 2. 1. 1 Fi zi ksel Özelli kl eri Açısı ndan İncel enmesi 60 6. 2. 1. 2 Depre m Yönet meli ği Açısı ndan İncel enmesi 63
6. 2. 2 Abdil Arı Evi 68
6. 2. 2. 1 Fi zi ksel Özelli kl eri Açı sı ndan İncelen mesi 69 6. 2. 2. 2 Depr e m Yönet meli ği Açı sı ndan İ ncelen mesi 72
6. 3Sonuçl ar 76 7. SONUÇLAR 78 KAYNAKLAR 81 EK A 85 EK B 90 ÖZGEÇMĠ ġ 95
TABLO LĠ STESĠ
Sayf a No
Tabl o 3. 1 Har man t uğl ası nı n boyutları ………. 17
Tabl o 3. 2 Har man t uğl ası nı n bası nç dayanı mları ………. 17
Tabl o 3. 3 Fabri ka t uğl al arı nı n birim haci m ağırlı kl arı ve bası nç dayanı ml arı. 18 Tabl o 3. 4 Boyutl arı na göre fabri ka t uğl al arı n t ürl eri ……… 18
Tabl o 3. 5 Bet on bri ket boyutl arı ………... 23
Tabl o 3. 6 Gazbet onl arı n bası nç dayanı mları ……… 24
Tabl o 3. 7 Har ç karışı m oranl arı ……… 25
Tabl o 3. 8 Har çl arda Mini mu m Basınç Dayanı mları ……… 26
Tabl o 4. 1 Bi ri m ağırlı k ve özgül ağırlı k ………... 32
Tabl o 4. 2 Doğal taşl arı n ısıl ilet kenli k değerleri ……….. 34
Tabl o 4. 3 Doğal duvar taşl arı nı n dayanı m gr upl arı na göre en küçük bası nç dayanı mları ………... 35 Tabl o 4. 4 Doğal Yapı Taşl arı nı n ortala ma fizi ksel değerl eri………... 35
Tabl o 5. 1 İzi n verilen en fazl a kat sayısı ……….. 42
Tabl o 5. 2 Sı caklı ğa göre duvar altı te mell eri boyutl arı ……… 43
Tabl o 5. 3 Taşı yı cı duvarl arı n mi nimu m kalı nlı kl arı ……….. ... 45
Tabl o 5. 4 Bi na öne m katsayısı ………. 46 Tabl o 6. 1 Fi zi ksel özelli kl eri n Beşkonak evl eri nde yaşa ma mekanı na
yansı ması ……… 58
ġEKĠ L LĠ STESĠ
Sayf a No
ġekil 3. 1 İkli mle bağl antılı pl an yönl endir mesi ………... 6
ġekil 3. 2 Rut ubetli orta mda bi na biçi mlenişi ve konu mu ……... 7
ġekil 3. 3 Rijit yapılarda yanal yükler ile ol uşan hasarl ar... 9 ġekil 3. 4 Sünek Davranış ……….. 9
ġekil 3. 5 Çek me ve Bası nç kuvveti... 10
ġekil 3. 6 Donatısız Yı ğma Yapı Ör nekl eri ……... 12 ġekil 3. 7 İki Tabakalı Donatısız Yığ ma Yapı ………. 12 ġekil 3. 8 Çer çeveli Yı ğma Yapı Plan ve Gör ünüşü ………... 13 ġekil 3. 9 Çer çeveli-donatılı yı ğma yapı …………... 14
ġekil 3. 10 Donatılı boşl ukl u bl ok yığ ma yapı ……….. ... 14
ġekil 3. 11 Donatılı bet on dol gul u yığ ma duvarl ar ………... 15
ġekil 3. 12 Donatılı Kenetli yı ğma duvarl ar... 15
ġekil 3. 13 Dol u ve düşey deli kli harma n t uğl al arı ……….. 16
ġekil 3. 14 Fabri ka t uğl al arı ör nekl eri ……… 17 ġekil 3. 15 Tuğl a duvar da yük dağılımı ………... 19
ġekil 3. 16 Tuğl al arı n örgü içi nde tanı mlan ması ………. 19
ġekil 3. 17 Tuğl al arı n örgü içi nde tanı mlan ması ………. 20
ġekil 3. 18 Ker pi ç yapı mal ze mesi ………... 21
ġekil 3. 19 Ker pi ç duvar örgül eri ………. 22
ġekil 3. 20 Bet on bri ket örnekl eri ………... 22
ġekil 3. 21 Geç meli bet on bri ketler……….. 23
ġekil 3. 22 Yat ay donatılı tek tabakalı bri ket duvar ………. 23
ġekil 3. 23 Tuğl a-duvar-harç bası nç dayanı mları ……… 27
ġekil 3. 24 Der z kalı nlı ğı ile duvar bası nç dayanı mı arası ndaki ilişki ………. 27
ġekil 3. 25 Yat ay derzl ere paral el etki yen yükl er altı nda yı ğma duvarl arda kırıl ma bi çi mleri ………. 28 ġekil 3. 26 Met al bağl antı gereçl eri... 28
duvarı...
ġekil 5. 5 Taşı yı cı duvarl arı n minimu m t opl a m uzunl uğu ………. 46
ġekil 5. 6 Yı ğ ma yapı mesnetlenmemi ş mini mu m duvar boyu ………. 47
ġekil 5. 7 Yı ğ ma yapı giri nti-çı kı ntıları, kapı ve pencere boşl ukl arı ………. 47
ġekil 5. 8 Yı ğ ma yapıl arda dış cephe boşl uk oranı, (b) en büyük pencere ve kapı boşl uğu genişli ği, (c) boşl ukl ar ve dış duvar köşesi dol u duvar boyu ……… 48 ġekil 5. 9 Hatıllar ……… 50
ġekil 5. 10 Yat ay hatıllar... 51
ġekil 5. 11 Ahşap hatılı n yapı m şekli ………... 52
ġekil 5. 12 Çatı kal kan duvarı nda bet onar me hatıllar ……….. 52
ġekil 5. 13 Düz t oprak da m……….. 53
ġekil 6. 1 Beşkonak köpr ül ü kanyonu haritası ………... ……. 54
ġekil 6. 2 Depre m böl gel eri haritası………... ……. 54
ġekil 6. 3 Beşkonak Köpr ül ü Kanyonu ve rafti ng spor u ……… 55
ġekil 6. 4 Ahşap kapak ………... 56
ġekil 6. 5 Far klı yapı ti pl eri ……… 57
ġekil 6. 6 Mol oz taş duvar örgüsü ………. 59
ġekil 6. 7 Ahşap hatıllar ve pişt uvanl ar ……….. 59
ġekil 6. 8 Sadı k El de m evi giriş cephesi ……… 60
ġekil 6. 9 Çar dak ve evi n konu mu………. 61
ġekil 6. 10 Ma ğzal deli ği ve haval andır ma penceresi... 62
ġekil 6. 11 Tavandaki ve çağnişiri n üzeri ndeki ahşap işçili ği………. 63
ġekil 6. 12 Kat pl anl arı ………. 64
ġekil 6. 13 Abdil Arı evi giriş cephesi ………... 68
ġekil 6. 14 Çar dak ve evi n konu mu………. 69
ġekil 6. 15 Gi riş kapısı nı n üzeri ndeki saçak …... 70
ġekil 6. 16 Ar ka cephe ve ekl enen depo... 70
ġekil 6. 17 Duvar örgüsü... 71
ġekil 6. 18 Çar dağı n öne mi... 71
ġekil 6. 19 Çatı ………. 72
ġekil 6. 20 Taşı yı cı duvarl ar ………. 73
ġekil 6. 21 Ahşap kirişi n duvar daki dur umu ……… 76
ġekil A.1 Ön gör ünüş ………. 84
ġekil A.2 Sağ yan cephe ………. 84
ġekil B. 1 Gi riş cephesi ………... 89
ġekil B. 2 Sağ yan cephe ………. 89
ġekil B. 3 Sol yan cephe ………... 89
ġekil B4 Ar ka cephe ………. 90
GELENEKSEL YI ĞMA TAġ YAPI LARI N FĠ ZĠ KSEL VE ME KANĠ K ÖZELLĠ KLERĠ NĠ N ĠNCELENMESĠ - BEġ KONAK ÖRNEĞĠ
ÖZET
Bu çalış mada gel eneksel yı ğma yapıl arı n ol uşumunun hangi et kenl ere dayandı ğı, yı ğma yapıl arı n özelli kleri, yapı m t ekni kl eri ve yönet meli kl er ı şı ğı nda yapıl acak yapıl arı n kuralları anl atıl mıştır. Gel eneksel mi mari mizi n ör nekl eri nden Beşkonak yı ğma t aş evl eri i ncel enmi ştir.
1. Böl ümde çalış mada ele alı nan konul ar ve i zlenen yol hakkı nda bil gi veril miş, günü müzde uygul anmayan, gel eneksel yı ğma yapılarl a il gili bu çalış manı n Beşkonak evl eri ni n kor un ması ve bel gel enmesi açısı ndan yararlı ol acağı nokt ası ndan hareket edil miştir.
2. Böl ümde yapı m si st eml eri t e mel özelli kl eri ile el e alı narak sı nıflandırıl mıştır. Yapıl ar taşı yı cı siste mleri açısı ndan karkas ve yı ğma ol arak i ki ye ayrıl mıştır.
3. Böl ümde yı ğma yapıları n özelli kl eri anl atılma kt adır. Bi na yapı mı nda i nsanı kı sıtlayan, yönl endiren, aynı za manda yapı nın karakt eri ni belirleyen fi zi ksel özelli kl eri, yat ay ve düşey kuvvetlere karşı dayanı mını göst eren mekani k özelli kl eri ve mukave meti ni arttıran t asarı m krit erl eri anl atıl mıştır. Yı ğ ma yapı çeşitl eri i ncel enerek, mal ze me çeşitleri ne göre duvar ör me yönt e mleri anl atıl mıştır.
4. Böl ümde yı ğma t aş yapı mal ze mel eri anl atıl mıştır. Yı ğma t aş yapı mal ze mel eri nden doğal t aşl arı n çeşitl eri, fi zi ksel ve mekani k özelli kl eri ve t aş duvar ör me yönt e mleri anl atıl mıştır.
5. Böl ümde yı ğma t aş yapıl arı n yapı m kuralları depre m yönet meli ği kuralları kapsa mı nda anl atıl mıştır. Bi r bi nanı n yı ğma sist em ol arak t asarlanması nda t asarı mı et kileyen para metrel er binanı n kat sayısı, duvarl arı n pl anda düzenl enmesi, duvarl arı n dol ul uk- boşl uk oranı ve taşı yı cı duvar mal ze mesidir.
6. Böl ümde gel eneksel yı ğma t aş yapı ör nekl eri i ncel enmiştir. Yör eye özgü yapı m tekni kl eri ni n kull anıl dı ğı si vil mi mari mizi n ör nekl eri nden Beşkonak evl eri fi zi ksel
EXAMI NATI ON OF TRADI TI ONAL MAS ONRY STONE BUI LDI NGS’ PHYSI CAL AND MECHANI CAL PROPERTI ES – BEġ KONAK EXA MPLE SUMMARY
The pur pose of t hi s wor k i s descri bi ng t he pr operties of t he mas onr y walls, mat eri al s of t he constructi on, constructi on t echni ques and descri bi ng t he r ul es of t he mas onr y st one wall regul ati ons.
In Chapt er 1, t he t opi cs covered and t he met hodol ogy f oll owed i n t hi s wor k are expl ai ned. Thi s wor k whi ch i s about traditi onal mas onr y houses t hat ar e t oday t hreat ened t o beco me obsol et e i s ai med t o be a val uabl e sour ce f or conti nuit y and i s docu ment ed.
In Chapt er 2, t he constructi on t echni ques are cl assifi ed by mai n pr operties. The buil di ngs are gr ouped i nt o t wo as fra me and mas onr y accor di ng t o t he struct ure.
In Chapt er 3, t he pr operti es of masonr y are expl ai ned. Physi cal pr operti es whi ch gui des and r estri cts t he buil der whil e det er mi nes t he buil di ng charact eristi cs, mechani cal pr operti es t hat i ndi cat e t he dur abilit y agai nst verti cal and hori zont al forces, and desi gn criteri as f or i ncreasi ng t he dur abilit y of t he bui l di ng, ar e expl ai ned. Al so i n t hi s chapt er, t he t echni ques of buil di ng wall accor di ng t o t he t ypes of mat eri als are st at ed by exa mi ni ng t he ki nds of mas onr y walls and constructi ons. I n Chapt er 4, masonr y st one buil di ng mat eri als are descri bed. Aft er t hese, t he t ypes of nat ural st ones, physi cal and mechani cal properti es and t he ways of t he st one wall buil di ng are expl ai ned.
In Chapt er 5, mas onr y stone constructi on r ul es are descri bed accor di ng t o t he eart hquake r egul ati ons. Whi l e desi gni ng a mas onr y buil di ng, para met ers t hat affect t he desi gn ar e t he nu mber of t he fl oors, desi gni ng t he wall s, t he r at e of t he wi ndo w-door- wall and masonr y wall mat eri al.
In Chapt er 6, t he exa mpl es of our traditi onal ci vil archit ect ure, Beş konak houses, whi ch wer e built by a t echni que s peci al t o t he r egi on, are exa mi ned t hr ough t he physi cal pr operti es and eart hquake regul ati ons.
regul ati ons. These t echni ques not used t oday but can be made f or ne w desi gns by editi ng wit h t echnol ogy and maki ng suit abl e for life conditi ons.
1. GĠ RĠ ġ
Yapı i hti yacı nüf us artışı, göçl er, afetler, yaşama st andartları nı n yüksel mesi ve me vcut konutl arı n eski mesi gi bi sebepl erle devaml ı ol arak art makt adır. İnsanl ar yapı i hti yacı nı karşıla mak i çin günü müze kadar çeşitli yapı m t ekni kl eri kull an mışl ardır. Tür ki ye’de son yıllarda i skel et yapı nı n mi mara sunduğu t asarı m i mkanl arı, kat sayı sı ve mekan açı klı kl arı gibi avant ajları ile t erci h edil mesi gel eneksel yı ğ ma yapı m siste mleri ni n unut ul masına sebep ol makt adır. Yı ğ ma yapı m sist e mi çevrede en bol bul unan kaynakl ardan en kol ay şekil de faydal anmayı sağl ar. Belirli niteli klere sahi p ol an t aşl arı n kull anıl dı ğı, yönet meli kl ere ve duvar ör gü kuralları na uygun ol arak, taşı yı cı duvarl arı n yapıldı ğı siste mde mal ze me kalı nlı ğı na bağlı ol arak ısı, ne m ve ses yalıtı mı art ar.
Yur du muzda çoğunl uğu kor un ması gereken t arihi ve gel eneksel yapıl ardan ol uşan büyük bir yı ğma yapı stoğu var dır. Ant al ya, Beşkonak ve çevresi doğal ve t uristi k güzelli kl eri ni n yanı nda, tari hi ve gel eneksel yapılar açısı ndan zengi n bir böl gedir. Yör edeki gel eneksel t aş evl er çevreni n ve kültür ün et kisi yl e, yöreye özgü yapı m tekni ği ile yapıl mış ve günü müze kadar ayakt a durabil miştir. Bet onarme yapı nı n yaygı nl aş ması yl a birli kte gel eneksel yı ğma t aş yapı t ekni kl eri ve böl geni n özgün yapıl arı kaybol makt a, kull anı cıları t arafı ndan gerekli öne m veril medi ği i çi n bakı msı zlı kt an yı kıl maktadır. Böl gesel ki mli ği deva m ettirebil mek i çi n hal kı n bili nçl endirili p eski yapıları n deva mı nı n sağl anması, yöreye özgü mal zemel eri n ve yapı m t ekni kl eri ni n t espit edili p yeni yapıl arda kullanıl ması gerekli dir. Bu çalış mada gel eneksel yı ğma t aş evl eri n kaybol ma ması ve böl gesel ki mli ği n korun ması na kat kı da bul un mak i st en miş, yöreden seçilen ör nekl er üzeri nde i ncel e mel er yapıl mıştır.
di ğer yandan böl ge ki ml i ği ni sür dür mek üzere yeni t aş yapıl arı n yapıl ması nı cesaretlendir mek a macı nı taşı makt adır.
1. 2 Kaps a m
Böl gesel ki mli ği sür dürebil mek üzere, gel eneksel yönt e mle yapıl an yı ğma t aş yapı Beşkonak evl eri ni n anl aşıl ması i çi n bu konunun kapsa ml arı özetl e el e alı nmıştır. Ge nel ol arak yapı t asarımı nı et kil eyecek ol an bu konul ar; yapıl arı n özelli kl eri ve sı nıflandır ması, yı ğma yapıl arı n özelli kl eri ve depre m yönet meli ği ne uygun yapı tasarı mıdır.
Taşı yı cılı k dur umuna göre yapıl arı kar kas ve yı ğma yapıl ar ol arak sı nıflandırdı kt an sonr a, yı ğ ma yapıl arı n özelli kl eri kapsa mı nda yapıl arı n fi zi ksel, mekani k, mi mari özelli kl eri, yı ğma yapı çeşitleri ve mal ze mel eri anlatıl mıştır.
Yı ğ ma t aş yapı mal zemesi başlı ğı altı nda t aşl ar, t aşl arı n fi zi ksel ve mekani k özelli kl eri, taş duvar ör me yönt e mleri i ncel enerek açı kl anmıştır.
Yı ğ ma t aş yapıl arı n yapı m kuralları konusu depre m yönet meli ği kapsa mı nda anl atıl mıştır. Depre me dayanı klı t asarı mın t e mel kuralları, yı ğma yapıl arın kull anı m ve kat sayısı sı nırla mal arı, yı ğma t aş yapı el e manl arı nı n, t e meli n, t aşı yıcı ol an ve ol mayan duvarl arı n, l ent o ve hatılları n, döşe me ve çatıları n depre me dayanı klı yapıl abil mesi içi n gerekli koşullar i ncel enmiştir.
Büt ün bu konul ar i ncel endi kt en sonra gel eneksel yı ğma t aş yapı m si st e mi ile yapıl an evl eri n bul unduğu Beşkonak köyü evl eri ve yöreden seçilen t ek katlı ve i ki katlı i ki ayrı ev, araştır mal ar, gözl e mler ve r öl övel er yardı mı yl a, anl atılanl ar çerçevesi nde, fizi ksel özelli kl eri, mekani k özelli kl eri ve depre m yönet meli ği açı sı ndan i ncel enmiştir.
2. YAPI LARI N ÖZELLĠ KLERĠ VE SI NI FLANDI RMASI
Yapı m si st e mi yapı öğeleri ni n bir büt ün meydana getirecek şekil de düzenl enmesi dir [1]. Bi r bi nanı n ol uşabilmesi nde ger eç, t eknol oji, bi çi m, f onksi yon, ekono mi gi bi öğel eri n bir büt ün ol uşt uracak şekil de düzenl enmesi ile yapı m siste mleri oluşur. Bi nal arı t aşı yı cı siste mleri açısı ndan genel ol arak kar kas ve yı ğma ol arak i ki gr uba ayırabiliriz.
2. 1 Karkas Yapıl ar
Kar kas yapıl ar kol on, kiriş ve döşe meni n t aşı yıcı siste mi ol uşt urduğu siste mdir. Düşey kuvvetler, r üzgar ve depre m gi bi yat ay kuvvetler kirişlerle döşe meye sonra kol onl ara ve kol onl ar aracılı ğı yl a t e mel e akt arılır. Duvarl ar sadece kendi yükl eri ni taşır. Bi na kat adetleri ve yüksekli kl eri arttı kça büyüyen yat ay ve düşey yükl eri taşı makt a kol on, kiriş gibi çubuk el e manl ardan ol uşan çerçevel er yet ersiz kalırlar. Yüksek yapıl arda kol onları n bir boyut unun çok büyüt ül mesi il e per de, çekirdek ya da t üp ol arak adl andırılan yapı el e manl arı nı n kull anıl ması gerekir [ 2]. Karkas yapıl ar kull anılan mal ze meye göre çeli k, ahşap, bet onar me karkas yapıl ar ol arak adl andırılır. 2. 1. 1 Çeli k Karkas Yapıl ar
Çeli k yapısı nda kar bon ve birçok deği şi k maddel er i çeren ho moj en, i zotrop, düktil ve yüksek dayanı mlı bir demi r al aşı mıdır. Çeli k profiller kull anılarak yapılan i skel et sist e me çeli k kar kas yapı denir. Çeli k büyük açı klı kl arı n geçil mesi ne ve yüksek katları n yapıl ması na ol anak sağl arken yapı öl ü yükünü dol ayısı yl a depre m et kisi ni azaltır. Sünek bir mal zeme ol an çeli k yapı ya et kiyen depre m enerjisi ni büyük öl çüde yut arak cana ve mal a gelecek hasarları en aza i ndir mekt e, esnek davranı şla depre m et kileri ni çok azalt maktadır. Çaprazlı çerçevel erle de yat ay yükl ere dayanı klılı ğı
2. 1. 2 Bet onar me Karkas Yapıl ar
Eğil me ve çek me kuvvetleri ne dayan ması i çi n i çi ne uygun şekil de çeli k donatı yerl eştiril miş bet on kull anıl arak yapıl an kar kas sist e me denilir. Düşeyde kol onl ar ve per del er, yat ayda kiriş ve döşe mel erden ol uşan i skel et siste mde bet onun yüksek bası nç dayanı mı ve çeliği n yüksek çek me dayanı mı ndan yararlanılır. Bet onar me kar kas yapıl ar çerçeveli, per de duvarlı ya da per deli-çerçeveli ol arak üçe ayrılır. İskel et ol uşt urul dukt an sonra meydana çı kan boşlukl ar t uğl a, bri ket, hafif bet on bl ok veya panel ele manl arı kullanılarak kapatılır [5].
2. 1. 3 AhĢap Karkas Yapıl ar
‘ ‘Te mel ve varsa bodr um duvarl arı kagir, t aşı yı cı kat duvarl arı ile döşe mel eri ahşap iskel etli ol an bi nal ar a ahşap kar kas yapıl ar denir’ ’ [ 2]. Ahşap direkl erin düşey ve çapraz ol arak yerl eştirilmesi yl e hı mış denil en yapılar yapıl makt adır. Bu yapıl arda duvar dol gu maddesi ol arak t aş, ker pi ç ya da t uğla kull anılı p i çt en ve dı ştan t opraklı veya kireçli sı va ile sı vanır.
Ahşap di kmel eri n arasına dol gu maddesi ol arak kaba kesil miş küçük t o mr ukl ar konul arak di ze me di ye adl andırılan yapıl ar, ahşap kar kası n i ç ve dı ş yüzüne 2- 3 c m aral arl a 3- 4 c m geni şli ğinde, 1- 2 c m kalı nlı ğı nda ahşap çıt al ar çakıl ması yla bağdadi denil en ahşap kar kas yapı yapılır.
Di k mel eri n arası na dol gu mal ze mel eri ni n yerl eştiriliş bi çi mine göre başak ör gü, balı k sırtı, göz dol ması gibi adl andırılan örgü çeşitleri yapılır [1, 6].
2. 2 Yı ğ ma Yapıl ar
Taş, t uğl a, ker pi ç gi bi yapı öğel eri ni n t aşı yı cı olacak şekil de harçlı ya da harçsı z ör ül mesi yl e ol uşt urul muş yapıl ardır. Yı ğ ma yapı si st e mi nde yük t aşı ma görevi il e me kanl arı birbiri nden ayır ma görevi aynı yapı el e manl arı nı n üzeri nde t opl anır.
3. YI ĞMA YAPI LARI N ÖZELLĠ KLERĠ
3. 1 Fi zi ksel Özelli kl eri
İnsanl ar yaşayacakl ar me kanl arı bi çi mlendirirken sadece kendi zevkl eri ni göz önünde t ut ma mı şl ardır. Aynı za manda doğadan ve yaşa m şekli nden kaynakl anan t opl u msal deneyi ml er, gör üşl er, i nançl ar ve t ör el er yapıl arı et kil e miştir. Bi na yapı mı nda i nsanı kı sıtlayan ve yönl endiren, aynı za manda yapı nı n karakt eri ni belirleyen fakt örler el e alı ndı ğı nda fizi ksel ve sosyo kült ürel ol arak i ki ye ayırabiliriz. 3. 1. 1 Yapı For munu Et kil eyen Fi zi ksel Fakt örler
Çevreni n özelli kl eri ve t opl umun i hti yaçl arı yapını n bi çi mlenmesi nde öneml i bir r ol oynar.
3. 1. 1. 1 Ġkli m
İkli m bi na f or munu belirleyen en öne mli etkenl erden birisi dir. Teknol oji ni n geliş medi ği za manl arda i nsanl ar yet erli konf or şartları nı sağl a mak i çin i kli msel verilerden yararlanmak zor unda kal mışl ardır. Konut i çi nde açı k, yarı açı k ya da kapalı al anl ar yaparak dış et kilerden kor un muşlar, sı caklı k, yağış, r üzgar, r ut ubet, ışı k gi bi fakt örlere göre evl eri ni konu ml andırı p yap mı şl ardır. Günü müzde bi nal ar geliş miş t eknol oji ni n sağl adı ğı konf or imkanl arı sayesi nde i kli me göre yapıl ma makt adır.
Sı caklı k
Kull anılan mal ze meni n ısı geçir me özelli ği ve kalı nlı ğı, dış duvar al anı ve yönü, pencerel eri n boyutl arı ve konu ml arı yapı nı n i kli msel sı caklı kt an korun ması nda et kili dir. Bu özelli kl ere di kkat edil erek bi na yapılırsa sı cak böl gel er de ı sı girişi, soğuk böl gel erde ısı kaçışı önl enebilir.
Gel eneksel evl er de i klime, sı caklı ğa bağlı ol arak oda düzenl eri nde deği şi kli kl er gör ül ür (Şekil 3. 1). Evl erde yapıl an avl ul ar i kli m böl gesi ne göre farklılı k göst erir. Ilı man i kli m böl gesi nde avl u i kli min el ver di ği öl çüde açı k t ut ul urken, kara i kli mi ni n haki m ol duğu böl gel erde açı k al an i çeri ye çekilerek odal arı n dı ş et kilerden daha f azl a kor un ması sağl anmaya çalışıl mıştır. Avl u sı cak böl gel erde sı cak havanı n yüksel di ği, yeri ne soğuk havanı n çekil di ği dol ayısı yl a hava sirkül asyonunun ve seri nl e meni n sağl andı ğı al anl ardır [9].
Şekil 3. 1.İkli mle bağl antılı pl an yönl endir mesi [10]
Sı caklı ğı n gir mesi i st enme yen odal arda kalı n ve geçiri msi z mal ze mel er kull anıl mış, kapaklı ve küçük pencerel er yapıl mıştır. Odaları n seri n ol ması odal arda duvar, döşe me, t avan mal ze meleri ni n geçiri mli ol masına, odal arı n yüksek, açık ve geni ş ol ması na bağlı ol arak deği şkenli k göst erir [10].
Yağı Ģ
Genelli kl e çatı şekillerinde böl gedeki yağı ş mi kt arı öne mli dir. Anadol u’nun i ç kı sı mları ve Karadeni z gi bi yağışlı böl gel erde daha çok eği mli çatı uygul anırken, Ege ve Akdeni z gi bi sı cak ve fazl a yağı ş al mayan böl gel erde evl er genelli kl e düz çatılı dır
rüzgara açı k ol arak düzenl enir. Dı ş sofalı evl erde kı şı n r üzgar dan kor unabil mek i çi n rüzgar kesi ci ele manl ar yerleştirilir [9].
Rut ubet
Sı cak ve r ut ubetli böl geler de alı nması gereken en öne mli önl e m en f azl a göl ge ve mi ni mu m ı sı kapasitesiyl e haval andır mayı sağla maktır. Bu a maçl a i nce uzun geo metri k şekil de, duvar al anı küçük ve ar alı klı bi nal ar yapıl malı dır (Şekil 3. 2). Bi nal ar grupl aşarak hava akı mına izi n verecek şekil de bir araya gel meli dir [11].
Şekil 3. 2. Rut ubetli ortamda bi na bi çi mlenişi ve konu mu [11]
IĢı k
Ze mi n katı n sokağa kapalı ve sağır ol ması na rağme n üst katlarda çok sayı da pencere açıl ması nı n sebebi bol ışı k sağl a maktır. İst enmeyen yönl erden gel en ı şığı kes mek içi n kafes gi bi perdel eyi ci ele manl ar kullanılır [12].
3. 1. 1. 2 Mal ze me
Yapıl ar genelli kl e çevrede en bol bul unan mal ze mel er kull anılarak yapıl mıştır. Ağacı n bol bul unduğu böl gel er de ahşap, vol kani k böl gel er de t aş, iki si ni n de bul un madı ğı yerl erde t oprakt an el de edil en ker piç, bri ket gi bi mal ze mel er ayrı ayrı
3. 1. 1. 3 Topograf ya
Eği mli arazilerde bi na eği me uygun ol arak konuml anır. Pl an ve f or m aynı kal sa da eği m ze mi n katı n gör ünüşünü, kull anışı nı ve cephede et kisi ni değiştirir. Eği mli arazilerde genel de dağı nı k yerl eş mel eri n ol ması, yerl eş meni n suyun ve buna bağlı ol arak yeşilli ği n bol olduğu yerl erde ol ması topografyanı n yerl eş meye et kisi ni göst er mekt edir [13].
3. 1. 2 Bi na For munu Et kil eyen Sosyo- Kül t ürel Fakt örl er
Bi na f or mu sadece fi zi ki fakt örlere bağlı ol arak ortaya çı kmaz. İ nsan ve onun yaşayı ş şekli, gel enekl eri, görenekl eri ve i hti yaçl arı belirleyi ci r ol oynar. Yapı bi çi mi bireyl eri n yaşa ma bi çimi , t e mel i hti yaçl arı, aile yapı sı, di n, mahre mi yet, sosyal ilişkileri, ekono mi, est eti k değerl er ve savun ma gi bi sosyo kült ürel et kilere bağlı ol arak değişir [9].
Her kült ürde ot ur ma, yaşa ma alışkanlı kl arı farklı dır. Kull anı cıları n i st edi kleri konf or şartları na göre evi n bi çimi deği şir. Eski den her t ürl ü i şl ev i çi n kull anılan odal ar za manl a yat ak odası, ot urma odası gi bi belli bir fonksi yon içi n kull anılır olmuşt ur. Ai l edeki birey sayısı yapı nı n büyükl üğünü belirlemi ştir.
Di n il e beraber art an mahre mi yet ol gusu ze mi n katl arı n sağır duvarl ar ve küçük pencerel erl e yapıl ması na ve gel eneksel evl erde hare mli k sel a mlı k gi bi böl ün mel ere yol aç mıştır.
Ai l eni n gelir düzeyi arttı kça evi n büyükl üğü, yapı nı n i şçili ği ve süsl e mel eri art makt adır [9].
3. 2 Mekani k Özelli kl eri 3. 2. 1 Genel
kull anıl makt adır. Ça mur za manl a dökül üp bağl ayı cı özelli ği ni kaybet mekt edir. Duvar örgü tekni kl eri de duvarı n mukave meti ni etkil er [14].
Yı ğ ma yapıl arda kull anılacak mal ze mel eri n basınç mukave metl eri yüksek, harçl a aderansı nı n i yi ol ması gerekli dir. Donatısız yı ğma duvarl ar, di ziliş şekilleri ne ve duvar el e manl arı nı n harçla aderansı na bağlı ol arak yat ay ve düşey yükl ere karşı bir büt ün ol arak davranırlar [8].
3. 2. 1. 1 Rijitli k
Bi r strükt ürün makasl a maya, eğil meye ya da burul maya dayanı klı ol masına rijitli k denir. Yı ğ ma yapıl ar ağır ve rijit yapıl ar dır. Kat sayı sı az ol an, yapılırken donatı kull anıl mayan yı ğma yapıları n titreşi m peri yotları küçük ol duğu i çin depre m et kileri ne karşı rijit davranırlar ( Şekil 3. 3). Yapı ları n kat sayısı arttı kça peri yotları dol ayısı yl a rijitli k özelli kleri artar, bul undukl arı zemi n ile aynı hareketi yaparlar [8].
Şekil 3. 3 Rijit yapılarda yanal yükl er ile ol uşan hasarl ar [15]
Duvarı n üst kı s mı ndan gel en yükl eri alt katta bulunan duvara il et ebil mesi i çi n kat döşe mel eri ni n yat ay yüke karşı yet erli rijitli kt e ol ması gerekir. Bu dur umda yat ay kuvvetl er duvarl ara rijitlikl eri oranı nda dağıtıl abilirl er. Duvarı n boyutl arı, kull anıl an mal ze mel eri n özelli kl eri , duvarı n alt ve üst bağl antıları nı n dur umu duvarın rijitli ği ni et kil er [16, 17].
3. 2. 1. 2 Sünekli k
Bi r mal ze meni n kop madan önce yaptı ğı kalıcı, yük ort adan kal ktı ğı za man geri dön meyen, def or masyon yapabil me özelli ği dir. Kalıcı def or masyonun büyük ol ması
çatladı kt an sonra kop ma nokt ası na kadar yapacağı def or masyonun mi kt arı yapı nı n kırıl gan mı yoksa sünek mi ol duğunu göst erir ( Şekil 3. 4). Yapı nı n sünekliği depre m karşısı ndaki perfor mansını belirleyen en öne mli fakt ördür [18, 19].
Şekil 3. 4 Sünek Davranış [18]
Yı ğ ma siste mleri n sünekli ği yokt ur. Sı nır değerl eri aşıl ma malı dır. Yığma binal ar sönü m yol uyl a yüksek enerji t üketi m kapasitesi ne sahi ptirler, elasti k öt esi davranış ile enerji t üket mel eri beklenme meli dir [19].
3. 2. 1. 3 Çek me ve Bası nç Mukave meti
Düşey ve yat ay yükl eri t aşı yan duvarl arı n bası nç ve çek me dayanı ml arı çok öne mli dir. Bu dayanı mlar duvar da kullanılan el ema nl arı n dayanı mları na bağlı dır. Mesel a t uğl a kull anılarak yapıl an yı ğma duvarl arda mukave met duvar da kull anıl an t uğl a ve harcı n mukavemeti ne, t uğl anı n deli k oranı na, harcı n çek me ve t uğl aya yapı ş ması özelli kl eri ne, mal ze me ve derz kalı nlığı gi bi i şçili k fakt örleri ne bağlı dır [20].
Çek me, mal ze meye uygul anan kuvvet sonrası nda mal ze me parçacı kl arı nı n uzakl aş ma eğili minde ol duğu dur umdur. Çek meni n karşıtı ol an bası nç i se mal ze me parçacı kl arı nı n birbiri ne doğr u itil di ği geril me duru mudur ( Şekil 3. 5) [21].
Depre mde yapı ya gel en yat ay ve düşey yükl erin yön deği ştir mesi sonucu çek me et kisi altı nda kal an bir yapı el e manı daha sonra bası nç et kisi altı nda kal abilir. Çek meye karşı koya mayan mal ze mel er çoğu kez bası nca i yi çalışır. Ma denl er ve ahşap çek meye i yi çalışırken bet on ve di ğer kagir mal ze mel er çek meye değil bası nca çalışırlar. Yı ğ ma yapıl ar yüksek bası nç geril mel eri altı nda çalışabilirken çek me geril mel eri ne karşı dayanı ksı zdırlar, üzeri nde bası nç kuvveti ol mayan herhangi bir eğil me mo menti çekmeye ve duvarı n yı kıl ması na sebep ol ur [20, 21].
3. 2. 1. 4 El astisite ve Makasl a ma Modül ü
Bi r kesitte çakışı k i ki yüzeyi n birbiri ne göre t ers yönde kay maya çalış ması na kay ma, kes me kuvvetl eri ni n oluşt urduğu geril mel ere kay ma geril mesi denir. Kay ma geril mesi ni n kay ma oranı na oranı kay ma modül ünü verir. Bası nç sonucunda ort aya çı kan biri m uzunl uğundaki kı sal ma dur umunu kesiti n biri m al anı na et kiyen yükl e orantılı dır. Bası nç gerilmesi ni n kı sal ma oranı na oranı el asti kli k modül ünü verir. El asti kli k ve makasl ama ( kay ma) modül ü değerl eri yapı nı n şekil deği ştir me özelli ği ni, yat ay yük et kisi nde duvarl arı n dayanı mı nı göst erir [8, 22].
3. 3. Mi mari Tasarı m Özelli kl eri
Yı ğ ma yapıl ar, düşey ve yat ay yükl er, deprem vb. et kileri e mni yetle t aşı yarak altı ndaki t aşı yı cı sist e me il et en doğal ve yapay mal ze meli t aşı yı cı duvarl ar il e ol uşt urul an bi nal ardır. Yı ğma yapı siste mi nde bi nanı n düşey ve yat ay yükl ere karşı dayanı mı büyük öl çüde yı ğma duvarl ar il e sağl andı ğı ndan duvarl arı n pl andaki düzeni büyük öne m kazan makt adır. Duvarl arı n kararlılı ğı (st abilitesi), özelli kl e yatay yükl er karşısı nda devril me me ( yı kıl ma ma) güvenli ği, duvar boyl arı nı n ol abil diği nce eşit ol ması, yönet meli kt eki dest ek duvarı koşull arı na uyul ması, duvar köşe nokt al arı nda yet eri nce dol u kı sı mlar bırakıl ması gi bi t e mel pl anl a ma il kel eri yı ğma bi nal arı depre mde güvenli hal e getir mekt edir [ 23]. Yı ğ ma yapıl arda mi mari t asarı m özelli kl eri 5. böl ümde ayrı ntılı ol arak i ncel enmekt edir.
3. 4. 1 Donatısız Yı ğ ma Yapıl ar
Taş, t uğl a gi bi el e manl ar ve bağl ayı cı harç kullanılarak ör ül en duvarl arla yapıl an yapıl ardır ( Şekil 3. 6). Donatısız yı ğ ma yapıl ar alçak yapıl arı n yapı mı nda kull anıl an gel eneksel bir yönt e m ol arak günü müze kadar kullanıl mıştır. Yı ğ ma duvarlar eksenel bası nç et kisi nde st ati k yönden en uygun davranışı göst erirler. Eğil me dayanı ml arı az ol an yı ğma duvarl arı n çek me kuvvetleri ne ve yat ay yükl ere karşı dayanı mları, sürt ünme kuvveti yl e ve harcı n bağl ayı cılı ğı il e gerçekl eşir. Bu et ki duvar ar al arı na veya üstl eri ne gel en hatıllarla arttırılır. Tü m bu etkil er büyük yükl er altı nda yet ersi z kal makt adır ve depre m kuvvetleri ne karşı di ğer yı ğma yapı çeşitleri ne gore daha dayanı ksı zdırlar [2, 8, 15].
Şekil 3. 6 Donatısız Yı ğma Yapı Ör nekl eri 2
İki t abakalı yı ğma duvarları n arası na bağl ayı cı kilit t aşl arı kullanı p ve t abakal arı n arası ndaki boşl uğa bağlayı cı harç dol dur ul arak donatısız yı ğma yapı yapıl abilir ( Şekil 3. 7). Bu ti p yı ğma yapı depre m kuvvetleri ne karşı daha dayanı klı dır [24].
Şekil 3. 7 İki Tabakalı Donatısız Yı ğma Yapı 24 3. 4. 2. Çerçeveli Yı ğ ma Yapıl ar
Donatısız yı ğma yapıl arın bet onar me düşey ve yat ay hatıllarla sı nırlandırıl ması yl a ol uşan yapıl ardır. Çerçeveli yı ğma yapıl ar donatısız yı ğma yapıl ara göre daha avant ajlı dır. Yapı nı n strükt ürel el e manl arl a bağı nı n arttı ğı, duvarl arı n st abilitesi nde, mukave meti nde, sünekliği nde ve depre me dayanı mında art ma ol duğu görül müşt ür. Bet onar me hatıll ar yük t aşı yı cı değill er dir. Yapılar yapılırken önce yı ğ ma duvarl ar yapılır. Daha sonra yat ay ve düşey çerçevel er yeri nde, döşe meyl e birli kte yapılır. Yet erli bir çerçeve yapma k i çi n düşey hatıllar yapı nı n köşel eri ne, duvar ekseni ni n deği şti ği yerl ere, kapı ve pencere boşl ukl arı nı n her i ki yanı na, duvarl arı n birleşti ği ve kesişti ği yerlere belirli aralı kl arl a yerleştiril meli dir (Şekil 3. 8)8, 23, 24, 25.
Şekil 3. 8 Çerçeveli Yı ğma Yapı Pl an ve Gör ünüşü 24
Düşey kol onl ar arası ndaki mesafe 4. 0 metreyi aş ma malı dır.
Depre m böl gel eri nde çerçeveli yı ğma yapıl arda duvarl ar mi ni mu m 240 mm ol malı dır.
Duvarı n dayanı mı i çi n duvarı n yüksekli ği ni n kalı nlı ğı na oranı ma ksi mu m 15 ol malı dır 24 .
mal ze me ve yapı davranışı bakı mı ndan daha i yi sünekli k ve mukave met e sahi ptirler 2 . Yapı m t ekni kl eri ne göre dör de ayırabiliriz.
Çerçeveli-donatılı yı ğ ma yapıl ar
Çer çeveli ve donatılı yığ ma yapıl ar yat ay ol arak yerl eştirilen donatıların, i çi nde donatı bul unan ve duvarı çevrel eyen düşey kol onlarla bağl anması yl a ol uşur. Şekil 3. 9 26 .
Şekil 3. 9 Çerçeveli-donatılı yı ğma yapı 26
Donatılı boĢl ukl u bl ok yı ğ ma yapıl ar
Donatılı boşl ukl u bl ok yı ğma yapıl ar boşl ukl u yapı el e manl arı nı n t ek sıralı ör güsü sonucu ol uşan duvarl arda, yat ay sıral ar arası na yat ay donatılar ve boşl ukl u bl okl ar arası na düşey donatılar yerl eştiril di kt en sonra boşl ukl ara bet on dol dur ul ması yl a ol uşan duvarl ardır Şekil 3. 10 24 .
Donatılı beton dol gul u yı ğ ma duvarl ar
Donatılı bet on dol gul u yı ğma duvarl ar depre m açısı ndan donatılı boşl ukl u yı ğ ma yapı ya göre daha dayanıklı dır. Donatılı ve çift duvarlı yı ğma yapıl arı n arası na yat ay ve düşey donatılar yerleştirilir. Duvarı n büt ünl üğü sağl a mak i çi n duvarları belli aralı kl arla çeli k donatılarla birbiri ne bağl ayı p duvarı n arası ndaki boşluğa bet on dol dur ul ur. Yakl aşı k kalı nlı ğı 10 c m ol an duvarlar aral arı nda 6- 10 cm boşl uk bırakılarak yapılır, donatılar yerl eştiril di kt en sonra en son ol arak boşl ukl ar bet onl a dol dur ul ur Şekil 3. 11 2, 24 ..
Şekil 3. 11 Donatılı bet on dol gul u yı ğma duvarl ar 24
Donatılı Kenetli yı ğ ma duvarl ar
Donatılı Kenetli yı ğma duvarl ar boşl ukl u duvarl arda met al kenet kull anılarak yapıl an duvarl ar yeri ne daha büyük boyutl u yapı el e manl arı nı n eni ne kull anıl ması yla yapıl an duvarl ardır. Bu ti p yı ğma duvarl arda düşey donatılar önce yerl eştirilir sonra duvar ör ül ürken en fazl a 60 c m arayl a yat ay donatılar yerl eştirilir. Düşey donatıları n bul unduğu boşl ukl ar duvar yapı mı sırası nda bet on il e dol dur ul ur Şe kil 3. 12 2, 24 .
Şekil 3. 12 Donatılı Kenetli Yı ğma Duvarl ar 24
3. 5 Yı ğ ma Yapı Mal zemel eri
Yı ğ ma yapıl ar doğal t aşları n veya t uğl a, bet on, bri ket, kireç, ku m t aşı gazbet on bl ok vb. yapay t aşl arı n bağl ayı cı harç kull anılarak örül mesi yl e yapıl an, kendi yükl eri il e birli kt e yapı nı n t üm yükl eri ni altı ndaki duvara ve te mel e akt aran t aşı yı cı duvarl ardır. Düşey yükl er altı nda duvar da ol uşan bası nç geril mesi ni t aşı yabil mek içi n yı ğ ma duvar yapı mı nda kull anılacak mal ze mel eri n bası nç dayanı mları yüksek ol malı dır [2, 5].
3. 5. 1 Tuğl a Yapı Mal zemesi
Tuğl a, killi t oprak ve bal çı ğı n veya i çi nde kı s men bunl arı i çeren t oprağı n har man edili p gerekti ği nde su, ku m, öğüt ül müş t uğl a veya kire mit t ozu, kül veya benzeri kat kı maddel eri il e karıştırılı p şekillendirdi kt en sonra fırı nl anması yl a el de edil en mal ze medir. Yapı nı n farklı yerl eri nde kull anıl mak üzere yapı t uğl ası, döşeme t uğl ası, baca t uğl ası, at eş t uğl ası, sırlı t uğl a gi bi çeşitli t uğl al ar üretilir [ 2]. Yı ğ ma yapı duvarl arı nda kull anılan t uğl al ar, har man t uğl ası ve fabri ka t uğl ası ol mak üzere i ki ye ayrılır.
3. 5. 1. 1 Har man Tuğl ası
Adi t uğl a ya da el t uğl ası da denil en har man t uğl ası killi t oprak, bal çı k, eski t uğl a artı kl arı gi bi mal ze me karışı mını n şekillendirili p kur ut ul dukt an sonra har man yerl eri ndeki ocakl ar da pişiril mesi yl e el de edilir. Karı şı mı n ell e yapıl ması, dengeli pi şir meni n yapıl a ma ması, uygul a ma ve deneti min yet ersi zli ği gi bi sebepl erden dol ayı her t uğl a farklı dır [ 2, 27]. Har man t uğl ası, deli kli har man t uğl ası ve dol u har man t uğl ası ol arak i ki ye ayrılır (Şekil 3. 13).
Şekil 3. 13 Dol u ve düşey deli kli har man t uğl al arı [27]
Tabl o 3. 1 de boyutl arı verilen har man t uğl al arı nda deli kl er alt ve üst yüzeye di k daire veya kare kesitli dirl er. Eğer deli k daire bi çiml i i se daireni n çapı 25 mm’ yi, di kdört gen bi çi mli ise en küçük kenarı 15 mm’ den az ol mayan deli kl eri n al anı en fazl a 4- 5 c m2 ‘ yi geç memeli dir. Topl a m deli k al anı t uğl a al anı nı en f azla % 25’i ni kapl ayabilir [27]. Tabl o 3. 2 de har man t uğl ası nı n bası nç dayanı mları verilmi ştir.
Tabl o 3. 1 Har man t uğl ası nın boyutl arı 27
Boyutl ar ( mm) Tol eransl ar ( mm)
Uz unl uk 190 -13 / +6
Geni şli k 90 -5 / +4
Yüksekli k 50 -2 / +3
Tabl o 3. 2 Har man t uğl ası nın bası nç dayanı mları 27
Har man t uğl ası ti pi Bası nç dayanı mı
Ort a dayanı mlı har man tuğl ası 50 kg/ c m2 Az dayanı mlı har man t uğlası 30 kg/ c m2
3. 5. 1. 2 Fabri ka Tuğl ası
Ha m ma ddesi maki nelerde şekill endiril di kt en ve genelli kl e yapay ol arak kur ut ul dukt an s onr a f abri kada fırı nl an ması yl a el de edil en yapı mal ze mesi dir (Şekil 3. 14). Fabri ka t uğl al arı deva mlı kontr ol altı nda ve moder n fırı nl ar da ür etil di kl eri nden şekilleri daha düzgün, bası nç dayanı mları daha yüksek, suya, r ut ubet e, dona dayanı m gi bi fi zi ksel özelli kl eri daha yüksektir 29 .
Şekil 3. 14 Fabri ka t uğl aları örnekl eri 29, 30
Fabri ka t uğl ası nı n basınç dayanı mı, t uğl anı n yapıl dı ğı ha m ma ddeye, pi şiril me ısısı na, üreti m bi çi mine, şekli ne, deli kl eri n mi kt arı na ve yerl eri ne bağlı ol arak deği şir ( Tabl o 3. 3). Deli k or anı aynı f akat daha çok sayı da küçük deli kl er den ol uşan bi r t uğl anı n bası nç dayanı mı, boşl ukl arı çevrel eyen dol u kesitleri n bur kul ma boyl arı nı n küçük deli kli t uğl al arda daha küçük ol ması ndan dol ayı, daha yüksektir [14,29].
Tabl o 3. 3 Fabri ka t uğl al arını n biri m haci m ağırlı kl arı ve bası nç dayanı mları [ 28]
Tuğl a Sı nıfı Haci m Ağırlı ğı kg/ m3 Deli k Or anı % Tuğl a Se mboll eri Ort al a ma Bası nç Dayanı mı kg/ c m2 Dol u Tuğl a 2, 000 %15 2, 0/ 240 240 2, 0/ 180 180 2, 0/ 120 120 1, 800 %15 1, 8/ 220 220 1, 8/ 150 150 1, 8/ 100 100
Seyr ek Deli kli Tuğl a 1, 600 %20 1, 6/ 220 220 1, 6/ 150 150 1, 6/ 100 100 1, 400 %25 1, 4/ 200 200 1, 4/ 120 120 1, 4/ 80 80 Az Deli kli Tuğl a 1, 200 %35 1, 2/ 150 150 1, 2/ 100 100 1, 2/ 60 60
Tuğl al ar deli k oranl arı na göre dol u t uğl a, seyrek deli kli t uğl a, az deli kli tuğl a ol mak üzere üçe ayrılır [29].
Tuğl al ar kull anılacakl arı yerl ere göre şekillenirler ve adl andırılırlar; cephe t uğl ası, pr ese t uğl a, yapı t uğl ası, sırlı t uğl a, kli nker t uğl ası, at eş t uğl ası ve asit t uğl al arı gi bi. Tuğl a yapılırken ha m madde ol arak yüzey killeri, eski t uğl a artı kl arı kullanılırsa kil t uğl al arı; ku m, kuvars, öğüt ül müş sili kat çakılları kull anılırsa kalsi yu m sili kat t uğl al arı; i nce agregalı bet on kull anılırsa bet on t uğlaları yapılır [2].
Boyutl arı na göre t uğl al ar nor mal t uğl a, modül er t uğl a, bl ok t uğl a ol arak üçe ayrılır ( Tabl o 3. 4).
Tabl o 3. 4 Boyutl arı na göre fabri ka t uğl al arı n t ürl eri [2]
Tuğl a t ürü Se mbol Boyutl ar
Nor mal t uğl a NT 5x9x19
Modül er t uğl a MT 8. 5x9x19
Bl ok t uğl a BT 8. 5x19x19
23. 5x29x49 3. 5. 1. 3 Tuğl a Duvar Özelli kl eri ve Örgül eri
Duvarı ol uşt uran t uğl al ar, birbirleri üzeri ne bi nince yükl er alt sıral ardaki t uğl al ara çi ment o harçlı duvarl arda 45o
, kireç har çlıl ar da 60o’ li k bir açı altı nda dağılır. Düşey derzl eri n süreklili ği nde yükl er, düşey hatlarla sıralanan t uğl al ar t arafı ndan taşı nırken şaşırt malı t uğl a ör güsünde yükl er bir açı altı nda aşağı ya doğr u yayıl arak dağılır, duvarı n daha büyük böl ümü yük dağılı mına katılır (Şekil 3. 15) 2 .
gözenekl eri ni n kapatıl ması ve su e mi cili ği ni n azaltıl ması sağl anmalı dır. Tuğl anı n su e mme kapasitesi %10’ dan fazl a ol ma malı dır 1 .
Ör güyü ol uşt urul an t uğlal ardan duvar boyunca uzunl a ması na yerl eştirilen t uğl al ara düz (sıra) t uğl a, uzunl uğu duvar eni doğr ult usunda ol an t uğl al ar kilit (kenet) t uğl a, ör güde kı sa kenarl arı üzeri ne yerl eştirilen t uğl alara kılıç t uğl a, en küçük yüzl eri üzeri ne ve di k duracak şekil de yerl eştirilen t uğl alara asker t uğl a denir ( Şekil 3. 16 ). Tuğl al arı n düz ve kilit sıral arı nı n üst üst e getiril mesi yl e cephe gör ünüşü ve t aşı yı cılı k et kisi farklı ol an çeşitli örgü ti pl eri bul unur 2 .
Tuğl al ar kull anıl madan önce üzeri ndeki t oz ve t oprakt an t e mi zl eni p harçl a yapı ş manı n sağl anması öne mli dir. Tuğl anı n harcı n i çi ndeki suyu e merek harcı yak ma ması, t uğl al arı n birbiri ne daha i yi yapı ş ması i çi n t uğlal ar duvara yerl eştiril meden önce suya batırıl malı dır. Yapı şma yı artır mak i çi n t uğl anı n harç il e te mas eden yüzl eri nde çenti kl er ve di şl er ol ması veya t uğl al arı n delikli ol ması gerekir. Har ç il e yapı şma nı n i yi ol ması depr em dayanı mı nı arttırır. Tuğl al ar dan ol uşan sıral ar birbiri ne paral el ve yat ay ol malı dır. Yat ay derzl eri n paral el ve düşey derzl er şaşırtıl mış ol ması gerekli dir. Duvarl arda mü mkün ol duğunca ta m t uğl a kull anıl malı parça t uğlal ar yal nı zca ör günün gerektirdi ği bağl antı yerl eri nde kull anıl malı dır. Tuğl al ar alt ve üst sıradaki di ğer tuğl al ara en az 5 c m’li k bir yüzeyl e ot ur malı dır. Bir sıra enine bir sıra boyuna ör ülmeli dir ( Şekil 3. 17). Düşey derz kalı nlı ğı 12 mm ol malıdır. Yat ay derzl eri n kalı nlı ğı duvarı n sağl a mlı ğı nı et kiler. Yat ay ve t esvi yesi nde örül en duvar da derzl er ne kadar i nce ol ursa duvar o kadar sağl a m ol ur. Harç kalı nlı ğı bir sıradan di ğeri ne deği ş me meli dir, 1 c m dol ayı nda en fazl a 1, 5 c m ol malı dır 2, 14, 31, 32 .
Taşı yı cı duvarl arda her kat sevi yesi nde duvar geni şli ği nde ve en az 25 c m yüksekli ği nde bet onar me hatıl yapıl malı dır 31.
Şekil 3. 17 Tuğl al arı n örgü içi nde tanı mlan ması [32]
3. 5. 2 TaĢ Yapı Mal ze mesi
Taş, doğada bul unan i norgani k esaslı, ki mi kütl eler den kopan ya da koparılan çeşitli yapı i şl eri nde kull anılan sert yapı mal ze mesi dir 1 . Taş yapı mal zemesi, t aşı n
3. 5. 3 Kerpi ç Yapı Mal ze mesi
Ker pi ç, killi ve uygun niteli kt e t oprağı n sa man veya di ğer bit kisel lifler il e karıştırılı p su il e yoğr ul arak kalı plan ması ve açı k havada kur ut ul ması yl a el de edil en yapı el e manı dır ( Şekil 3. 18). Ker pi çl er 9- 15 gün sonra kull anılabilir [ 33]. Kerpi ç doğal, sağlı klı bir mal ze medir yöresel mal ze me ol arak kol ay el de edili p ucuza üretilir, üreti mde çok az enerji gerektirir.
Şekil 3. 18 Ker pi ç yapı mal ze mesi 2
Ker pi ci n bası nç dayanımı t uğl adan düşükt ür ve ne me karşı çok hassastır. Ker pi ç duvarl ar ısl anı nca gevşeyi p dağılır ve sonrasında kur uyunca çatlayı p ufal anır. Ker pi ci n fi zi ksel özelli kl eri ku m, kil ve çeşitli kat kı maddel eri ekl eyer ek i yileştir meye çalışılır. Daha dayanı klı, su ve r utubet e daha az duyarlı, toz ve kir üret meyen, yapı mı daha kol ay ker pi ç üret mek i çin çeşitli kat kı maddel eri kull anılır. Toprağa çi ment o, kireç, al çı, bit üm, bağl ayı cı nit eli kt e endüstri artı kl arı, or gani k ma ddel er katılabilir. Kerpi ce çi ment o katılarak dayanı mı nı arttırırken kireç katılarak ne mden daha az et kil enmesi sağl anır. Or gani k bit ki artı kl arı il e dengeli, ho moj en kur uma sağl anırken büzül me ve çatla ma azalır. Al çı il e yüzeyl eri daha düzgün ve taşı ma gücü daha fazl a olan kerpi ç el de edilebilir [31, 34].
TS 2514 e göre ker pi ç yapıl acak killi t oprağın i çi nde 3 c m’ den büyük t aşl ar bul un ma malı dır. İyi bir ker pi ç t oprağı n yakl aşı k %40’ı, 0, 063 mm’lik el ekt en
Düşey derzl er şaşırt malı, yat ay derzl er sürekli olmalı dır. Köşel erde ve di ğer birleşi m yerl eri nde 3/ 4’l ük ker pi çler, yarı m ker pi çl er kullanılırken di ğer yerl erde t a m ker pi ç kull anılır ( Şekil 3. 19). Ker pi ç duvarı n ör ül mesi nde düşey ve yat ay derzl eri n ta ma men harçl a dol ması sağl anmalı, derz kalı nlı kları 1, 5 c m’ yi geç me melidir [2].
1. sıra 2. sıra
Şekil 3. 19 Ker pi ç duvar ör gül eri [2]
3. 5. 4 Bet on Bl ok ( Bri ket) Yapı Mal ze mesi
Bri ket; çi ment o, doğal agregal ar, yüksek fırı n cür ufu, kö mür ve kök cür ufl arı, sünger taşı, t üf, fırı nl an mı ş kil, t uğl a kırı ntıl arı gi bi çeşitli agregal ar, su ve kat kı maddesi karışı mı il e üretilen bir yapay yapı mal ze mesi dir. Bet on bri ketler dol u veya boşl ukl u ol arak üretilebilir (Şekil 3. 20 ) 29, 30 .
Şekil 3. 20 Bet on bri ket örnekl eri 1
Ku m ve çakılla yapıl an bet on bri ket duvarl ar di ğerleri ne göre daha ağır ol ması na nedeni yl e yüke ve hava koşull arı na karşı dayanı mları daha f azl adır. Bi ms il e yapıl anl ar hafif, ses ve ı sı ya karşı daha geçiri msi zdirler. Tabl o 3. 5 de bet on
Tabl o 3. 5 Bet on bri ket boyutl arı 1 Bet on Bri ket Boyutl arı Geni şli kl er(c m) g 10 15 20 25 30 Yüksekli kl er (c m) y 19 19 19 24 24 Uz unl ukl ar (c m) ta m u 39 39 39 49 49 Yarı m u/ 2 19 19 19 24 24
3. 5. 4. 1 Bet on bri ket duvar özelli kl eri ve örgül eri
Taşı yı cı duvarl arda sadece dol u bet on bri ketler kull anılırken boşl ukl u, al çak dayanı mlı bri ketler t aşıyı cı ol mayan duvarl arda, baca yapı mı nda vb. kull anılır. Yoğun bri ketlerde su e mme mi kt arı % 20’ yi aş mamalı dır 34 .
Bet on bri ketlerde t ek veya i ki t abakalı, donatılı veya donatısız duvarl ar yapıl abilir. Geç meli şekil de üretilen özel bri ketler kull anarak harçsı z duvar ör güsü yapıl abilir ( Şekil 3. 21). İçi ne donat ı yerl eştirilen bri ketl ere bet on dol dur ul arak dol u bir duvar a dönüşt ürül üp taşı yı cı özelli ği arttırılabilir (Şekil 3.22) 2 .
Tuğl a duvarl ar i çi n geçerli ol an ör gü kuralları bet on bri ket duvarl ar i çi n de geçerli dir. Yat ay der zl er 15- 20 mm, di key der zl er 10- 15 mm ar ası nda ol ur. Duvar ör ül ür ken kull anılan bri ketler kırı k, çatlak ol ma malı dır. Ki reç veya çi ment o harcı kull anarak ör ül en duvarl ar ça murl a da örül ebilir 2, 34 .
3. 5. 4. 2 Gazbet on duvarlar ve örgül eri
İnce öğüt ül müş silisli bir agrega ve i nor gani k bir bağl ayı cı madde il e hazırlanan bir karışı mın gözenek ol uştur ucu bir madde il avesi il e hafifletilerek el de edil en hafif bet on yapı mal ze mesi dir. Boyut u büyük ol duğu hal de hafif ol ması ndan dol ayı kull anı mı kol ayl aştırır. Ger ekti ği yerl erde t est ere il e bil e kesilebilir. Gözenekli ol ması yalıtı m açı sı ndan ol u ml udur [ 2]. Gazbet on yapı el e manl arı bası nç dayanı mları na göre beşe ayrılır ( Tabl o 3. 6).
Tabl o 3. 6 Gazbet onl arı n bası nç dayanı mları [35] Gazbet on Sı nıfı Bası nç Dayanı mı
G1 15 kgf/ c m2
G2 25 kgf/ c m2
G3 35 kgf/ c m2
G4 50 kgf/ c m2
G6 75 kgf/ c m2
Gazbet on ür ünl er yapı mal ze mesi ve yapı el e manı ol arak gr upl anır. Gazbeton bl okl ar t ut kallı ya da harç kull anarak yapıl abilir. Harç kull anılacaksa çi ment o, ku m ve az mi kt arda su karışı mı 1 cm’li k derz kalı nlı ğı ile örül meli dir. Taşı yı cı duvar yapı mı nda kull anılacak yapı t aşl arı nı n mi ni mu m bası nç dayanı mı 50 kgf/ c m2
ol malı dır 36 . Buna göre depre m böl gesi ol mayan böl gel erde rahat ça kull anıl abilirken depre m böl gesi nde sadece G4 ve G6 ti pi gazbet on bl oklar kull anılabilir. Gazbet on bl okl arı n bası nç dayanı mı i çi ndeki r ut ubetle orantılı dır. Kur u gazbet on bl ok suya t a m doy ma mı ş bir bl oğa göre %35 daha dayanı klı dır 2, 35 .
3. 5. 5. Harç yapı mal zemesi
genl eş me, el astisite, aşın maya ve dı ş et kilere karşı direnci n yüksek ol ması gi bi özelli kl eri n ol ması gerekir [22].
Har çl ar bası nç dayanı mları na göre; A- B- C- D- E sı nıfı harçl ar ol mak üzere beş sı nıfa ayrılırlar. Duvar harcı karışı mları nda, harç gr ubuna göre gerekli agrega ve bağl ayı cı mi kt arları haci m ol arak Tabl o 3. 7’de verilen değerlere uygun ol malı dır.
Tabl o. 3. 7 Har ç karışı m oranl arı [37]
Har ç Sı nıfı Ti p No Ku m Çi ment o Har ç Çi ment osu Ki reç ha mur u Toz Kireç
1. 3 t/ m3 1. 2 t/ m3 1. 0 t/ m3 1. 3 t/ m3 0. 6 t/ m3 A - 3 1 - - - B 1 4 1 - - - 2 4 1 ½ - - 3 4 1 - - ½ 4 4 1 - - 1 C 1 7- 9 1 2 - - 2 5 1 - - - 3 5 1 - 1 - D 1 6- 8 1 - 2 - 2 6- 8 1 - - 3 3 2- 3 - 1 - - E - 3 - - 1 -
Yı ğ ma duvarl ara et ki eden kuvvetl er karşısı nda duvarı n direnci, kull anılan harcı n nit eli ği ne göre farklılı k göst erir. Harcı n nit eli ği, bil eşenl eri ni n nit eli ği ne ve or anı na göre deği şir. Bağl ayı cı ve kat kı maddel eri ni n mi kt arı, ci nsi, kalitesi ve harç yapı mı ndaki işçili k harcın nit eli ği ni et kiler [ 2]. Har cı n i çi ndeki bağl ayı cı maddel er kireç, çi ment o ve harç çi ment osu ol abilir [ 29]. TS2510’a göre t aş, t uğla, gazbet on taşı yı cı duvarl arda harç mal ze mesi ol arak çi ment o t akvi yeli kireç harcı (çi ment o / kireç / ku m haci msel oranı = 1 / 2 / 9 ) veya çi ment o harcı ( çi ment o / kum haci msel oranı = 1 / 4 ) kull anıl malı dır. Çi ment o bası nç mukave meti ni ve dayanı klılığı arttırı p sertleş meyi hı zl andırırken kireç, işl enebilirli k ve su t ut ucul uk özelli kl eri ni i yileştirir.
artır mak i çi n, ket en, sa man, bit ki lifleri ve hayvan kılları dayan ma gücünü artır mak içi n kull anıl mış. Günü müzde kauçuk, bal mu mu, parafi n, bit üm, sabun, tras, kal si yu m kl orür, si ka, silis t ozu gi bi kat kı maddel eri ni kull anarak harcı n geçirimsi zli ği ni arttırabiliriz [22, 40].
Yı ğ ma yapı da harcı n görevi duvarı ol uşt uran yapı el e manl arı nı n dağıl ma ması nı ve bir büt ün ol arak çalış ması nı sağl ayarak duvara etki eden yat ay ve düşey kuvvetl eri n ze mi ne akt arıl ması nı sağla maktır [2].
Yı ğ ma yapıl arda duvarları n bası nç dayanı mı, harcı n ve yapı el e manl arını n bası nç dayanı mı na bağlı dır. Kullanılan harcı n nit eli ği ve derz kalı nlı ğı öne mli dir. Har cı n bası nç mukave meti i çi ndeki çi ment o mi kt arı na, çi ment o / su / ku m oranl arı na ve ku mun özelli kl eri ne bağlı dır. Çi ment o mi kt arı ve çi ment o / su oranı arttıkça harcı n bası nç mukave meti artar. Kaba ku mdan yapıl an harçl ar, i nce ku mdan yapıl an harçl ara göre daha sağl am ol makt adır. Çünkü i nce ku m t anel eri ni ısl at mak i çi n daha fazl a su gerekir ve harç i çi ndeki su oranı ne kadar yüksek ol ursa harcı n mukave meti o kadar düşük ol ur [ 38]. TS EN 998’e göre kar gir duvar harçl arı nda mi ni mu m bası nç dayanı mları Tabl o 3. 8 de veril mekt edir.
Tabl o 3. 8 Har çl ar da Mini mu m Bası nç Dayanı mları [37].
Har ç Sı nıfı Mi ni mu m Bası nç Dayanı mı (kg/ c m2 ) A 150 B 110 C 50 D 20 E 5
Kar gir mal ze me bası nca belli li mitlerde dayanır. Harç dayanı mı nı n art ması, duvar dayanı mı üzeri nde belli bir harç dayanı mı ndan sonra et kili ol ma makt adır. Har ç dayanı mı ndaki artış sonucunda duvar dayanı mı nda, aynı t uğl a kull anılırsa öne mli bir artış ol mazken daha yüksek dayanı mlı t uğl a kullanılırsa artış gözl enir ( Şekil 3. 23) [5].
Şekil 3. 23 Tuğl a-duvar-harç bası nç dayanı mları [5]
Der zl eri n i nce ya da kalı n ol uşu duvarı n bası nca dayanı mı nda et kili dir. Der zl eri n i ncel mesi il e bası nç dayanı mı art ar. Tuğl a duvarlarda derz kalı nlı ğı nı n 1 c m ol ması veya derz kalı nlı ğı na göre yapı el e manı nı n yüksek ol uşu duvarı n bası nç dayanı mı nı arttırır (Şekil 3. 24).
Şekil 3. 24 Derz kalı nlı ğı ile duvar bası nç dayanı mı arası ndaki ilişki [5]
Kagiri n çek meye karşı dayanı mı çok azdır, i çi ndeki bağl ayı cı harcı n mukave meti ne eşittir. Yı ğ ma duvarl arda yat ay yük et kisi nde, kes me ( kay ma) kırıl ması ve bası nç kırıl ması ol mak üzere i ki t ür kırıl ma ol ur [ 14]. Kes me kırıl ması nda duvara yat ay bir yük uygul andı ğı nda, harcı n t uğl aya göre dayanımı nı n az ol ması ve t uğla il e harç
Şekil 3. 25 Yat ay derzl ere paral el et ki yen yükl er altı nda yı ğ ma duvarl arda kı rıl ma bi çi mleri [20].
Duvarl arı n kes me dayanı mları nı arttır mak i çi n yüksek dayanı mlı harç kull anıl malı dır. Çek me dayanı mı i yi ol an kat kı maddesi il e yapıl an harçl arı n duvarı n kay ma dayanı mı nı da arttırıcı et kisi vardır [39].
3. 5. 6 Met al Bağl antı El e manl arı
Yı ğ ma duvarl arda bil eşenl eri n birbirleri ne bağl an ması nda met al bağl antı gereçl eri de kull anılabilir ( Şekil 3. 26). Duvarı n ör gü şekline ve kull anılan t aşl arı n özelli ği ne bağlı ol arak duvarı n dağıl ma ması ve t aşı yı cılı k görevi ni yeri ne getir mesi, kull anıl an özel met al el e manl arl a ve kenetlerle sağl anır (Şekil 3. 27). Duvarı n mukave meti arttırılır 29 .
Şekil 3. 26 Met al bağl antı gereçl eri 29
Kı rl angı ç kuyr uğu kenet 0. 6 / 6 / 20
4. YI ĞMA TAġ YAPI MALZE MELERĠ
Bili ndi ği gi bi t aş çok eski döne ml erden beri i nsanl arı n evl eri ni yap mak i çi n kull andı ğı mal ze mel eri n başt a gel enl eri nden bi ri dir. Çevrede en bol bul unan kaynakl ardan en kol ay ve en il eri düzeyde yararlanırken, et ki n öl çüde enerji t asarruf u ve her mevsi mde bi na i çi nde kull anı cı ya en uygun konf or sağl ar. Taş yapı, başka ol anakl arı n bul un madı ğı döne m ve yörel erde, zor unl ul uk nedeni yl e kull anıl an, ol anakl arı el verdi ği an t erkedil mesi gereken bir mal ze me ol arak gör ül meğe başl anmıştır. Oysa, günümüzdeki sosyal ve ekonomi k koşull ar, t aşı n yapı içi n yararlı yönl eri ni t ekrar ön pl ana çı kar mıştır. Yı ğ ma taş yapıl ar doğal t aşı n harç il e büt ünl eş mesi sonucu ortaya çı kan duvarl arı n bir si st e m i çerisi nde biraraya gel mesi ile ol uşur.
4. 1 Doğal taĢl ar 4. 1. 1 Genel
Doğada bul unan veya t aş ocakl arı ndan çı karılan, ho moj en yapılı, at mosfer et kil eri ne dayanı klı, i nor gani k esaslı, yapı mda kull anmaya el verişli t aşl ardır. Taş akı cı kı va mdaki mag ma t abakası nı n soğu ması, vol kani k ol ayl ar sonucu ya da t aşl arı n parçal anı p sonra bası nç et kisi il e t ekrar birleşmesi il e ol uşur [ 42]. Doğal t aşl ar ol uşuml arı na göre üçe ayrılır (Şekil 4. 1) ;
Püskür ük ( mag mati k) taşlar Tort ul taşlar
Şekil 4. 1 Ol uşum bi çi mleri ne göre taşl ar [1]
4. 1. 1. 1 Püs kürük ( magmati k) taĢl ar
Yer kabuğu i çi nde yer alan mag manı n çeşitli şekillerde soğu ması yl a ol uşan, genel de sert, ho moj en, i zotr op ol an t aşl ar dır [ 2, 42]. Magmati k t aşl ar ol uşu m t arzları na gör e üçe ayrılır.
Ġç püskürük ( mag mati k) taĢl ar
Ma g manı n yer yüzüne çık madan soğu ması il e ol uşan t aşl ardır. Gr anit, si yenit, gabr o, di yorit, peri odit gi bi taşl ar iç püskür ük taşl ardır [42].
Dı Ģ püskürük (vol kani k) taĢl ar
Ma g manı n yer kabuğu üzeri ne çı ktı kt an sonra soğu ması yl a ol uşan t aşl ardır. Ma g manı n soğu ması yl a t aşı n kristalleş mesi arası nda bir bağl antı var dır. Soğu ma yavaş ol ursa gözl e gör ülebilen iri kristaller, hı zlı ol ursa ufak kristalli ya da ca msı taşlar ol uşur. Kuvars, porfir, di yabaz, ri yolit, trakit, bazalt, andezit, mel afir gi bi t aşl ar bu gruba örnek taşl ardır 42, 44 .
Da mar taĢı
Ma ğ manı n yer kabuğunun çatlakl arı ndan, zayıf kı sı mları ndan yükseli p, çı kı p soğu ması yl a ol uşan t aşl ardır [ 42]. Gr anit, porfir, si yenit porfir, peg metit gibi i şl e mesi zor ve pahalı ol an püskür ük t aşl arı n bası nç geril mel eri, yoğunl ukl arı diğer t ürl ere Taşl ar (ol uşum bi çi mleri ne gör e) Ma g mati k Pl ut oni k
Vol kani k( granit, porfir ve peri dotitl er)
Tort ul
Kl asti k
Kongl o mer al ar Br eşl er
kayağant aş Ör gensel (kal kerl er)
ki myasal
Tr avert enl er, kal ker t üfleri
Al batr, oni ks
başkal aş mış
Fil atl ar
Gnaysl ar ( mer merl er, yılantaşı, bill urlaş mış şistler) mi kaşistler
