Saray ve Babıalinin içyüzü:Mitat Paşanın hatıratı, Cevdet Paşanın bazı düşünceleri

Sahife 8

_{A K Ş A M}

SARAY ve BABIALININ İÇYÜZÜ

Yazan: SULEYMAN KÂNI

Tefrika No. 308

Mitat paşanın hatıratı, Cevdet

paşanın bazı düşünceleri ~

M ith a t p a şa k e n d i te rc ü m e i h a ­ lini, A v ru p a ve m a h k e m e m ace- ra la rile m e n fa h a y a tım y azm ış, b u n la rı s a k la m a ğ a m u v a ffa k ol­ m uş, a rtık s u ik a s te m a ru z k a la ­ c a ğ ın ı a n la y ın c a m e n fa a rk a d a ş ı F a h ri b e y v a sıta s ile H ic a z v ilâ y e ti e v ra k m ü d ü r m u a v in i A li V a sfi e fe n d iy e g ö n d e rm işti. A li V a sfi e fe n d i b u e v ra k ı y ir­ m i se n e d e n fa z la m u h a fa z a e tm iş­ tir. M ith a t p a ş a z a d e A li H a y d a r b e y in T a b s ıra i İb re t ve M ira tı H a y ­ re t n a m la rile m e şru tiy e tin ik in ci ilâ n ın d a n so n ra İs ta n b u ld a iki c iltte n e şrey le d iğ i y a z ıla r bu ev ­ ra k tır.

A li V a sfi e fe n d i T a if m a ğ d u r­ la rın ın a ile le r d e m u h a b e re le rin e g izlice ta v a s s u t etm işti. V a sfi e fe m di b u m e k tu p v e e m a n e tle ri M ek- k e d e İz m ir tü c c a rın d a n M usullu H a ş a n e fe n d iy e te v d i e d er, H a şa n e fe n d i d e b u n la rı İz m ird e k i a ile ­ sine v eya şerik in e irs a l e y le rd i. B a z a n C id d e İn g iliz k o n so lo su d a m u h a b e re y e v a sıta o lu rd u .

¥ ¥ ¥

Cevdet p a şa m a ru z a tın d a (te c ­ rü b e ile sûV* ve ta r ih a n m ü sb et- tir ki b ir h ü k ü m d a rın c ü lû su n a se­ b ep o lan k im je ° h ü k ü m d a r e lin ­ d e m a k h u r o lm u ştu r. B u n a se b e p te s a lta n a t a z a m e tin in m in n e t a l­ tın d a k a lm a ğ a ta h a m m ü lü o lm a ­ m a sıd ır. H ü k ü m d a r h ü k ü m d a rlı­ ğ ın a seb ep o la n ı g ö rd ü k ç e r a h a t ve h u z u ru m ü n se lip olur. O z a tı a r a d a n ç ık a rm a d ık ç a k a lb i r a h a t e tm e z, k e n d isin i h ü k ü m e tin d e m ü sta k il sa y m a z .)

D iyor ve S u lta n A z izin cü lû su g ü n le rin d e d a m a t M eh m et A li p a ­ ş a n ın ta k ın d ığ ı ta v rı şöyle a n la ­ tıy o r: (S u la n A z iz in cü lû su g ü n ü k a p ­ ta n ı d e ry a M e h m e t A li p a şa d ü ­ ğ ü n fo d u lu g ib i d o la şıy o r, s a n k i y en i p a d iş a h ı s a lta n a t ta h tın a o iclâs e tm iş g ib i g ö rü n ü y o r ve (s a l­ ta n a t a ta b e y i) olm u ş gib i m ü te- h a k k im a n e b ir ta v ır ta k ın ıy o rd u . S a lta n a t m ü s te şa rı m a k a m ın a g e­ ç e re k g eceleri v a lid e k â h y a s ı M az­ lum u p a şa • M em d u h p a ş a n ın b a ­ b a s ıd ır - ile b e ra b e r s a r a y d a k alî- y o rd u .

M e h m e t A li p a ş a c a h il b ir a d a m ­ dı. Bu ta v ır ve h a re k e tle rin p a d i­ şa h a ne k a d a r d o k u n a c a ğ ın ı anlı- y am ıy o r, b u y o ld a k i icn elik leri id ra k e d e m iy o r, a k sin e h a re k e t e d iy o rd u .

S u lta n A z iz O sm an lı k a n u n u ü z ere ta h ta cü lû s etm işti. B u n d a k im se n in m e th a li y o k tu .

M e h m e t A li p a şa ise g û y a M u­ r a t e fe n d i iclâs o lu n a c a k im iş te k e n d isi b u n a m â n i olm uş, A b d ü - lâ zizi ta h ta g eçirm iş gib i d a v ra ­ n ıy o rd u .

B ilfa rz ö yle o lsa b ile k e n d isi ik b a lin in b a k a s ı için b u ra s ın ı sak- lıy a ra k p a d işa h ı m in n e t a ltın d a b u lu n d u rm a k ta n iç tin a p e tm e si h ik m e t ik tiz a s ın d a n d ı.)

A b d ü lâ z iz e , c ü lû su n d a n on gün evvel, s e ra s k e r R ız a p a şa ile M eh- p ıe t A li p a ş a n ın isim leri y a d e d ilir. — P e d e rim i b u ikisi b itir d ile r ; ¡kardeşim e d e o n la r e ttile r!

D er. B u sözü işite n le r ço k

geç-m ey ip ik isin in d e ik b a ld e n d ü şe ­ c e k le rin e in tiz a r e d iy o rla rd ı.

C e v d e t p a ş a d a b u riv a y e te v â ­ k ıftı.

M eclisi v â lâ re isi Y u su f K â m il p a şa d e v le t işle rin i h iç d ü şü n m ez, v a z ife e d in m e z d i; e ğ len c e sile m eşg u l o lu rd u . A n c a k m a k b e l v e m ü d e b b ir o la n la rın h a lle rin i ta h ­ k ik e, sa ra y ın e s r a rın ı ö ğ re n m e ğ e m e ra k lı idi. B ir g ü n M eh m e t A li p a ş a n ın ik b a lin in k u v v e tin d e n b a h se d iy o rd u . C e v d e t p a ş a : — B en o n u n y a k ın d a ik b a ld e n d ü şec e ğ in e m u n ta z ırım . D er. K âm il p a ş a :

— B unu ilm i c ifir ile m i b u ld u n ? D iye so rm asile C e v d e t p a ş a : — İlm i c ifir ile d eğ il, c ifri a k l ile b iliy o ru m ! d iy e re k (İb n i H a l­ d u n ) m u k a d d e m e s in d e b u lu n a n h ik m e t k a id e le rin i a n la tır. M eh m e t A li p a ş a ik b a ld e n d ü ­ şü n ce Y u su f K â m il p a şa C ev d e t p a ş a y a : — H a k k ın v a rm ış!

D iy e k e şfin in is a b e tin i ta s tik ey ler.

A b d ü lâ z iz in c ü lû su n u m ü te a k ip M eh m e t A li p a ş a ile R ız a p a şa bi- rib irile u ğ ra ş m a ğ a b a şla m ış la rd ı.

 li p a ş a ta k ım ı ise o n la rın b u h a lle rin e b a k a r a k :

— İt dişi, d o m u z d e risi!

D e rle rd i. ( T â b ir C e v d e t p a ş a ­ n ın d ır ) .

Ç ok geçm ez. M eh m et A li p a şa s a d rıa z a m ile ittif a k e d e r ; R ız a p a şa y ı a z le ttirir. F r a n s a s e fa re ti b u n d a n h o şn u t o lm az, (R ız a p a şa m ü rte k ip tir d e n iliy o r; h a lb u k i M eh m et A li p aşa o n d a n d a h a m ü r­ te k ip tir ! ) „ ,

D iye sözler g eçer.

A b d ü lâ z iz k ız k a rd e ş in in h a tırıT

için b ir m ü d d e t M eh m et A li p a ­ şayı m a a lk e ra h e k a p ta n lık ta ip k a ey lem iş ise d e n ih a y e t usanm ı«, a z il ve te n k il ey lem işti.

A b d ü lh a m it b u s a lta n a t k a id e ­ le rin i n e m ü k em m el ta tb ik ey le­ m iştir! C ülûsuna, c ü lû su n u te srie seb ep o la n la rı b ire r, b ir e r b a ş ta n savm ış, A b d ü lâ z iz in d a m a t M eh ­ m e t A li p aşası g ib i k e n d isin e m in ­ n e t ta h m il e tm e k istiy e n d a m a t M a h m u t C e lâ le d d in p a şa y ı, k e n ­ d is in d e n ş a rta m ü te a llik b ir s a lta ­ n a t se n e d i a la c a ğ ı riv a y e t e d ile n , b u o lm a sa bile k e n d isin e k a rş ı b ir M e n to r v a z iy e tin d e b u lu n a n M it­ h a t p a şa y ı işte b ö y le m a h v e ttir- m iştir!

¥ ¥ ¥

A b d u rra h m a n Ş e re f b e y T a rih E n c ü m e n i m e c m u a sın d a k i m a k a ­ le sin d e S u lta n A z iz in k a tli v ey a in tih a rı m e se le sin d e v a k it v a k it h a sıl o la n c e re y a n la rı d a g ö ste r­ m e k te d ir: M u h a k e m e d e n evvel H ü se y in A v n i v e M ith a t p a şa h a s ım la rm d a n s a ra y h a lk ın d a ve ric a ld e A b d ü lâ z iz in k a tle d ild iğ i k a n a a ti yo k d e ğ ild i. M u h a k e m e d e n so n ra bu riv a y e t çok k u v v e t k a z a n d ı. İn tih a r sö zü ­ n ü lis a n a a la n la r m e n fu r o ld u ; g a z e b e u ğ ra d ı. H a ttâ m a a r if m ec­ lisi â z a s ın d a n Selim S a b it e fe n d i ilk m e k te p le r ta le b e s i için y a z ­ d ığ ı b ir ta r ih ris a le s in d e (S u lta n A b d ü lâ z iz in tih a r e tti) d e m iş ti;

b u n d a n d o la y ı h e m m e m u riy e tin ­ d e n a z le d ild i; h e m d e m ü s ta h a k o ld u ğ u te k a ü t m a a ş ın d a n se n e le r­ ce m a h ru m b ıra k ıld ı. A b d ü lh a m it a m c a s ın ın k a tlo - lu n d u ğ u n a k a tı itim a t g ö s te rd i­ ğ in d e n h a lk ta o n a te b a a n o iti­ k a d ı b e sle r olm u ştu .

V ü k e lâ ta b a k a s ın d a b u lu n a n ­ la rla o m a k a m la r a n a m z e t ö la n la r c in a y e t m a h k e m e s in d e n s a d ır o la n h ü k m ü n g a y re tin i g ü d e rle rd i. Bu h a l ik in ci m e şru tiy e te k a d a r b ö y le d e v a m e tti.. (B itta b i jö n T ü r k le r k a til fik irin e iş tira k e tm i­ y o rla rd ı.)

M e ş ru tiy e tte n so n ra A b d ü lâ z i­ z in in tih a rı riv a y e ti g e n e re v a ç b u ld u . İ s tin ta k la r Y ıld ız d a g izlice ic ra e d ilm iş ti; c in a y e t m a h k e m e si Y ıld ız d a in ik a t e y le m işti; A b d ü l­ h a m it M ith a t p a şa y ı e f k â r ı um u- m iy e d e ç ü rü ttü k te n so n ra h a k k ın ­ d a n g elm eğ e k a r a r v e rm işti.

D a m a t M a h m u t C e lâ le d d in p a ­ ş a d a A b d ü lh a m id in c ü lû su n d a m u k b il ik e n s e rb a z a n e h a r e k e tin ­ d e n d o la y ı T r a b lu s g a rp v a liliğ le te b it ed ilm iş, o ra d a z e v k v e s a f a ile v a k it g e ç ird iğ i İs ta n b u la ak sey - lem iş, b u p a tır tıd a o n u n d a vücu­ d u iz ale ta s a v v u r e d ilm işti.

Bu k u ru n tu la r A b d ü lh a m id i b ö y le b ir m u h a k e m e a ç m a ğ a sev- k e y lem işti. (A rk a s ı v a r)

Kişisel Arşivlerde İstanbul Belleği Taha Toros Arşivi