Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi

XiX. 'TE XX. ASRıN BAŞLARıNDA AZERBAYCAN'DA ESTETİK FİKİR

Uabek Osmanoğlu KURBANOV· XIX. ve XX. asonbaşlarındaAzerbaycan'da estetik fikirhalkın sosyal-medeıô gelişmesinde özel bir yer tutar. Devrin önemli tarihi. sosyal-siyasal olayları. Azerbaycan'dahalkınmillişuunınunuyanmasındaönemliroloynadı.onun ileri~ medeniyet temsilcilerinin vegenişemekçi kitlelerinin dünya medeniyeti zenginliklerine ilgisinidahada arttırdı. Aydınların ilerici temsilcilerinin destek sağladıklanmi:lli medeniyetlerinkarşılıklı zenginleşmesiveetlrileşmesi.bu dönemde özel bir süreldiIik. ve dinamikle ortayaçıkar.Çarimparatorluğunuoluşturanbütün halk ve milletlerin daimaartanmillişuurunungöstericisine çeYriIirdi. BubakımdanAS. Griboyedov'la A.Bakıhanov'un,ABestujev-Marlinski ile M.F.Akunldov'uo} V.Korolenko ile N.Vezirov'unarasındaki dostluk çok ilginçtir. ı Butürarkadaşlıkve yaratıcılık ilgileri: çok ehemmiyetlişekildeAzerbayc;mdüşünürleriDindünya gCXiişüne,siyasi, estetik, manevi bak14larınabeUi etki etmiş. onlan dÖllıeminbirkaç sosyal-tarihi, kültürel meselelerine yeni tarzda bakmaya mecburetmiştir.Onlana Uferisinde özelliklehalkın heryönlümaarifleşmesini.dünya medeniyetinin en iyi örneklerinin benimsenilmesini, bazımürtecinıhlugericiahlakprensiplerinden vazgeçilmesini,kadınlarınsosyaleşitlik elde etmelerini. halklar vemiııetler arasındadostluk vekardeşlik uğrundamücadele edilmesini özelliklekayıtetmek zorunludur.

Azerbaycan medeniyetinin. özellikle estetik fikir tarihinin ileri ~ü temsilcileri, bu meseleiere temas etmişve olaya maarifçiliğinrealist prensipleri açısından bakmışlardı.Burada feodal-patriatka1 toplumun etnik medeniyetinin izlerini ortadankaldırmak isteği. halkındünya medenivetine artmakta olan ilgisi aydın açıkça hissediliyordu. Bu dönemde bu durum Azerbavcan filozoflan veaydınlarınıderinden meraklandırdı.Onlar Azerbaycan meoemveuninBatıAvrupa ve Rus medeniyetleriyle

*

_{Atatürk Universitesi}

..

_{Kazım Karabekır Eğitim Fakültesi, Felsefe Grubu EğitimiBölümü,} ÖğretimÜyesi.

senteti,yakınlaşması, halkınınmaneviyükselişi,onun estetik medeniyetinin, edebiyat ve güzelsanatlannın gelişmesinibu önemli prosesindışındatasavvuretmiyorlardı.Bu meseleye temas eden M.F.Akundov'unsöylemiş olduğu:"bu dÜDyada her türlü bilim onundi~er halklardan elde edilmesi vesilesiyle aktanlır,,2 sözü tesadüfi değildir.

XiX. ve XX. asır başlarımnmedeniyetinin temsilcileri olan ABakthanov, M.Ş.Vazeh, M.F.Akundov, N.B.Hakverdiyev, H.B.Zerdabi, M.E.Resulzade, N.Nerimanov, S.S.Akundov, C.Memedguluzade, M.E.Sabir, Ü.Hacibeyov, E.Ezimzade vebaşkabu gibi görkemlişahsiyetlerin yaratıcılı~ında halkınmanevihayatınızedeliyen sosyalhaksızlıklara karşımücadele, aymzanıandaAzerbaycansanatıileedebiyatınınen iyi başarılannın geniş tebliği karakteristik çizgiler halini aldı. Onlarınbu faaliyeti sonucunda dahi Nizami'nin, Fuztlli'nin, Nesimt'nin vb. eserleri, aynı zamanda halk arasında geniş yayılmış destanlarırnız (Köroğlu, AşıkGarib, Kaçak Nebi vs.) birçok başka halklarınmedeniyet temsilcilerinin dikkatini çekti,orjinaı ve meraklı sanat eserlerinin yazılmasınavesile oldu. Sanat uzmanları haklıolarak Griboyedov'un, Kühelbeker'in, Puşkin'in,Lermontov'un, Tolstoy'un, Gogol'un bazı eserlerinin Azerbaycan'a olanyakınilgisinikayıtediyorlar. 3

Vakti ile V.Belinski de bu alakaya işaretederekkayıt etmiştirki, Rusya'nın Puşkin, Griboyedov, Lermontov ve diğer poetik istidatlan Kafkasya'ya bağlı idiler.4

Azerbaycan'daestetik fikrin gelişmesindeözel hizmetleriolmuş şahsiyeüerden biri de medeniyetimizin parlak temsilcilerinden olan Abbasgulü A~a (Güdsi) Bakıhanov'dur(1794-1848). Azerbaycanmaarifçiliğinin istidatlıtemsilcilerinden birisi olanBakıhanov, şahsen AŞ.Griboyedov'la,A.ABestujev-Marlinski ile, AŞ.Puşkin'in ailesiyletamŞlPdostlukkurmuştur.Kendisi, Azerbaycan-Polonyaarasındakiedebi, ilmi alakalarınınilktebligatçısıidi,istidatlı, şarkiyatçı,tarihçi,etııograf,filolog, seyyah olup Rusya'da Fars dilinin ö~enilmesindeönemli roı oynayan "Fars dilinin kısa grameri (fiflis, 1841) kitabınınmüellifi idi. Bakıhanov'un çok yönlü faaliyeti ve istidadıdefalarcaBatıAvrupa ve Rusyazarları,medeniyet temsilcileri, şarkiyatçıları,

2 Akundov M.,SeçilmişFelsefi Eserleri,Bakü, 1982, 8.66.

3 Bkz:Babayev H.Mayakovski Azerbaycan'da,Baku, 1960, 8.14-16. 4 Bkz:Sovremennik(çağdaşimız) Rus dilinde,Moskova, 1836, 2.cilt, 8.169.

tarihçileritarafındanolumlu olarakdegertendirilmiştir.5 Özellikle de onun şahsına yazılmış AS.Puşkin'inbabasıSergey Ivoviç'inmektuplarınınbirindegösterilmişifade çokmeşhurdur."Budoğuogluhakikatende çokmeraklı şahsiyettir.Tamamiyledüzgün Fransızdilindemeraklı danışık tarzı,güzeltavırları,onun Asya ve Avrupa'da seyahaderi hakkındasohbetleri, onun romantik poeziyada rolü,meraklı toplantılarda iştiraki,bütün bunlarınhepsi bizde çok ellrili merak uyandırdı.6

Ansiklopedik tefekküre malik olanABakıhanovbirçok temel eserler,

tm

sırada "Gülistan-i lrem", "Kanuni-Güdsi", "Riyaz-Üı-Güdsi""Tekzip-ehlak","Ne!lÜratı1qrııe", "EsirlerMevhumatı", "Nadır Şahm DagıstanSeferi" vs. öylece de birçokedebı-poetik eserleryazmıştırve bu eserlerden onun felsefi, estetik,sosyal-siyası gö~leri hıısusuuda belli tasavvurlar bulmak mümkündür. Bu gÖlÜfler esasen sistematik ve sürekli karakter taşımasadaadlarıverilen eserlerde Azerbaycan klasiklerinden Memeli Gencevi'nin, Nizaml'nin, Hagani'nin, Şirvani'nin,M.F. Vagirin ve başkalanolD yaratıcılık özellikleri, eserlerininduygwıaldb gücühakkında meraklı fıkirve iddialarbulmak mümkündür.

S.A.Bakihanov'un edebiyat ve sanatınestetik tabYtı ve ifade vasıtalarının imkanları hakkmöakısözleri oldukça önemlidir.

onun

fitriııa: edebiyat ve ~ sosyal ehemmiyeti ve faaHigihalkınmanevi aleminin realist,düzgünFkilde ifade<inden bellidir. o: "Her bir halkındönemive teşekkülruhu her zaman edebiyat ve

diger

abidelerdeifadesini bulur,,7 derdi.

Azerbaycan'dahalkınestetik faaliyetinin gelişmesinde ABakihanov'ımrolü yalnızonun nazari ve bediimirasıileaçıklanamaz,hem de omeraklıbirşahsiyetgibi somili edebiyat ve sanat temsilcilerinin, filozoflarındünya görüşüve estetik bakışlartmn gelişmesindeönemli pozitifroloynamıştır.Mesela malumuki, o, içlimai ve siyasal fikrin8 en ünlü temsilcisi Mirze Feteli Akundoı 'etki etmiştir.

5 Bu konudaetrafı.bkz: RzavevA.K.Aı:erbavcan Şarlcinasları, BakU, 1986, s.15-24. 6 A.g.e.. s.15.

7 A.Bakihanov,Gü!istızn-ılrem.BakU 1926. s.163.

8 Bkz: Heyder HUseyinov, XiX. Asr Azerbaycan içtimai ve Felsefi Fikir Tarihinden (Rus dilinde), Bakü, 1949, s.207.

M.F.Akundov'un kendi kendisi bu iki aydınınonun dünya görüşünün doğruyönde oluşmasında oynadı1danrolü inkar etmiyor idi. XiX.Asrınbirinci yansındaözellikle birçokBatıülkelerininokuyucuıarınıkendi güzel şiirleri,onlann derin ideya-estetik konusu, yüksek poetikliğiileıneftunedenşairmütefekkir MirzeŞefiVazeh (1796-1852)kendivatandaşlarındançok başkaidi. Devrinin enokumuş, doğudillerinin güzel bilicisi, Rusya, özellikle deBatı'nınmedenimirasınıkilli derecede bilen MirzeŞefide aym zamanda kendisinin gelecek seleflerinin ilerici ideya-estetik, felsefi görüşlerinin oluşmasındaönemli roloynamıştır.Ünlü Azerbaycan şairinin yaratıcılığımn geniş okuyuculararasında yayılması hakkında tanınmışRus bestekarlanA.G.Rubinşteyn'in, P.I.Çaykovski'nin,öylece de L.N.Tolstoy'un ve birçok Almantetkikatçılarının,eskinin ve şugününedebiyatşinaslarınınfikirleri çokşey söyıüyor.9 Şairkendi eserlerindesık sıksanata, poetiksanatınyeri ve mahiyeti, onunhalkın hayatındamevkiihakkında,idea ve konu, aym zamanda form ve mevzunundiyalektiği hakkındafikir yürütür. Bununla birlikte o, kendi estetikbakışlarınıesasenDoğu şiirinin,özellikle de onun gazel, kaside, rübai vs. tür veformlaı' spesifik kurallan ve estetiktabiatınınnazara alınmasıile ifade eder ve gösterir ki bu şiirinkompozisyonunu, formunu açıkhale getiren ifade imkanlarını maharetle bilen şairdir. Böylece de, M.Şefi, poetik suretlerin skolastikliğinden,soyutluğundan,pasifliğindenuzaktır. O, ''bir sanat eseri, hayatın hakikattenayrıbir terennümü ise, Doğu şiir sanatınıniç kanun ve mantığına tabi olunsa bile sanat eserinin hakikiliğinden,onun terbiyevi fonksiyonundankonuşmak olmaz" şeklinde düşünüyor. M.Şefi'nin düşündüğünegöre asıl poeziya (şiir sanalı) hayata müdahale ediyor, uyumsuzluklankaldırıyor,kendisini vebaşkalarınıdaha iyi anlamayayardımediyor.M.Şefi'nin sanatçınınsosyal mesuliyetihakkındafikirleri de merakdoğıırur. Şair,onun fikrine göre maarifçidir, o halkaasıltefekkürışığıgetirir ve bununla da onun manevi terbiyesine hizmet eder.Poeziyanınmecburişartlanebedilik ve doğruluktur.iO

9 Bkz.: B.Kurbanov,Azerbaycan Sanan Hariçte, (Rus dilinde), Bakü, 1984, s.76-79. 10 Bkz: MirzeyevaŞ.M.F. Akundov'un Estetik Bakışları,Bakü, 1962, s.4.

Şairinbirçokşiirleriparlakşekildesiyasal satirik (hiciv) karaktertaşımasına, feodal despotizmine zıt olmasına, nadanlığı, cahilliği, sosyal berabersizliği araştırmasınarağmenhiç de her vakitşu olaylarınsosyal-ideolojik köklerini,karmaşık toplumsal münasebetleriaçmıyor.Belli manada Hüseyinov'ungösterdiğigibi buradan dt belli manada şairin eıtetik görüşleriningenellikle de onun dünya görüşününtarihi mahdudiyetini anlamak mümkün olur.i i

XIX. asırdaAzerbaycan felsefesini, özenilde de materyalist estetiği başarıyla geliştirenen parlak sima M.F.Akundov olmuştur. Azerbaycan dram nazariyasmm ve tiyatrosunun, yeni alfabeninyaratılmasına katkıda bulunduğu,poetik eserlerin, oIjimd piyeslerin. uztm. hikayelerinyaratıcısı olduğugibi, o dogma halini almışgerici

ahlak.

prensiplerini, fanatizmi, şovenizmi, kadın köleliğiDİ ifşa eden eserlerin. esasen materyalist mevkidenyazılmışfelsefe, estetik. etik, pedogoji, edebiaraştırmaüzerine bi~ok meraklı işlerleilgili her yönlü büyük faaliyet sayesindebeşertarihinin enÖııeü. insanlan düzeyineçıkabilmiştir.Ak.undov kendi devrinin ilerici felsefi-estetikgörüşleri ile yakmdan tanış idi ve Rus inkılapçı demokratlannınfikir ve iddialanm (V.G.Belinski'ninA.İ.Gertsen'in, N.G.ÇerııişevsklıUo, N.A.Dıobrolyuhov'un) geniş tebliğediyordu. O, Spiooza'nm felsefi

m:.;,;;;:,.,...

~ıd büııned.e yanaşır. Antik felsefi-estetik edebiyatı,öylece de Doğu halklarınm, aynızamanda daHindistan'ıngeçIniş zengin medem-estetikmirasınıderinden bilirdi. Sırfbu yüzdendir ki,çeşitlidönem ve millimedeniyetlerin felsefi-estetik, bedii araştırmasıörneklerini etraflı bildiği için Akwıdov Azerbaycan'ıntoplumsal siyasal ve felsefifıkirtaribinde ilk kez kendihalkının estetik fikir tarihi ile ilgili sorunlanm sürekli realist mevkiden nazardan geçirebildi. Tesadüfideğilki,Azerbaycanıdarealistestetiğinve ilerici edebi tenkidin(araştırmamn) yaratıcısıolarak ünekavuştu.

Oııtm."Kemalüddövle'yemektupları"felsefi eserindenazımve nesirhakkında, "MirzeAğa'nınpiyeslerinin tenkidi", ''Tenkidi Monografi", Yüksekİrangazetesinin "Millet Redaktoruna Mektup"adlıünlümakalelerinde, öylece de "Hesen Bey Zerdabi'ye" Etlernam vezirlerine, "Mirze Mehemmed eefer HanGaracadağa"vs.bazı mektuplarında

Akundov'un genel felsefi kavramının ayrılmaz parçası olan materyalist estetiği kendisinin parlak ifadesinibulmuşolur.

Sanattagerçekliğin yansıtılması,bedii eserin mazmun ve formu, sanatıntürve janrlara bölünmesi, poetikyaratıcılıktaölçü ve harmoni, doğu şiirindeestetik tabiat ve sosyal fonksiyon, eskinin bedii-estetik prensiplerine ilerici ve yaratıcımünasebet, edebiyat vesanatınidea-manevi konusuhakkında,kendi estetikbakışvemülahazalarında M.F.Akundovaynızamanda edebiyat vesanatıtoplumu yeniden kurmaya kabil, onun maarif1enmesine,halkınmanevi ve medeniyükselişinehizmet eden önemlivasıtagibi gözden geçirir. Tesadüfideğildirki, kendimektuplarında,özellikle de ünlü Azerbaycan alimi,ınaarifçisiHasan Bey Zerdabi'ye mektubunda o sürekli olarak halkarasındabüyük maarifçilikişinin hazırlanması, okulların açılması,Azerbaycankadınlarınıntahsile, maarife celbolması, asırlarca halkınmaneviyükselişiniengelleyenbazısosyal, ahlaksal eğilimlerinin gerçekleşmesi hakkında fikirler söylüyor. Kendisinin meşhur dram esederinde, komedi ve UZl.l1lhikayderinde (Molla İbrahimHelil kimyager, Müsyo Jordan vederviş Mesteli-şah, Hacı Gara,Aldanmışkevakib vb.) M.F.Akundov yüksek bediisııretlerindili ile önemli sosyal-siyasal, manevi estetik meseleleri çözebilir.

Aynızamanda o, kendisinin eserleriyle pratikteDoğumedeniyeti için roman ve drama gibi bediiolayların canlılığınıgöstermeyeçalışıyorve diyor ki: "Bugün insanda önemli olan iki keyfiyetin: sevinç ve kederinformlaşmasınaetki gösteren, onun merak ve zevklerine cevap veren en önemli eser dram veromandırl2.

o

sürekli olarakçeşitli zulünıkfırları,dini mistiki, fantastik konu ve suretleri terennüm eden dini ve saray poeziyasına,yüksek sözlere ve tatlı epitetlere ve mukayeselere uyan, okuyucuyu sosyal problemlerden, real hayattan, emekçi halkın ideallerindenuzaklaştıranedebiyatakarşı çıkardı.Onun böyledüşünmesi,tesadüfideğildi "zarif nesir ve zarif poema, yani fevkaltabii olaylar sırasınaait olmayan birşey gibi İnsan istidadınatamlayıktır.Buna Homer, Shakespeare veAvrupa'nın diğer tanınmış

yazıcı. hatip.şairleriörnektir. onlar hiç deolağanüstüadamlardeğil,bizim gibi insan idiler!3.

M.F.Akundov kitlelerin bedii-estetik terbiyesininzonmlUıuğu hakkındameseleyi bütüneksikliğiyleortaya koyarak hem de devlet siyasetisırasına kaldırınışveasırlarca halkın yaratıcılık.estetik kabiliyetlerini sıkan ve insanlarınher yönlü harmonik inkişafınaset çeken gerici karakter taşıyanantihümanist psikoloji veahlakın zarndı olduğunu açıkça gösterdi. M.F.Akundov ortodoks İslam ve ruhaniliğin kaDUD ve kurallarınıgözden geçirerekkayıtederdi ki "Mnsiki aletlerim çalmagünabtır, mıısikiyi dinlemegünahtır,onuöğrenme günahtır;tiyatro kurmaharamdır.dansatam~aetme günahtır.mani dinleme günahtır;satranç oynama gÜDahtır;nerd (tavla) oynama günahtır;portre çekme günahtır;büst saklama günahtır"ı 4.

Şahsiyetinestetik kamilliğimeselelerinde esas yeri Akuodov insamnidraki imkanlarıyla hislerin uzvı şekildealakalanmnlan terbiyesine veri.nlİ. O, özellikle gösteriyordu ki sanadameşgulolmak (mmiki,heykeltraşlık,dans, resim vs.) hiç. deboş eğlencedeğil"oalareğer mÜıayimliksınırını geçmeılersebatiza veaklı

maari11endirir.

çünkü İnsan tabiatı sevinç ve kedere maliktir ve bu

bisla:ia

ortaya çıkmasıiçin organizmasındauygunluklarvardır. Eğerbuhisleebaitınbrsa iıisan kiideşiı, eğerbunlar mülayimlik derecesiniaşarsa,hislerdaralır! 5.

Halkınestetik temiyesinde.maarifienm~vegelişmesiDIeAkundov önemli yeri dramaya, onun ikiçeşitlijanelan olan komedi ve trajediye verir ve gösterirki,onlaraçık suretlervasıtasıyla hayatın çatışmazhkve haksıılıklarını nÜIDayişettirir, insanları maarife,birliğe, doğruluğa, hayırbaklığaçağırır.Tiyatronun büyük terbiyevi,değiştirici. idraki rolünü nazara alarak. M.F.Akundov kendi fikirlerini gizlemeyeret gösteriniiki, müslümanlan bu önemliişle tanışetmekistemiş,tecrübe içinaltıkomedi ya ve bir hikayeyazmıştırki,ii •••bu güzel sanat müslümanlararasında yayılsın"!6.

13 M.F.Akundov, Seçilmiş Felsefi Eserleri, BakU, 1953, 8.66-67.

14M.F.Akundov,a.g.e., 8.66.

15 M.F.Akundov.a.g.e., 8.66.

16geneorada, 8.21ı.

Sanat tecrübesi, halk kidelerinin maarif ve estetik terbiyesi ilearacısızolarak alaka M.F.Akundov'un edebi araştırmasıınnönemli cihetini teşkil ediyordu. O, bu formun faal karakterinin "büyük menfaatini"kayıteder, bedii proseste yeni eğilimve olaylarıaçmak özelliklerini yüksekdeğerlendirirdi.O, emin idi ki "edebi tenkid kendi sosyal görevini sırfrealist ve doğrufikir ve iddialara temellendiğizaman,çağdaş dönemin tenkidi fikirlerini başarılarınaakar gibi objektif hareket ederse yerine getirebilir". M.F.Akundov'un esasen maarifçilik yönünden gözdengeçirdiği sanatın meydana gelmesi, onun kökeni, sosyal idrakifonksiyonları,bedii-estetik terbiyede rolü gibisorunlarınizaholumnasınayönelmişbir çokmeraklıfikirleri var. Tesadüfideğilki onun felsefi estetik fikir veiddialarıAzerbaycan'da estetik fikrin gelişme yollarıın belirledi. 0,Azerbaycan edebiyatıınnen ünlü temsilcilerinin hayat yoluna, dünya görüşüneönemli etkigöstermiştir.

19. asrın sonları 20.asrın başları Azerbaycan'da feodal ve mülkedar içtimai münasebederinindağılmasıve kapitalizmin içten içe gelişmesi,önemli sosyal güven gibi çiftçisımfının ortavcırıkması, özellikle önemli idi. Dünyaiş adamlarınıkendine

çeken zengin petrolyatakları,yerli burjuvanınhaddinden ziyadezenginleşmesi,milli burjuvanın formlaşması,Çar hakimiyetinin istismarcısiyaseti vs. Azerbaycan'da karmaşıksosyal-manevi bir iklim yaratınıştır. Bu nedenlere göre sınıfi zıtlıklar, çekişmeler derinleşmiş, halkınilerici ve demokratik idealleri, onun bağımsızlıkve sosyal beraberlik uğrundaidea tartışmalarınızorunlu kılmıştır. Bu dönemde Azerbaycan'ınbirçok vilayederinde hala dayaşayangerici feodal-patriarhalmünasebeder, ınilligelenek vebakışlarda durumu biraz dahakarmaşıkhale getirir.

Asrın başlarındaAzerbaycan medeniyetinin bir çok ilerici temsilcileri hala

w

toplumunhayatında işçi tabakasınınbüyükyaratıcırolünü idrak etmiyor ve kendilere, genişköylü kidesi içerisinde maarifçilik faaliyetine, onlarda mill1 şuurun gelişmesine dahaçokdikkatediyorlardı1 7.

Bununla beraber devrin en önemli olayları, ayınzamanda Rus-Japon savaşı, Rusya'da 1905-1907yılların inkılabıhareketi, 1915yılınınbirinci dünyasavaşı,Büyük

Oktyabr (Ekim) Sosyalist İnkılabı,Azerbaycan Cumhuriyetininkuruluşu(28Mayıs 1918yılı),Azerbaycan'da sovyet hakimiyetininkurulması(1920yıl28 Nisan) ve bu gibi olaylarındinamik olarak birbirinin yerine geçmesi, ilerici edebiyat ve sanat temsilcilerinin dünyagörüşünde,ideya-estetikistikaınetve faaliyetlerinde kendietraflı ifadesinibulmuştur.

Bugösterdiğimiztarihiolaylar esasenRusyaınınsosyal-siyasalhayatıyla araçsız olarakbağlıolsa da, bu veyadiğer şekildeRusİmparatorluğunuo meskımıaştığıbiüüo

bölgelerdeçeşitlihalk vesoylarıntopllDDSal, siyasal, medem, iktisadi, öylecedeestetik hayatındakendi ifadesinibuhırdu.Buna göre ge devrin ilerici demokratik ruh1u aydmlan tam özgürlük, insanıninsantarafından istismarını,sosyal eşitsizlik nğnmdakemk

mücadelesinihalkın inkılabimücadelesinden ayn tasavvuretmemişlerdi.Tesadüfideğil.. ki,mesela Azerbaycanmedemyelinin ilerici temsikiletinden Neriman Nerimanov, Celil Memmed Guluzade, ÜzeyirHacıbeyov, Müsıtim.Magomayev ve birçokbaşkalarıçok

büyük çetinliklerleyayınladığıilerici gazete vedugileriıısabifelerindehalkın hayaaırda ortayaçıkanenönemli hadiselere sistematikolarakoy verir.medeni

maarif

göıevlerİ!le alakaIandınrw. Bu devrin medenihayatınınk.araber eğilimi ondan ibarettirki, Azerbaycan'm medeniyet temsilcileri kendi görevteriııisaaatalanındankenardada gerçeldeştirir, zamanın önemlİ problemlerinin çö:zü1.mesinde siyasal temsilci. maarifçi-dii§ünr,alim-sosyolog,medeniyetşİnas. dinşinaıı.tCl"cümeci vs. gibi üniversal faaliyet gösterirdiler. Beynelmilelcilik. sosyal beraberlik,geriliğeve fanatizmekarşımtiA:adde, kadınların asırlık &ıkovlarından bajımsız olması, eskinin ilerici manevi-etik geleneklerinin savunulması,toplum bayatmda ortayaçıkan yeni, ilerici olay ve eğilimlerin tebliğivs. o devir Azerbaycan'm ileri gÖlܧlü medeniyet temsilcilerinin yalmz yaratıcılığmın değiL,hem deonlarınbedii estetik kavram vefıkirlerininesas konusunuteşkilederdi. Onlar burjuva milliyetçilerine Azerbaycan medeniyetininmiırı spesifildiğini,kendine has cihetleri inkar eden gerici ideologlara, sosyal unsurlara, çeşitliidea mücadelesi yaparak sürekli şekildeilerici, realist, ulusun hakiki manevi isteğiniifade eden estetik prensiplenn hayatıliğini, zenginliğinigösterir. Medeni kuruculuk gibi zor bir tarihi prosesin demokratik yollagerçekleştirilmesimeselelerini

ilmi-nazari mevkiden sanat tecrübesini dikkate alarak çözmeyeçalışıyorlardı.Neriman Nerimanov,MeşediEzizbeyov, S.Efendiyev vb. medeniyet temsilcilerini sürekli olarak zamanın önemli siyasal, sosyal-medeni, iktisadi ve ideoloji problemlerini ilerici mevkiden izahetmeğe çağırırdılar.BubakımdanNerimanNerimaııov'un(1871-1925) çok yönlü faaliyeti özellikle dikkati çeker. Onun çok sayılı makale ve çıkışları (konferansıan)18, öylece de yaratıcılık faaliyeti (Bahadu ve Sona, Nadir Şah piesalan, Pir uzun hikayesi vs.) Azerbaycan'daaydmlarınbir çokistidatlıtemsilcilerinin estetik bakışlarının yetişmesindeonun büyük etkisini hissetmek mümkündür. N.Nerimanov sürekli olarak ana dilinin temizliği,dünya, özellikle de Rus medeniyetinin estetik servetlerinin ana diline tercümesi ve buradageniş tebliğinebüyükyer verirdi. Hala 1896 yılmdao, (Kaspi) gazetesinde müslümanaydınlarınamüracaat ederek gösterirdi ki, halka aıılaşılmayanbir dildemanasızmakaleler yazmaktansa, sade Azerbaycan dilinde bu veya diğermeseleleriaydınlatangerekli kitapları aydınlatmak zaruridir 19.

Eski Rusİmparatorluğunun(çar hükümetinin) sosyal problemlerini ve burada mevcut olan içtimaizıddiyetlerin, karşılıklı yalaııların,para ve zulmün haKi/Jik etmesi gerçekliğini göstermekmaksadıile N.Nerimanov N.V.Gogol'un "Müfettiş"eserini Azerbaycandilinetercünteetmişveşahsenpiyesin sahne yüzü görmesiniteşkilederek kendisi de başrollerden birini icra etmiştir. N. Nerimanov geçmişin, o sırada M.F.Akundov'un, E.Hakverdiyev'in, N.Vezirov'un ve başka ünlü medeniyet temsilcilerinin Azerbaycan'da mill1 tiyatronun gelişmesini yönlendirmiş,realist geleneklerinidevaınettirmeye canatardı.Hele 19.asrın sonlarındao, ''Tiyatro Hakkmda Birkaç Söz" adlı makalesinde tiyatronun, özellikle de komediyanın halkın bilgilendirilmesinde önemli rolünükayıtederek onu büyükler için bir nevi mektep

kabulediyordu.

Azerbaycan medeniyeti için yeni hadise olan sentetik tiyatrosanatının devamlı taraftan olan ünlü Azerbaycanbestekarlarıve içtimai temsilcileri ÜzeyirHacıbeyov, Müslüm Magomayev ve Neriman Nerimanovşuterbiyevideğiştirici aracın inkişafıiçin

18 N.Nerimanov, Makale ve Nutukları, 2.eiltte, Le., BakU, 1971. 19 Nerimanov, a.g.e., 8.31.

büyük faaliyet gösterdiler. Onlar burjuva milliyetçileri,medeniyetşinaslan,fanatik ruhlu din temsilcileri, arkaik estetik geleneklerdenuzaklaşmakistemeyensanatçılarlafikir mücadelesi yaparak musikili tiyatronun realist prensiplerini koruyor ve profesyonel musiki medeniyetimirin temelinioluşturuyorlardı.Böyleki gerici ve yanlış eğilim ve istikametlerekarşıdurarak onlar musikili tiyatronun dramatik tiyatro ile beraber yasal imkanlaramalikolduğunu kanıtlamayaçalıştılar.NitekimÜ.Hacıbeyov kayıte<.tiyordn ki "... toplumsal terbiye için trajedi de, dram da, komedi de, operet delazımdır. Böyleki, operethakkındaçokyayılmışrey, yanişablon,mazmunsuzoperettaların çokluğu,hiçli:

kötü,manasız dram, trajedi ve komediyalardarı çokluk teşkil etmez2

o.

Kendisinin ilk opera veoperettalarım yaratırken Ü.Hacıbeyovbiç deyalnız milli medeniyetesasındavokal-sahne türlerinin (opera ve operetlerin) sentetik türlerinin formlaşmasıveiokişafettirilmesihakkındadܧÜOIDÜYor, halkın geniş musiki-estetik terbiyesi hakkında, uzun müddet milli musikinin mantık ve tefekkürünün kanuna uygunlukları,spesifik lad-ritmik, intonasiya, metr-ritm unsurları esasındaestetik zevklerin ve isteklerinformlaşmasınahizmet ediyordu.Sırf şuözellikleri nazara alarak Ü.Hacıbeyov ve onun takipçileri keskin idea savaşlarındaprofesyonal musiki medeniyetinin (opera, operet, senfoni musiki)ronn1aşmasındavegelişmesi sürecinde (ilk tarimmerhalelerinde) bütünDoğu'dave Azerbaycan'da geleneksel olan ünlü mevzu vetemalardarıkullanarak çok asulıkmakam, öylece de aşık şifabi, poetik musikı yaratıcılığınamüracaat ederdiler. Böyle ki Azerbaycan'da ilk profesyonel musikinin yaratıcısıgibi ünlü olanÜ.Hacıbeyov'un"Leyla ve Mecnun" (1908)operasının başansı böyle izah olunabilirki,Azerbaycanhalkı artıkilk Azeri operasnnn meydanaçıkmasmı bekliyordu. Leyla ve Mecnun'da asıl halk musikisiyle popiller klasik suje uygun gelirdi2ı.

Sahne sanatı,öylece de opera ve operet sanatı gerici ruh1u şahsiyetlerin, medeniyet nazariyecilerinin fanatizme kapılmış bir gurup milliyetçi unsurlarının

20 Bkz: Ü.Hacıbeyov,Azerbaycan'da Musikf Sanan, BakU, 1968, 8.16.

21 Ü.Hacıbeyov.Leyli ve Mecnun'dan Köroilu'ya dek Azerbaycan Halkmm Sanatı (rus dilinde), M, -L,1938, 8.69.

takiplerine, bazan hattafizikitakiplerine bilebakınayarak22 ilerici bedii-estetik ve idea fikirlerinin tam taraftarıolarakistidatlıaktör ve musikiciler nesIinin yetişmesinde önemliroloynamıştır.Özellikle sahneye Azerbaycankadınının çıkması şiddetli karşı çıkmalarasebep oldu. Sonralar güzel sanatçımız ŞevketMemedova teessüf hissi ile bildirirdi ki, "Sahneye can atan Azerbaycankadınının(böyleleri tek tek idi)karşısında büyük engeller vardı. Kimse yardımetmiyordu. Ne kabiliyetler, ne de yoldaşların desteği, 1912 yılındailk kez ben Bakü'de arkadaşlarımın teşvikiyleve tahsilimi sürdürmek içinyardım maksadıylakonser vermişoldum. Lakin gerici fikirli yerli burjuvaziya, benim haraketimin onların hanımve kızlarınakötü etki edeceğinden kOlkarak tiyatronunkasasını kapattılar. Ben ise Bakü'den kaçmalıydım23.

çoğukez profesyonalkadınoyun evlerinyokluğunedeni ilekadınrollerinde erkekleroynuYOllardı24.

Bir taraftan burjuva milliyetçileri,şovenistler,gerici ruhlu sanat nazariyecileri Azerbaycanhalkınınmedeniyetinin özelliklerini veorjinalliğinitam inkar ederek,diğer taraftan ise gerçekleribr."·.·:ıkona kendi medeniyetine malik olmak hukukunu, ayın zamanda da onun beynelmilelunsurlarını,medeniyetin yeni form veolaylarınıhervasıta ileinkişafetmeye koymayarak gericiişlergörürken bukarmaşıktarihi şartlardatam müterakki rolü bütünDoğu'dakendine muhabbetkazamnışMolla Nasrettin dergisi oynuyordu. Dergi kendisinin keskin satirik dili, siyasalfaalliği,devrin aktüel sosyal-siyasal ve medeni hadiselerinde düzgün istikametlenerek (onunbaşındaünlü Azerbaycan satiriki,yazıcıCelil MemmedsUıuzadedururddu) az bir zamanda kendietrafına halkın en tanınmışmedeniyet temsilcilerini M.E.Sabir'i, E.Ezimzade'ni, M.S.Ordubadi'ni, E.Gemküser'i, E.Nezmi'ni vb.)toplayabilmiştirki onlar da kendi realist, yüksekbedii yaratıcılıklarıile Azerbaycanhalkımnbedii medeniyetinde, onun estetik fikir tarihinde

22 Hatırlatalım ki Azerbaycan sahnesinin ünlli aktörü ve yönetmeni Hüseyin Ereblinski bu sebepler yüzünden katle getirilmiştir.

23 Azerbaycan Halkının Sanatı, s.79.

24 Mesela, malumdur ki, 1908 yılında Leyla ve Mecnun operasının premyerinde Leyla rolünde E.Ferecov ÇıkıŞ etmiştir.

realist eğilimin. demokratik yönün formlaşmasındave inkişafında önemli rol oynamışIardır.

Aydınlarınbu temsilcilerinin, özellikle de C.Memmedguluzade'nin. M.E.Sabir'in E.Ezimzade'nin bu dergideyayınlananeserleri bütün Kafkasya'da.İran'da,Türkiye'de, Afganistan'da ve hatta Hindistan'da büyükşöhret Joplamıştır. Dalıaçok satirik planda

götürülmüşve Azerbaycanhalkının hayatıve~ük hayatında kullanılanbu duygusal suretleryakınveOrtadoğu'nunrumhalklarınayakın idi. İlericiidealleruğrundafikir savaşı meydanına çıkanderginin, sosyaldeğerive ideal istikameti söylenilenlerden ortaya çıkıyor. çünkü o inkılabi ideallerin. dünya çalışan insanlarıyladostluk ideallerinin tebliğinehizmet ediyor, sosyal adalet ve terakki uğrunda halkların, çalışanların yakınlll§masınaçağırırdı.Cefil Memmedguluzade'ninDoğu-Rusve aynı zamanda Kafkasyaişçi belgesinde (Tiflis'te Rus dilinde yayınlanıyordu)tenkidi, publirislik veinkılabimakalelerinişunedenlerle izah etmek olur.

Halkı geriliğe, cehalete,bilgisizhğedüçar eden mevcut toplumsal kuruluşa keskin tenkidi münasebet beslemekle birlikte dergi buolaylarınsosyal, tarihi, ideoloji, siyasal köklerini araştırmayada canataedı. Dergi halkaaydındille, duygusal bedii suretlerle,şiirle,hikayeyle, halk sözleri ve ata söZLQi ile, aym zamanda keskin satirik mezmuntaşıyankarikatürlervasıtasıyla Doğu'daemperyalizm siyasetinin iç yüzünü gösteriyor, aynca yerliişbirlikçilerin salıcdığınıveikiyüzlülüğünügösteriyordu.

Azerbaycan medeniyet temsilcilerinin idea-estetik cihettenformlaşmasında derginin rolü ve ehemmiyeti çok büyüktür. Derginin şöhretiningitmesi ile kendi talibiniveyaratıcılıkfaaliyetini bu veyadiğerderece onunlabağlamış sanatkarlarınidea ve üslupyakınlığıçokaçıkhissedilir. Bunlardan biri de büyük istidat sahibişairsatirik M.E.Sabir'dir. O, yalmzca inkılabi gülüşünen güzel örneklerini yaratmamış, aynı zamanda kendimüşterek fikirliliklerindenQıemfikirlerinden)birinci olarak maddi ve manevi değerlerin yaratılması,büyük potansiyel güçe sahip işçi tabakasınınsosyal hayattaoynayabileceğirolü idraketmiştir.Özellikle kendisinin çok ünlü olan "İşçi" şiirindeo, kendi döneminde Azerbaycan'da malum olan sosyaleşitsizliğe karşı itirazuıı bildirmiş cahilliğe, insaniyetsizliğe, 'iaôanüga, paradüşkünlüğüne, hasisliğe,sosyal

ilgisizliğevs. gillmüş, işçiyi çetin iktisadi duruma salan antihümanist, antidemokratik devletkuruluşunutenkitetmiştir. M.E.Sabir'inişçimevzusuna müracaat etmesikendi devri için hakikaten ilerici bir hadise idi ve bu hadise gösterirdi ki büyükşair halkın günlük hayatında, sosyal gelişme proseslerinde, hakiki demokrasininin gerçekleştirilmesindeişçilerinoynadığıbüyük tarihI rolü derinden idrak ediyordu.

M.E.Sabir'inyaratıcılığıile birlikteistidatlıressam Ezim Ezimzade'nin tekrar olunmazyaratıcılığıda mutlaka dikkati çeker. Meraklıdırki Sabir'in birkaç şiirine çektiği şekillerlebüyükşöhret buımuştur.

Nazardan geçirdiğimizbu tarihi dönemde Azerbaycan'ınilerici medeniyet temsilcilerininyaratıcılığındakibenzerlik veyakınlık onlarınbedii estetik bakış ve dünyagörüşlerinin genelliğindenileri gelirdi ve devrinitamamlamışgeleneklerekarşı yeniliği boğanantihümanist ideallerekarşı baş kaldırandemokratik ruhlu ve tek fikir cephesindebirleşen aydınların formlaşmasına şahitlikediyordu.