Yargısal Temel Haklar   (s. 437-454)

YARGISAL

TEMEL

HAKLAR

Yrd. Doç. Dr. Esra

ATALAY*

ch.lŞ

Temel haktann değişik krıterler€ görc yapılan sınrflandınlmasında, son yüarda usuli temel haklar veya usuli güvenceler şelülirde

bt

temel hak

gru-bundan söz edilrnektedir. Başlı başıİıa dokunulamaz nitelikl€ bir yaşam alanı oluşü]rmayan, fakat maddi nitelikteki lemel hakıann

ve

insan haklannın yargılama faaliyeti içinde gerçekleştirilrnesiIr hizmet eden _{şekli nitelikteki}

bu haklan yargısal tğnel haklaı olarak isiııılendircbiliriz.

Bu _{çalışınada, yafgısal} t€mel hattann niteliğinin

düa iyi

anlaşılabil-mesi bakımından öncelikle temel hak ve özgilılükleıE ve bunlann sıruflandı-nlrnaslna kısaca değinilecek,

düa

sonra yargısal temel'haklar kavramı ve

niteliği ele alınacaktır. Son olarak hukukumuzdaki yargısal temel haklann bir lisıesi ve _{tarıımlan verilmeye çalışılacaktır.}

L GENEL

OLARAK TEMEL HAK

VE

ÖZGURLÜKLER

Ahayasal rcrminolojide ka§ılaşılan sorurtlardan

biri

hak ve özgtirltik iüşkisidir. Nitekim

t96l

ve 1982 Anayasalanıf,a "temel haklar ve

hilrriyet

!er" ibaıesi

sık

kullanılmakta, fakat bazı temel haklann

"hürrŞe{'olarak

isiınlendirildiğ göriilınektedir. Ömeğn 196l Anayasasının 20. maddesinde

düşiınce hürriyeü düzerüenmiş, öte yandan 25. maddesinde ise gazete ve dergi çıkarma "hakkt'rdan söz edilmiştir. 1982 Anayasasuıda da benzer

şi-kıldeı

"bilin

ve sanaı hilrriyeti" başIığırı l^şyan 27 . madde metninde

'?er-kes bilim ve soınti serbestçe öğrenme ııe Eğretne hakkına sahiptir" ifadesi

yer almaktadır.

Özgüıliik, kavram olarak hukuk öncesi, düzerılenmemiş seıbestliğ

ifa-de eder. Diğer bir deyi$e, hukuk dtizeninin yasaklarnadığı davruuş biçim-leri dolaylı olarak özgiiıliik sayılır.

Özgürlüğe nazaran daha somut ve belirgin olan hak kavramı ise, hukuk düzeni tarafindan tarunan, korunan irade ve menfeatler. hukuk düzeninin kişilere taİxdığı yetki olarak tarıımlanabilirı.

o

halde özgürlüğün, insarr için gerçek anlamda kullanılabilir hale gelrnesi, _{hak kategorisi çerçevesi}

içirr

oturması

ile

başlar. Yarıi haklar, insan özgiirltikterinin

sınnnı

_{çizerler ve}

gerçekleşmelerine aracılık ederler2.

Özgür ve demokfatik toplumlada kişileı€ tarrrnan hak ve özgürlüklerin çeşitli kavramlarla ifade edildiği görülmektedir. Bu aİılamda, insan haklan, kamu özgiirlükleri, temel haklal, medeni haklar, vatanda§ haklan gibi

terim-ler kultanılmakıadır3.

Bu alanda kullanılan deyimlerin en geniş kapsamlısı olan insan haklan,

in§an değerini korumayı ve insanın maddi ve rnaırevi vaılığınm gelişme§ini amaçlayaıı üsttin kurallar bütünüdür4. Burılar pozitif hukukun üstİinde bir

anlam taşır ve teorik olarak, belli bir taİih§el aşamada bütiin insanlara taıun-ması gercken tilm hak ve özgiirlükleri, yani ideal bir haklar listesini ifade

edeıi.

Burada söz konusu olan insan haklan olaru

değl,

olması gerekeni ifade ettiğrden buna soyut anlamda insan haklan denir. İşte ideaı ha*ıar list€sindeki §oyut arrlamda in§an haklannrn bir kısmırun

hüuki

güvenceye baganarak pozitif

hüüın

bir parçasıru oluşturması durumunda ise, somut

insan haklanndaıı st z

edilif.

Anglo-Sakson huhıkunun bir terimi'olan "civil rights" karşılığnda kut-|anıları "medeni haklar" deyimi de insan haklan ile eş anlamh olarak kulla-rulrnaktad!17.

438 Yrd. Doç. Dr, Esra ATALAY

l

Ak lıoğlu, T. lnsan Haklaıı I. Kavram, Kaynaklaı ve Koruma Sistemleri, Ankara 1995, §.7; Kaboğlu, l. Özgilırlükler Hukuku, lnsan Hak]aıının Hukuksal Yapısı Üzerine Bir

Deneme, lstanbul l94, s.13; Mumcu, A. Kamıı Haklan ve Kamu Özgiirliikleri Ekti 2.B. Ankara 1994. s.2l.

2

Ö,d/sğ,

Ü.

"Batıda lnsan Hakluının Doğuşu", Doğu'da ve Batı'da lnsan Haklan, Sempozyum, Ankaıa l96, s.l73. Hak ve özgürlü kavramlannın eş anlamlı olduğu veya bir aıada kullanılmasına iüşkin olarak bkz. A}ıllıoğlu, s.lo.

3

Kapani, M. Kamu Hiiniyetleri, Yenilenmiş 6.Baskı, Ankara l98l, s.l4; Tanör, B. Tiirkiye'nin hsan Hakları Sorunu, Istanbul 1990, s.15.

4

Aküıoğlu, §.19.

5

Kapıni, s,14; Tanör, s.t6.

6

Gölcüklü, F./Gözübüyük, _Ş. Awupa İnsan Haklaı Sözleşmesi ve Uygulaması, Yenilen-.miş 2. Baskı. Ankaıa 1996, s.l.

Ak loğlu, §.l8

BkZ. Gölcükıü/Gözübüyük, s. 1

Aklllıoğlu, s.8, l9; Kapani, s.14; Mumcu, s.22, KrpanI, s.l4: Mumcu, §.20)

Akı ıoğlu, s.20.

soy§gl, M. l00 Sorüa Anayasanın _{Anlamı, Gözden Geçirilİniş 8.Bash. Ankaıa 1990,}

s.l9l; Aynı yönde bkz. Akı toğlu, s.6.

Akı

Dğlu, s.19. 8 9 10 1l 12 l3 14

Yargısal Temel

Haklar

_$g

.

..

Yllqş

veya vatandaş haklan deyimi ise sadece vatandaşlara özgü haklan ifade etmek üzere

ilk

kez 1789 Fransız _{Bildirgesinde kullanılmlştır.} Güniimüz terminolojisinde siyasal halüiar olarak adlaniınlan bu haklar daha

çok yöneüme kaülma haklandıf.

Kamu haklan Ve özgiirliıkleri _{ise, insan haklannın devlet tarafından}

tanınmış ve pozitif hukuka girmiş olan bölümüdür. Yukanda da değinildiği

gibi

_{somut insan haklan olarak da isimlendirilen9 bu haklar, devlİt}

_biğ

ilişkisinde

_bireyleç

_{tanınan, anayasa ve kanunlar tarafından düzenlenmiş}

olan ve bu bağlamda bireye, devlete karşı talepte bulunma yetkisi vercn

hak-lardır10.

_

Doktrinde ve konuşm4 dilinde bazen insan haklan kavramının

kaşılığı

olarak kullanılan

bir

başka deyim ise ''ıemel haklar'' dır. Fedaral Almarı Anayasasının özgiirlükteri düzenleyen ilk bt lijmüniin başlığı da temel hak-lardır (Die Grundrechte). Alman

hüuk

te rminolojisinde dnimsenmiş

oluı

bu bu deyim, Türk Anayasalanna da (1961 ve 198r) _{ğirmiştiltl.} Bu durum-da temel haklar deyimi, iç hukukumuz bakımındurum-dan yerleşik anayasal terim

olarak_, anayasada _{düzenlenmiş olan insan haklan aıüamına gelrnektedirt2.}

_G..._rryk_nı d9

bı

iki terim eş anlamlı değildir. Nitekim, Cııııniuriyetin

nite-likleri belirtilid<en kullanrlan, 196l Anayasasınd akj ''İnsan haklanna

doya-lı",

1982 Anayasasndaki " insan haklarına saygılı'' ifadeleinden _hareketle,

her

iki

_{anayasarın da insan haklanıu bir}

_{l*e olant}

_{değerlendirdiği, buna} karşıük, "temel _{haklar" deyimi ile sadece anayasada yazılİ olanooziüf insan} haıJannın kastedildiği görülmektedirl3. _{İnsan haklan iıe temei haklar} ara-sındaki

bir

diğer fark ise, insan haklanıın herkese karşı

ileri

sürüebilen haklar (mutlak _{haklar) olmasına karşıtık, temel haklann hepsi herkese ka§t}

ileri sürülebilir bir nitelik taşımaz. _{Temel haklann büyiik bii kısmı, özellikle}

ekornmik ve sosyal haklar ile siyasal haklar anayasa ile düzentenmiş olup, geıçek _{anlamda insan haklan olarak nitelendirileınezl4.}

44o Yrd. Doç. Dr. Esra ATALAY

tr.

HAK VE ÖZGÜRLÜKLERİN SIMFLANDIRILMASI

Ünlü Alman hukukçusu Jellinek in klasikleşniş ayınmına gör€ hak ve

özgüliikler

geleneksel hak ve özgürliıkler (pasif statiİ haklan), siyasal hak-ıaı-(artir stattı narıan) ve sosyal haklar (pozitif statii haklan) olank üç

grup-ta

toıaıurıs.

1961 ve 1982 anayasalan da bu ayınma uygun bir sistematiğe

süiptir'

devlete ve Geleneksel hak ve öz$irlükler (pasif statü haklan) kişileri

topluma

kaşı

koruyan hak ve özgürlüklerdir, Burilara koruyucu haklar da

tteııir.

nu

nakıa.

Anayasa.ızın kişinin

haklan

ve

ödevleri böltıİniınde diizenlenmiştir.

Siyasal haklar (aktif statii haklan) biıeyin yönetime katılmasıru ifade edeıken, sosyal haklar ise bircyin devletten kendi yaraıına bir edim

isteme-sini arilatır.

Güniirniizde hak

ve

özgürlüklerin konu

ve

kullaıulış biçimleri veya

tarihsel evrimine öncelik tanıffnasına göİ€ faıldı aynmlar da yapılmaktadıı, Özgürlüklerin konulanna göre yapilan aynmda yine üçlü bir sınıİlan_ dırma dnimsenmiş ve özgürlükler, kişinin

fizik

ö.z$irlükleri, düşilnce öz-güılütJeri Ve kolektif özgürlükİer olarak §ayılİnışErI o,

Tarihsel evrime göre yapılan sıııflandırma ise, hak

ve

özgürltıkleri

birinci,

ikinci

ve

üçüncü kuşak haklar olarak yine

üç

kategoriye ayınr, Tarihsel gelişim için<le ilk olarak kişi haklanrun ortaya çrkuğ_bilinmektedir, Sunu

sly;sl,

ekonomik, sosyal ve kütürel haklar izlemiştir, Birinci kuşakta

kişi

hatian ve siyasal haklar, ikinci kuşakta ekonomik, sosyal ve

kütiıİel

haİ<lar, üçüncü

tuştta

lse yeni insan haklan (dayarıEna haklan) yer

ür,

Çevıe tıalrlan, gelişme nal<lı ve banş hakkı bu kuşak içinde

zikredilmekte-airı7.

Pek çok kamu hüuiçusu özgürlükleİ ayınmınila bu sınıflandıımayı esas almıştu, Örııek ol*a* bU. Gtzübrytk, Ş. Anayasa Hüukıı, 3,Bası, Ankoıa l99l, s,156-158; §oysal, s.206 vd; Tanilli, S. Devlit ve Demokasi (Anaya§a Hukukuna Giriş), 6,Ba§ı, htanbuı

l90, s.l71-177; Tİ|ıveş Ö. Teoİik ve Pratik Anayasa Hüüu, lzmiı, l9E2; Tunayı, T, Z. Siyasal Kurumlar ve Anayasa Hukuku, S.Bası, lstanbul 1980, ş,229,

Bkz. Kıboğlu, l. Kolektif Özgtlılükler, Diyarbaku 1989, s,26

Bkz. Akıü-oglu, s.l37-1ulo; Kaboğlu (Kolekto, s.26;

KaMlu

(Özgiıılükleı), s,28_32;

Aksd i§e, kiiisei hrklaı ve iidevler, siyesıl h,klar ve ijdevleİ, ekonomik haklaİ ve

tidev-ler ve kültiiİ;t haktaİ ve iidevler olmak üzere beşli biı aynm öneımektediİ, Bkz,

Akı4

M. Teori ve Uygutama Açısından 1961 Anayasa§ınrn 10, Maddesi, ݧtanbul 1984, 8,67,

15

ı6

Yargısal Temel Haklar 44l

Yapılan bu aynmlann hiç biri kesin Ve mutlak değildir.

zira,

birçok özgiirlük içerik yönünden zengin olmı§ı itibariyle içinde yer aldığı

katego-rinin sınırlannı aşaİl8. GünümüZde insan haklan ya da temel haklann

geliş-mesi devam etsnektedir. sınrrh ve tiırdeş temel hak kümelerinin belirlenmesi giiç olup, kirni _{haktann bir çok} yerde düerilendiği görülnektedirl9.

m. YARGISAL

TEMEL HAK KAVRAMI

Yargısal temel haklan, yargılama faaliyeti alanında insan haklan ve

anayasadaki maddi temel haklann gerçekleştirilnesine hizmet eden

yardım-cı

temeı haklaI olarak tanımlayabiliriz2o. Yargısal temel haklar, yarg ama

hukukunun hukuk devleti ilkesine uygun bir biçimde yapılanmasını

sağa-maya yönelik bir fonksiyona sahiptir21.

Yargısal temel hak kavramı Alman hukuk doktrini ve içtihatlannda geliştirilmiş bir kavramdır. Alınan Anayasasının yargıya ilişkin

IX.

Bölü-münde, 101-14. maddelerde yer alan düzerıleme]er hakkında, "yargısal

te-mel _{haktar" Qııstizielle Grundrechte)l,} "temel haklar"23, "temel hak benzeri 7arantiler"24

ve

"usuli tenıel haklar"2s terimleri kullalüılnaktadır. Alman Anayasa Mahkemesi, bir karannda bu düzenlemeleri "objektif yargıIama ilkeleri"26, başka

bir

karannda ise. "temel hak korumasını

haiz

yargısal

8a ra n ı i ! e r "27 o|arak nitelemiştir.

Hukukumuzda yargısal temel haklar, esas itibariyle Anayasa m.36-40

arasında düzenlerıniştir. Söz konusu hükümler doktrinde, Alman hukukuna

18

Kaboğlu (KolektiQ, s.29

19

Akı ıoğlu, s.l40

20

Krıuss, F. Der Umfang deı Prtlfung von Ziviluıteilen durch das Bundesverfassungs_ 8ericht, Köln, Beılir1 Bonn, München 1987, s.358; N€ubau€r, G.c. verfa§§ungsrecht-üche Begıiirıdung und Legitimation der justiziellen Gıundıechte, Düsseldorf l99l, s.40;

Dirig, in Maunz/Diiıig Grundgesetz Kommentü München 1994, Bd.l, Arr19, Abs.3, Rdn.54; Aı.l03, Abc.1, Rdn.3

2l

Krauss, s.358

22

Herzo€,,

in

Maunz/Dülig, fu1.92, Rdn.l

t;

Mangolıd.[(eiD/starclı, Das Bonneı Grundge§etz KommentaI, 3.Aufl,, Müİrchen 1985, AIt.l, Ab§.3, Rdn.l30

23

BVerGE 1,332 (34'7)i 3,58 (l49);9,89 (95)

24

BVerfGE 3, 248 (252); Röhl, Das Recht]ice Gehöı", NJW, 1953, s.153l vd.

25

BVerfGE 53,205 (2ü); Dürig, in Maunz/Diirig, An. 19, Abş.3, Rdn.54; Aıt.l03,

Abs.l, Rdn.3

26

BVerfGE 6l,82 (l04)

27

BVerEE 61, l23 (l25)

442 Yrd. Doç. Dr. Esra

ATNAY

pardlel bir biçimde "wuli 7üvenceler'Q8 ve "yöntemsel hak veya yöntenael

( usuti) tenet hak kurallan"29 oluak isimlendirılmektedir.

Yafgısal temel haklar, devletin yargı orgalılanna maddi temel halJann en üst düzeyde gerçekleştirilebilmesi

içiq

maddi gerçeğin araşünlması

göre-vini yiiklemektedi130.

Maddi temel haklar yaıgılama içinde uygun bir biçimde garanti aluna alınırıaya mütaçüılar. Bu anlamda yargısaı temel haklar, maddi temel

hak-lara etkili bir hukuki koruma kazandıran haklardır.

Yargısal temel haklar 1982 Anayasa§ında kişi dokunulmazlığı (m.l9)

ve haklann korunması ile

ilgili

hüHlrnler (m.36 - 40) olarak pozitif düzen-lemeye kavuşnırulmuştuİ. Ancak bu ıemel haklann yaıusıra Avnıpa İısan Haklan Sözleşmesi (AİHs) m.6 da yer alan "adil yargılanma hakkt' da Ana, yasada yazılı olmayan bir insuı hakkı olarak yargısal temel haklar ara§rnda

kabul edilmelidir31.

Anayasa hukuku salt yazılı anayasa kurallanndan ibarct

değildiı

insan haklan konu§mda yazılı olmayarı anaya§a hukukı]İıdan da söz eİnek miım-ktindür. Bu yo[a anaya§ada yer almayan haklar da anayasal koruma

kapsa-mına alınmış olur. Anayasa Mahkememiz de dlrenme hakkına ilişkin olarak

vermiş olduğu

bir

kafannda Anayasada düzeıüenmeyen temel hak]ann

anayasal korumadan yararlanabileceğini kabul etmektedif2.

Yargrsal temel haklar

be[i bir

hak alanrru diizenlemekten _{çok, hat}

anımaya veya haklann konınmasma ilişkin hiıkİlmler içermektedir. Bu

hak-lann _{çoğu Anayasamızın temel haklar böliimünde düzelılenmişür. Yargısal}

temel haklar ile diğer temel haklaı arasında

huküi

nitelik ba]<ımuıduı

bir

faık

bulunmamaktadır. Ancak hukuk devleti ilkesinin zonırilu

biı

gereği

olmalan rrdeniyle fevkalade halleıde dahi bu haklara dokunularnayacağr

AiHS

m. l5'in gereğidif3.

Kıboğlu (Özgürlükleı), s. 1 78.

Akı ıoğıu, s.88.

Krauş §.359.

Biündiği üzoe 1982 Anayasası m.90, V gereğince, usulüne uygun olarak onaylanmış bulunan uluslaıaıası sözleşme hii&ümloi iç hukuk kuralr niteliğini tiştmaktadu. Hattı bu nit€tikteki hükümterin yine aynı madde gereğince Anayasaya 8ykrn olduğu ileri sürü-lemez

Any. Mah. 8.12.t988, 2/1 (AMKD.S.24, §.60l).

Aktthoğlu, §.88. 28 29 30 3ı 32 33

Yargısal Temel Haklar ₄₄₃

IV.

YARGISAL

TEMEL HAKLARIN NİTELİĞİ

Yaıgısal

temel haklann nircliğinin beliılenmesinde temğl haklann srnıflandınlrnası içinde hangi kategoride yer alacağııun tespiti de önem arz-eder.

Bir göriişe göreg yargısal temel haklar, kişisel haklar kategorisi içinde yer almaktadır. zira, hak arana özgürlüğü (m.36), kanuni hakim güvenceai (m.37), ceza hukuku güvenceleri (m.38) ve ispat hakkı (m.39) dokunulamaz kabul edileri kişisel özglİrlük güvencelerindendir. _{Bu haklann ekseni}

bir€y-dir.

Kişi

haklan, öncelikle devlete ve diğer kişileıe

kaşı,

devlet tarafindan korunması geıeken alandır. Bu nedenle koruyucıy'önlelci haklar olank ni!e-lendirilir.

Bizim de kanldığımız diğer bir görilşe görc ise35, yargısal temel haklar pozitif strtii haklan arasında yer alır. Pozitif statü haklan biİ€yin özgür

var-lığının oluş[ınılması ve korunma$ yönünde devlete gerekli tedbirleri alma görevi yükleyen haklardır.

Gerçekten de yargısal temel haklar, bireye sadece devlet

müdüale-sine

ka§ı

korunaıı

bir

alan oluşturmaktan ötE, insaİı onuruna yakışır

bir

biçimde ve sosyal hukuk devleti ilkesine uygun olank devlete, bircyin adil bir biçimde yargılarıİnasını ve yargılama sınsında kişisel hak ve özgtirlİikle-rine saygı duyulmasını temin edecek ortaını sağlama konusunda olumlu bir

edim yükler. Bu olumlu edim ytikümünün bir diğer kaynağ da, klasik devlet

anlayışında devletin yargı erkini elinde bulundurmasıdır.

Öte yandarı, yargısal temel haklar sübjektif kamu haklan olarak da

nitelendirilmişür36: Stıblektif kamu haklan, bireye devletten veya siyasi

ikti-dardan belli bir edimin yapılması veya yapılınamasını bekleme/istemb

yetki-si veren haklardır3 7.

Kanrmızca yargısal temel haklann kişisel haklardan sayılınasİ, bu nat-lann aynı zamanda pozitif statii haklan olarak nitelendirilmesine engel

değl-34

35

Bkz. AkıIıoğlu, s.l43; Kaboğlu da bu görüşe katılmakla beraber yaıgısal temel haklan kişisel haklar _{içinde "güvenlik haklan" ismi altında saymaktadf Kaboğlu} (Özgilürlük-ler), s.171 vd.

Gören, Z. Temel Hak Genel Teorisi,3.Bası, Ankaıa 1995, s.26,27: Dürig, in Mauny' Dürig, Art l03, Ab6. I, Rdn.s.

Neubauer, s.37-38 Gören, s.27, dn. 53 36

444 Yrd. Doç. Dr. ESra ATALAY

dir.

Alışılagelmiş nitelemeye göre kişisel haklar, negatif statil haklandır, Ancak temel haklann yorumu konusunda son yıllarda

gelişn

yeni düşünce-ler, temel haklan sadece bir€yin devlet ka§ısında korunmasrna yönelik so-yut bir hukuki koruma garantisi değil, aynı^zamanda olumlu edim ve kanlma İıatlan garantisl olarak da ele almaktadır38. Bu yorum doğrulfusunda

yargı-sal temel haklaı, kişi haklan altırıda düzerılense de, biıeye devleEen olurnlu bir edimin gerçetJeştirilmesini talep yetkisi veren siİbjektif kamu haklan ve dolayısıyla pozitif statü haklan olarak nite|endirilnelidiPY.

V.

YARGISAL TEMEL HAKLARIN

DAYANDIĞI

İLKELER

A) HUKUK

DwlEIı

lLKESl

Hukıık devleti ilkesi tiİm uygar demokfatik rejirrlerin temel nitelikle-rinden birisidir. Bu kavnm ile, müdüaleci devlet anlayışına

ka§ı,

amacı bireysel özgürltikleri soyut

hüü

kurallanyla_ düzerilemek ve bu kurallan

uygulaınaklİ

sınıılı

olan devlet ifade edilir4o.

Bu

doğnıltuda,

bir

hukuk devleünde anayasal orguüar egemeıılik güciinü sadece hukukun genel ilke-leri, anayasa ve kanuİılar çerçevesinde insan onurunu konımak, in§an haklan ile temel hak ve öz$irlükleri gerçekleştiımek, adaleti ve güvenliği sağlamak

amacıyla kullanabilirlef. Bu amacın _{üşına çftrknası meşnıluğun yitirilmesi} anlamınr taşıral.

Öte yandan bir tanım vermek gerekirse,

hukü

devleti, vatandaşlann

hııhıki

giivenlik içirıde bulunduklan, devleün eylem ve işlemlerinin hukuka

uygun olduğu bir sistpmdir42. Nitekim Anayasa Mahkemesi de hukuk devle-ijni, "iı*an haklanna soygılı ııe bu hakları koruyucu adil bir hukuk düzeni kuran ve bunu devam ettirmekle kındisini yİİkihnlü sayan, bütün eyleın ve işlemteri yargı denetimine bağ]ı _{devlef' şklıirıde tanımlamışra3.}

Bu

açıklaınalar çrçevesirıde hukuk devletinin

vaıl*

sebebinin insan haklanna dayalı, adil ve güveriti bir toplumsal diızen kurmak ve bunu devam

N€ubauer, §.l0-1l; Gören, s.27

Bkz. Dürig, in Maunz/Diiürig, fut.103, Ab§.1, Rdn.4.

Bkz. İzveren A. Hukuk Felsefesi, Ankaı. 1988, s.l68; Özbuduı, s.95; Soysal, s,Z5;

Tanilli, s.160

Öatrıı, B. Uyguıiınalı Ceza Muhakemesi Hüuku, Gözden Geçiıilmiş ve Genişletilmiş 3.Bası, Ankara 1995, s.76.

Özbudun, s.95

Any. Mah. 25.5.1976. 128 (AMKD, S.t4, §.189) 38 39

q

4l 42 43

yarg$aı _{Temel Hakıar 445}

ettirmek olduğu söylenebilir.

o

halde hukuk devleti ilkesi _şu unsuılan içer-melidir:

- İıısan haklanrın geıçekle$iriinesi,

- Adaletin temini,

- Hukuki güvenliğin §aganması.

Bunun yaİırsıra gerçek arilamda hukuk devletinden söz edebilmek için, insan haklanna sadec€ mevzuatta yer vermek yeterli değildiri önemli olan bunlan uygulamada gerçekteştirmektiraa .

Hukuk devleti ilkesinin ikinci unsuru olan adalet, etik ve hukuki bir kavramdf. Ancak adil bir devlet hukuk devleü olabilir.

Adil

bir devletten

söz edebilİnek için de, he*esin finat eşidiğne sahip olduğu, kanuni eşitli-ğin taıund!ğ,

kişiliğni

geliştirme imkanrnrn herkese verildiği ve buna erıgel olan maddi ve manevi engellerin ortadan kaldınldığı, her tüı{ü imtiyazm ve

keyfiliğn rcddedildiği bir sisıemin variğı gerckiras.

Hukuk devleti ilkesinin son un§uru

huküi

güvenliğn sağanmasıdır. Toplum halinde yaşamaıun ilk ve en önemli

_şaıt

hukuki güvenlik ve sosyal düzendir. Vatandaşlann devlete gtiven duymalan ve kişiüklerini §elbstçe

geliştiıebilrneleri ancak hukuki gtıvenliğn sağandığı devlet sistemi içinde miimhtn olabilira6.

Yargısal temel haklann en önenıli dayanağ hukuk devleü ilkesidira7. Diğer taraftan, yukanda belirttiğimiz

hüuk

devletinin unsurlannııı

gerçek-leşebilnesi için, örıcelikle yaİgısal temel.hakıann tam olarak garanti altına

ünmış

olması zorunludur.

Hukü

devleti ilkesinin zorunlu bir sonucu olarak, bireyin

süip

olduğu temel haklann, devletin yargısal faaliyederi içinde tannması ve etkili

bir

biçimde korunmau

için

gerckli ortamı

ve ançlan

hazırlamak devlete ait önemli bir görevdir.

M

45 46 4,I öııırı<, s.77

Öıürk,

78; İzveren, s.152_163 Özbuduı, s.95; Öz!ürk, s.78; Soysal, §.245

Alman hukukundaki yaı8ısal haklaıın bir dayanağmın da hukuk devleti ilke§i olduğu yotunda bkz. Dürlg, in Maunz/Dürig,

Aıl

l03, Ab§.l, Rdn.2, 5; Neubauer, s.72; Krauss, s.28l; BVeıfGE 9 95.

446 Yrd. Doç. Dr. Esra ATALAY

48

Ödiiüİk, s.80

49

Örürk. §.8o

50

Dilrig, in Mauny'Düıig, Aıt. 1, Rdn. 280; BVerreE 5 85 2O4

5l

König, GG Kommentar, Aıt.l, Rdn.l

52

BVerfGE 35 202 225; aynı yönde bkz. Akıltıoğlu, s.6; Görcn s.96; Öztürk, s.79

53

Sleingchter, T.G. Menschenwüde als Verfassungsbegriff, Berün 1990, s.22

B) ıNSAN 0NU.RUNUN K0RIJNu{ASI

.

lrısan onuru,

"biliıçli

olma, kcndi ta.d,eini t ıyin etme ve _kendi

çevre--

_{sinı şekıılendirme yeteneğı veren ve kişiliksizıiği ortadan}

_laldıran

_{ruh" ve}

"manevi güç"48 _{olarak tanınlanmıştır.} İnsan onuru adı verilen değer aslrnda insaıun hür iradesidir49.

İnsan onunı ilkesi, insaıın

kişiliğ

içerisinde insaıüık kavramırun

vaıol-duğu ve insarun diğer ttim insanlar gibi bizzat amaç olup hiç bir zaman basit

bir araç sayılamayacağl anlamını taştr. Bunun sonucu olarak

insan

devlet içinde basit bir obje haline getirmek iıısan onrıruna aykın düşr50.

Alİnan Anaya§a§ı, insarı onuru kawamırıa en üst değer olarak ilk

mad-desinde yer vermiş ve bu ilkeye dokunulamayacağııı! hükme bağlamışğr.

Bu

nedenle in§an onunrna saygı gösterilİnesi ve konırrmı§ı bütİın devlet faali-yetlerinin ana amacıdıf l.

İnsan onuru ilkesi diğer temel haklann etki alaıurı giiçlendirme}ie ve onlara yiik§ek

bir

ifade gücü kaz andırmaktadır.

Bu

nedenle insan onunı ilkesinin önemi, anayasada dokunulınaz olarak ifade edilmesinde değl, bu ilkenin tiim anayasa dtizeni içerisindeki kuwetlendirme ve yıınsıma eİkisin-de yaİnaktadır.

Bu

yönüyle

söi

konusu ilke, temel haklaİ sistemi içinde

odak ııoktası olma i$evi taşımaktadıf2.

Göruldügu üzer€ insan onuİu k?wıım!, ttpkı gerEl özgİirliİk ve eşitlik haklo gibi, sadece belli bir yaşam alanrru düzenleyen temel haklann aksine, insaııi faaliyetlerin taınamm ilgilendiren bir kavramdıf3.

Bu ilke Anayasamızda ayn bir temel hak olarak diizenlenmemiş, ancak başlangç bölllmünde temel bir kavram

olank

benimsoımişir. Anaya§arxn

"insann maddi ve manevi varlığını geliştirme

_hal:h"

(m,|7/|)

ile

"insan haysiyetine aykırı

cezt

ye lşlem w7ıılananıoyacagı ve eziyet,'işkence ve

angarya yasağf'ııı 'lm.17l3) _{düzenleyen hiikilmleri insan onuru ilkesinin}

Yargısal Temel Haklar 447

Yargsal temel haklann

g

anti altma alrnma§ının en

öner

i dayanakla-nndan biri de insan onurunun korunması ilkesidirs4. Aynı zaınanda bu temel haklann etkili bir biçimde kullanılması iıe de yargılamada ınsan onurunun

korunması sağlanrnış oıur. Bu aıılamda in§an onuru ilkesi ile yargrsal temel

haklar

kaşılıklı

etkileşim içindedir. Öte yandan. insan onuru, hukuk

kural-lannın adalete uygurıluğunu ve alınan kararlann doğruluğunu ölçmede en

önemli kriterdifs.

Hukuk devletinde hukuki korumarun kendisi bizzaü amaç olmayıp, geıçekleşnesi için varlığı zorunlu olan maddi bir temel hak ile bağlantı için-de aİıtam kazanıf. Biİey, anayasada kendisine tanrnan insan onuru garantisi

sebebiyle

süip

ötduğu vazgeçilmez haklanru etkili bir biçimde gerçekleştir-me imkaıuna ve araçlanna sahip olnazsa, irısan onuru garantisinin de bir

arüamı kalmaz. Devletin ödevi,

huküi

koruma aİaçlanrır da garanti aluna atmaktır.

Bu

husus insan onuru garantisinin vazBe{iıd'emez

bir

gereğdir.

Kişiliğn

seöest geliştirilİnesi hakkr ve sosyal hukuk devleti ilkesi geİeği

devlet, insan onuıuna yaraşır minimum bir korumayı da garanti eüne yü-kiımliilüğü alündadır.

Yargısal temel haklann insan onuru ilkesi ile gerekçelendirilmesi, bu haklann çekirdek alarırrır ve dokunulmazlıklannı da giindeme getimİektedir.

Zira, insan onunından kaynaklanan bütlin temel haklar, dokunulamayan bir

insan

hakh ya

_{da insan onuru çekirdeğine sahiptir.}

Bu

sebeple yargısal

teınel haklar, olağanüstü hallede

düi

askıya alınamamalıdır.

Yargısal temel haklar, bircyin devlet tedbirleri karysında hukuki

ko-ru

na hakknın tamamlayıcısı ve vazgeçilmez bir parçasıru oluşturur. _Şayet

kişi yargılama içirıde dinlenmiyonia, onun kişiliği ortaya _çıkmamış

demek-tir. İnsan onuıunun korunması, bireyin yargısal faaliyetin basit

bir

objesi olınayıp, bilakis kendi hukuki durumunu ilgilendiren bir

kannn

verilmesi süıecinde, yargılamaya etki edebilmesi ve bunun için gerekli araçlara

süip

olabilmesini zorunlu kılar56.

54

Dürig, in Maunz/Diirig, Art. l03, Ab,s.l, Rdn.2, 5; Ncubau€r, s.72; Krausş s.28l; BVerfGE 9 95.

55

AkıılDğıu, s.5

M8

VI.

HUKIJKIJMUZDA YARGİSAL TEMEL

HAKLAR

üKıŞl

GüVENIJĞ|

Anayasa m.l9'da düzenlenen

kişi

güveıiliğ, saıuklann suç isnadııun nit€lik ve sebebinden eıı lıısa sürede aynnİlı bir biçimde haberdar edilmesi

ve savunmasırrr hazırlamak için gereken zııman ve imkanlaıa sahip olrnası hakkının yanrsıra, savunmaya yönelik haklannı öğıerırne hakhru da içerir57.

Anayasa, kişİ

gilveııli§ni kişi

hüniyetiyle biıtikte düzerilemiştir. Bu

düzenleme, ceza yargılamasına ilişkin olaıak

sanğn

tutuklaİüİnası, yakalan-ma$, tutuklama sebeplerinin yazılı olarak bildiİilnesi, yakalarna ve tufukla-manın sanrğın yahdanna bildirilmesi koşullanrıı belirlemiş ve aynı

ziıman-da makul süre ıçinde yargılanmayı talep hakklnı, hüniyeti ksıdanan kişinin

yargı merciine başvuru hakkıru

ve

haksız futuklama sebebiyle uğrarıılan

zarann devletç€ tazminini htlkme bağlamtştır.

Söz

konusu dilzenleme

ile

özellikle ceza yargılamasırıa

ilişkin

bazı

ilkeler ortaya konulmuş ve böylece hukuk devletine yaraşır

bir

yargılaına hukııkıınun oluşumu amaçluımıştrr.

Kişi

güveıiiğine ilişkin yargısal temel hak bir yönüyle devletin dokunamayacağ bir kişisel hak alarrı olu$uruıten, diğer yönüyle de bireye anaya§a hilkmilnde belirtilen imkanlann sağanması

konusunda devletten olumlu bir edimde buluımayı talep yetkisi bahşetmek-tedir.

AİHs

m.s'de özgürliıkten alıkoymaya

izin

verilerı durumlar

tüdidi

olarak sayrlrnıştrr. Genel olarak

kişi

hüriyeti

ve

güverİik

hakh

ya

da "habeas corpus" ilkeleri bakımından

AİHs

m.5

ile

Anaya§a ın.19 paralel htikiinler içeınektedif 8.

Anayasa m.l7 de düzerılenen işkence, eziyet ve insan haysiyetine aykln ceza ya da rruameleye tabi tuhılma yasağ maddi bir temel hakhr. Anayasa

m.l9 ile

getirilen

kişi

güvenliği hükmü ile, insan haklannın sert _çekirdeği

olarak niteıenen bu hak alanlannı güvence altına almaya yönelik

mekaniz-mayı- oluşturmak ve işletınek amacı $idütnüştiir.

Suuk

haklanna

ilişkin

olarak

cır,ıurda

yapılan değşikler bu konuda atılrnış olumlu

bir

aüm

olarak nitelendirilebilif 9.

57

Öztİrk, §.96,97.

58

Bazı faıklrlıklaı için t*z. Kaboğlu (Özgürlükler), s,l74

59

Aynnni bilgi için bkz. Erem, F. "lnsan Haklaıı ve Ceza Muhakemeleri Usulü Kanunu

»"ğişluigı'l

riv,

l992,C.14, s.2546: Torclu, M.N. "Ceza Muhakemesinde Yapılan Son Değişiktikler", İHY , |992,C.|4, s.|3-24.

Yargısal Temel Haklar 449

B) HAK ARAMA HÜRRlyErİ

Anaya§a m.36ya göıe- "Herkes,

mew

yasıta ye _{yollordan İoydalaıırrrak}

suretiyıe yarçı mercileri önünde davacı veya davah olaiak iddia ve savunma hakkına sahiptir. Hiç bir nwhkeme, görev yeıkıSı ıçındeki davoya baloıaloan

kaçınaııaz".

Burada düzenlenen hak arama hüniyeü pozitif hukuk tarafindan

biıey-lere taıunan haklann yargısal teminatııu

olu$uruıe.

Anayasa, uluslararası metinler ve kanunlarla biİ€ye tanrnan hak ve özgürlliklerin itılali durumun-da, bu haklann gerçekleştirilebilrnesi ve korunabilnesi için etkili bjr yargı-sal denetim zorunluduİ, Ömeğin, miilkiyet hakkının taı!ındığ1 bir sistemde,

özel

millkiyete ,devlet veya kişiler tarafmdan yapılan ınüdüalelere

ka§ı

etkili bir korunma sağlanmadığ takdirde mtİıkiyet hakkının gerçekleşnesi mümkün değildir. Keza, insan haklan ihlallerine Içaşı kişinin korunması, bu konımayı sağlamaya elverişli bir yaİgı örgiitiı ve yargıya serbest milracaat

hakkı

ile

sağlanabilfu. Kişilerin hak aramalanru zoılaştran

huküi

ve

fiili

engellerin kaldınknası da bu arılamda hak anma hüniyetinin gereği<tifl. Gönildüğü gibi, bu yargısal temel hak hem ceza, hem özel hukuk

ala-runda devlete etkili bir koruma mekanizma$ oluşfuıma yolunda oluııılu bir

edim yİİkiimliılüğü getinnektedir. Bu husus Anayasa m.362 deki, malıkeme_

lerin görev ve yetkileri içindeki davalara bakmaktan kaçınamayacağı hiik_

müyle de desteklenmiştir. Hak arama hüniyeü başlı başına bir hak kategorisi

oluşturmaİnakta, temel haklann uygularıması ve korunmasında önemli

bir

araç olarak _{karşımıia çıkmaktadır.}

Aynca

Anayasa m.40'da, anayasa

ile

tanrnmış hak

ve

özgiirliikleıe miinhasır

bir

başwru hakkı diizenlenmiştir. Buradaki hak arama hakkr,

§adece yargrsal koruma için değl, yargısal yollan da kapsar biçimde genel

bir hüküm olarak sevkedilınişif2.

AİHS m.6/l de yer alan, "Her şahıs... bir ınahkme tarafindan

davası-nın

dinleııınesini isteınek hakkını haizdir"

_{şkJiııdekj hilkiim}

ile

heıtese medeni hak ve vecibeıeri ile ilgili her uyuşnıazlrğın bir

nükeme

taİafindan çöziimü, yani mahkeme öntinde hak ararna hakkı tarunmaktadf.

AİHs'nin

bircye soyut değil, §omut yani

fiilen kullanlabilir

giıvenceler sağlııınayı amaçladığı açıkuf3.

60

K8boğıu (Özgürlükler), s.88.

6l

Tanör, s.227,228.

62

Kıboğh (Özgürliikleı), ş.89.

63

Göıcüklİ/Gözübüyük,s.250.

450 Yrd, Doç. Dr. Esra ATALAY

c) KANUN| HAK|M GÜVEN.ESİ

En genel anıamda valandaşlann hukuki giiverıliğni sağlamayt

amaçla-yan,hukuk devleti ilkesinin en önemli gereklerinden birisi, kanuni hakim güvencesidir. Bu kural gereğince, gerek mahkemelerin kunıluş ve yetkileri, geıekse izleyecekleri yargılama usulü, yürinnenin düzenleyici tasamıflany-la değl, yasama orgaru tiıİafından kanun ile ve dava konusu ortaya

çıkma-dan önce belirlenmelidir. Böylece

kişi

yüut

olaya göre yargılama mercii oluşfurma yolu kapanmış olacak ve muhtemel keyfilikl,erin öniİne geçilrniş

olunacak[f4. Görİildüğü gibi. kanuni hakim kavraİnının öziıııde istisnai ve

olağanüstü mahkemelerin kurulmasının önlenmesi yatsnaktadır. Batı demok-rasilerinde bu ilkeye büyiik önem verildiği

ve

anayasalarda düzeıilendiği gözlenmeiıedir. Amerikan Anayasası Ek VI'ya göre, "Tiim cezai tahkiklerde

sanık,

_{suçun işlendiği federe deyletin} ye _bölgenin -ki bu yasoyla önceden

belirletııniş

bir

yargı

_{çevresldir- mroJsız} jürisince gecilonedcn

ve

aleni olarak.y'argılaıına... hükına sahiptir". Alrnan Anayasası m.962'ye göre ise,

"İşıisnai mahkemeler kurulannz.

Hiç

kimse kanunen tabi olduğu

hüinüen

başlu

bir

hakim ön ne _{çılarılamaz.} Özel konular için nwhkemeler ancak kanunla kurulabilir".

İrısan

Haklan

Evrensel Beyannamesi'nin

(İ[IEB)

l0.

maddesinde

"bağımsız ve tarğsız mahkeme" ibarcsine yer verilmiş, AİHS m.6da da bu ibare tekıarlanmıştır. Aynca "yasa ile kurulmuş mahkme" kavramı

getiril-mişüf5.

Kaııuni hakim güvencesini düzenleyen Anaya§amzın 37. maddesirıe

göıe, "Hiç kimse lanunen tabi olduğu mahkemeden başka bir merci önüne

çıkanlamaz".

Bü

ilke, uyuşmazhğı yargılayacak olan mahkemenin

uyuş-mazlrğn doğnasından önce kanunen beliılenmiş olmasıru gerektirir. Bu

husus Daruşma Meclisi Anayasa Komisyonunun gefekçesinde, "Bu suretle

davanın olaydan _{sonra çıkanlacak}

bir

kanunla yaranlan

bir

mahkeme

önüne getirilmesi yosaklaımnkta, yani ki§iye yahut olaya göre mahkeme kurma imkanı o r tada n k4 ldır ılmalrro7rr"66 şekJirıde belirtilrniştir..

Kanuni hakim güveırcesi aynı ziımanda mahkemelerin

bağmsız

ve taİafslzlığını da gerektirir. Hukuk devletinde birey tabii, bağımsız ve tarafsız bir hakim tarafmdan yargılanmayı isteme hakkına

süiptif7.

64

Göıcüklü, s.20.

65

Tanör. s.353-388.

66

Bkz. soysal, §.250-253; Tanör, §.362-368; Özbudun, lO1-102

Iargısal Temel Haklar

45l

D) sI]Ç vE CE?ALARA lıJŞKlN GÜVEN.EIER

Anayasanın 38'inci maddesi, "Suç ve Cezalara llişkin Esaslar" başhğı-nı taşımaktadır. Bu madde ile, ceza yargılama§ına ilişkin bazı y:ırgısal temel haklar düzenlemiştir.

Bu

temel haklar

huhık

devletinin önemli unsurlan

arasında yer

üfE.

Suç ve cezalara _{ilişkin $ivenceleri} üç ana grupta toplayabiliriz:

a) Yargtlarnanın Sonuna Kadiıf Suçsuz Sayılma Hakkı: Anayasa m.38/

4'de düzenlerrn bu yargısal temel hak aynı zamanda

İııgs m.ıl

ve AİHS

m.62'de de garanü altına alınmşğr. Bu hak, bir kimsenin suçluluğu hükmen sabit oluncaya kadar suçlu sayılmasru yasaklar. Böylece

bir

suç isnadına maruz kalaıı kişi, yargıtama sırasında masumluk karinesi sayesinde, hukıık devleti ilkesi gereği korunınuş olmaktadır69.

b) Başkasının Fiilinden Dolayı Yargılanmana Hakkı: Anayasa m.38/

6'ya göre, ceza _{sorumluluğu şaݧidir. Bu} hak, in§an onurunun koıuffna§ı ve hukuk devleti ilkelerinin gercği olarak çağdaş demokratik anayasalarda yer alan önemli bir yargısal temel haktır.

c) Kanunda Suç Saylmayan Bir Fiilden Dolayı Takibata Uğamaınak

ve

Kanunda Öngöriilmeyen Bir _{Cezaya Çaryttntmama} Hakkr: Suç ve ceza-lann kanuniliği ilkesine dayanan bu yaıgısal temel hak, Anayasa m. 38/1 ve

3'de, "Kimse işlendiği zaman yürürlükte bulunan kanunun suç saynadığı

bir

fiilden doloyı cezalandınlamaz ... Ceza ve ceza

yeine

geçen givenlik

ted-birlerİ lanunla _{konulur" şeklinde} ifade edilmiştir. Bu ilke İHEB

m.ll2

ve

AHİs

m.7 de de düzenlenıniştir.

Suç ve cezalann arıcak kanurıla konutnası ve burılann usulilne uygun

olafak aleniyet kazanması yoluyla herkesce _{öğıenilmesinin şaganmasıru} ifade eden kanunilik ilkesi hukuk devletinin vazgeçiJmez koşııludur.

Bu

maddeden kaynaklanan yargısal temel hak

ile

bircyleı

suç

ve

cezalann

önceden bilinmesindeki

huküi

giivenlikten yanıtanabİlecek ve hayatlannı ona göı€ düzerıleyebileceklerdir. Aksi takdirde, kanunda öngörtılmeyen

bir

fiilden ötiİrii ceza takibaüna başlanması, dava açılması ve ceza Verilmesi keyfiliğe ve insan _{[ıaklannın itılal} edilrnesine sebep olu10.

Pekcanıtez, H. "Mukayeseli Hukııkıa Medeni Yaıgıda Verilen Kararlaıa Kaışı Anayaso Şikayeti", Anayasa Yargısı (l2), Sempozyum 27-28 Nisan |95, s.268-269.

6E

Özbudun, §.lo2

69

Öztürı, s.97

Yrd. Doç. Dr. Esra ATALAY

DLSPATHAKKI

,

Anayasa m.39'a göre, "Kamu görev ve hizmetinde bulunanlara

larşı,

bu görev ve hizmetin

yeine

getiilmesiyle ilgili olarak yapılan isnatlardan dolayı açılan hakaret dovalarında, sanık, isnadın doğruluğunu ispat hakkına sahiptir. Bunun

dışındüi

hallerdc ispat isteminin labulü, ancak isnad olu-nan İiilin doğru otııp olmadığının anlaşılnasında lamu yararı buluıııııosına veya _{şikoyetçinin} ispata razı olrrasıta bağlıdır".

'

Buradaki yargısal temel hak, hakarct suçu ile suçlanan birisinin iddia ettiği hususun gerçek olduğu, dolayısıyla haklılığınr ispat edebilmesini

sağ-lamaya yönelik bir hak olarak düzeıılenmiştir. Bu hakkın, Anayasa m.36'da-ki hak arama özgürlüğİı ve savunma hakkı ile bidikte düşilni|lmesi geıekir.

F) AD|L YARGILANMA HAKKI

Adil

yargılama (fair trail, faires Verfa}ıren) kavramı, Common Law'da geliştirilmiş bir katraınür ve temelinin

l2ı7

tarilıli Magııa Charta'ya

dayan-dığı

kabul

edilınektedir.

Adil

yargılanma

hakkı,

Amerikan Anıyasası

m.14'de düzenlenen "due process of

lan"

kıırüı

ile garanti altına

alınmış-lır7l.

Adil

yargılanma, doktrinde "doglu dİtrüst yar\ılann"12, "dirüst ışlem ilkest'7 3, " hakkaniy ete uy gun yar gılaına'o 4 o|arak adlandırılmıştır,

Adil

yargılanma hakh Arıayasamızda açıkça dtlzerılenmemiş olrnaiia

beraber,

AİHs

m.6l2

f,

diizeıılenmiş olduğundan, hukukumuzda da

bir

iç hukuk kuralı olarak geçerlidir.

Bu

hak, anayasada yer alınayan

bir

insan hakkı ve yargısal temel hak olaıak uygulama aları bulur.

Adil

yargılanma hakkrnırı unsurlan

AİHS

m.6'da sayılnışttr. Buna

göre, bu hak bireye, (1) hakiıni bağunsız ve tarafsız bir matıkğne taraftndan

yargılanma, (2) yargılamanın makul

süe

içinde sonuçlandınlmasr, (3) yar-gılamarın aleni bir biçimde yapılması, (4) yargılamaıun hakkaniyete uygun

olarak yapılma§ı

ve

(5) _{suç§uzluk karinesinden yai"rlanması} talep

hakkın

452

7l

Ayrıntılı bilgi içiİ bkz. currıe, D.P. The constitution in the supİeme cour! chicago/ London 1985, s.364-383; §mith, R.M. Liberalism and American Constitutional Law,

1rndonl985, s.67 vd.; Ksrtacki, Der Anspruch der Paıteien auf einen faiıen Zivilprozess, KölıEerlin München 1984, s.2 vd,

72

Akıuıoğlu, s.19

73

Öztürk, s.82

Yargı'aı Temel Haklar 453

büşetnekte ve ceza yiırgılamı§ında §uxğ4n diğer bazı hakıann! düzerıle-mektedir.

AİHs'de kabuı editen adil yargılanma hakıq, tek bir hak olarak değit,

yargısal temel haklaf demeti

olank

karşımza _{çıkmaktadır.}

Bu

yargısal

temel haklardan, hak anma hakkı, kanuni hakim güvencesi

ve

yargılamaıun aleniliği ilkesi Anayasamızda mtiıferit temel haklaİ olarak diizenlenmiştir.

Adil

yargılanma hakh dava taraflanna eşit ve objektif biçimde

davra-ıulmasını da mruıüu kılar. Hakkaniyet, taİaflar arasırıda tam eşitliğin sağlan-ması ve tiım yargılama boyunca sürdürtılmesini gerektiri/s. Buna, silaİılann eşitliği ilkesi denir. Alman Federal Maiıkemesi bu ilkeyi, "adil yargılama"76 ve " usuli hakkıniyeı"77 olank isimlendirmiştir.

Silahlann eşitliği ilkesi, davada her iki tarafa da eşit iddia ve savunma

hakh ve delil ileri süme imkaıurun verilmesini de geİ€ktirir. Adil yargılan-ma hakkr, iddia ve savunma hakkıru da kapsayan üst bir kavram olrnaktadır,

Alman Anayasası m.103/1de düzenlenen

h,.ıküi

dfullenilne hakknın

(ıechtliches Gehör- hakim önünde meramlnı anlatabilrne hakkı) da, adil yargılamann, hukuk devleü ilkesinden kaynaklanan vazgeçilmez bir unsuru

olduğu kabııl edilrnektedir78. Bu ilke gereği, davaınn taraflan hakim önünde

dedini

anlatabitneli, hiç veya geıeği gibi dinlenilneden hükilın verilıne-meli, öne süriilen iddialar ve aleyhine olan _{delilleri çürütebilmeli} ve bu

saye-de yargılamanın gidişatına etki edebilmelidif9. Böyıeıikıe, özellikle ceza yargılamasında

suık,

hiç bir hakkı olmayan bir soruşturma konusu, objesi

değl, belli

hak ve yükümlüükleri bulunan ve yargılamarun gidişine etki

edebilen bir yargılama süjesi olmaktadırEo.

75

Gölcüklii/Gözübüyiiılı, s.258; Bu ilkeyi ceza yaıgılaması hukuku yönünden ele a[dığı-mızda, sanrğın haklaıı ile savcının yetkileri ara§ında bir dengenin sağlanmasını ifade eder. Ancak bu demek değildir ki, savcının yetkileri arasında biİ ayniyet vard[ veya olrnalıdır (Öztü,rk, s.92, <tn.4)

,16 Bc[ag8,3,I2

,1,1 _BGIZ,88.362

78

Bkz. Daırig, in Maıınz/DOİi8, Aİı l03, Abs.l,Rdn.9

79

Dürig, in Mauny'Dürig, Aıt l03, Aba.l, Rdn.2, 3

454 Yrd. Doç. Dr. Esra ATALAY

soNUç

Yargısal temel haklar, maddi temel haklann, devletin yargısal

faaliye-tinde geıçekleşirilmesine hizmet eden _ş€kıi temel haklarür.

Bu

haklar, Anayasamızın

kişisel

haklar bölümilnde,düzenlenmiştir.

Kişisel

haklaı,

Jellinek'in

ıJasik

aynmında rıegatif statü haklan arasırda sayılnaktadır. Ancak yargısal teınel haklar, yargılaına faaliyetinde bireye, devletten insan onunına yakışır bir biçimde ve hukuk devleü ilkesine uygun bir yargı'örgiitü oluşfurmast, yargılama kanunlanru buna görc düz€nlemesi

ve

yargılama

sırasında insuı haklan ve temel haklanna saygı gösterilünesi yolunda olumlu edimde bulunmayı taıep yetkisi veren pozitif statil hakkı olaİak nitelen-dirilrnelidir.

Bu temel haklann dayandığ ilkeler ise, tüm çağdaş demokratik

ana-yasalaıda temel amaç olan insan onurunun korunması ve hukuk devleti ilke_

leridir. Yargısal temel haklar aynı zamanda bu ilkelerin yarglama içinde gerçekleşnesine de aracılık ederler. Burada _çift yönlü bir etkileşimden söz edilebilir.

Yargısal temel haklar Anayasamızın 19, 36_40 maddelerinde düzenlen_

miştir. Burılar,

kişi

güvenliği, hak anma özgüdüğii, kanuni hakim

güven-cesi, suç

ve

cezalara ilişkin giivenceler ve ispat hak}ı olarak sayılabilir.

Aynca

AİHs

m.6'da diizerılenen adil ya4ılanma hakkı da anayasada yer

alınamasına

nğnen,

bir insan hakkı ve temel, hak olarak bu haklar liste_ sinde sayılmalıdır.