....aA"".ı"')..JTUlQı.ı;rıı.ıkj~yaıı.ıt"j,AurJli"aı.blLrlıımAlallAl[u'..ı:E...nu.ti....·tnJll'LMn....Du;e~[&"'I'ILi..SlAay~,....2...2...E""rı"",u...r..ııu..m...2...Q...Q3"--
----=.,,,,,269-VANBEYLERBEYİ MUSTAFA PAŞA VAKFı
Dr.ZekiTEKİN*
ÖZET
16. yüzyılın sonlarında Van Beylerbeyi olan Mustafa Paşa
hakkında yeterli bir bilgi bulunmamaktadır. Van Merkez Sancagı'nda VanŞehri'nin sur içindeyaptırmış oldugu camisi ve buna tahsisettiğizenginvakıflarile dikkatiçekmiştir.
Gurre·j Muharrem 1025/20 Ocak 1616 tarihli vakfıyesinde, cami ve vakıf görevlilerine ödenecek ücretler ile vakıf gelirlerinin nasıl tasarruf edilecegi ayrıntılı olarak izah edilmiştir. Bu durum vakıf muhasebe kayıtlarından da belirli periyotlai halinde takip edilmektedir. Bukayıtlardan aııla5,ldlgma göre; tuzla geliri sebebiyle heryı! giderfazlası elde eden Muslafa Paşa Vakfı,orta ölçekli birvakıfgörünümündedi)',
1- VAKFINBANİsİMUSTAFAPAŞA
kfın sahibi olan Mustafa Paşa'nın kim oldu~u ve ne zaman Van eylerbeyi olarak görevyaptıgı hakkında net veayrıntılı bilgiye sahip degiliz. Ancak bazı karinelerden yola çıkarak, birtakım kanaatlere ulaşmaktayız. Vakfın 1571 tarihli Van Evkaf Tahrir Defterinde yer almamış olması bize bu tarihlerde henüz tesis edilmedi#i fikrini vermektedir. Van Beylerbeyi Mustafa Paşa'nın 1571tarihinden sonra camisiniyaptırdı~nı esas kabul edersek, bu tarihten itibaren Van Beyıerbeyli~i görevinde bulunanları incelediğimizde 1590-1597 tarihleri arasında Van beyıerbeyli~i görevinde bulunan iki MustafaPaşa'nın var oldu#Unu görürüz. Bunlardan birincisinin bu göreve ne zaman getirildi#i belirlenememiş, ancak Mart i594 ortalarında görevden ayrıldı~ı tespit edilebilmiştir. Di#er MustafaPaşa'ya gelince; Yeniçeri A~ası iken 26 Ekim 1596 tarihinde VanBeylerbeyli~igörevine tayinolunmuş, ancak bumakamı Şubat 1597 başlarında şiddetli geçen kış şartları sebebiyle geç teslim almıştır. Aralık ı598 sonlarına doğruda bu görevibırakmıştır.i
• YYü. EgitimFakuıtesi, Ö~imÜyesi.
-270- ı Tckin' VIQ Beylerbcri MgstafıPaşı Vıkfı
Van'da bulunan Mustafa Paşa Camisini hangisinin yaptırdığı kesin olarak bilinmemekle beraber, bu Mustafa Paşalardan birinin yaptırdığı kesindir2• Camiyi yaptıran Mustafa Paşa'nın cenazesi, Van Şehrine defuedilmiştirı.
Aydın Talay, Kaçar Paşa adıyla da bilinen, Lala Melunet Paşa'dan sonra Lala MelunetPaşa'nın oğluolanHacı MustafaPaşa'nın 10051i596 tarihinde Van Beylerbeyi olduğunu iddia etmektedir4
• Ancak Van Beylerbeyilerinin yıl yıl
dökUmUnU veren Orhan Kılıç'ın çalışmasında, Lala Mehmet Paşa'ya rastlanmamaktadır.Ancak Temeşvar Sancakbeyliğinden 5 Kasım 1560 tarihinde VanBeylerbeyliğinetayin edilen Lala MustafaPaşa'nın varlı(ıınıbiliyoruz5.Burada bir karıştırmaolabilir. Ayrıca Osmanlı bürokrasi geleneğinde paşa unvanınasahip kimseler arasında sivil bir unvan olan hacı sıfatını kuııanan hiçbir kimseye rastlanınamıştır. Bu Şahısmuhtemelen Hacı MustafaAğa olmalıdır. Nitekim Van merkezinde MustafaAğa Camisi adıyla bilinen bir cami mevcuttur6.
II· MUSTAFAPAŞA VAKFı
XVI. yüzyılın sonlarına doğru Van beylerbeyliğine atanan Mustafa Paşa, Van paşa livasının merkezinde sur içinde yaptırmış olduğu camisine kendi mUlkünden zenginvakıflar bağışlayarakXVII. yüzyılın başlarında vakfını meydana getirmiş ve Gurre-i Muharrem 10251 20 Ocak 16ı6 tarihinde vakfiyesini tanzim ettirmiştir7.
1. MUSTAFAPAŞA CAMİsİNİN ÖZELLİKLERİ
Yeri: Eski Van Şehri surlarıiçindeki evinin yakınında olduğu vakfıyesinde belirtilmesine rağmen8, her hangi bir kalıntıya rastlanmadığından bu caminin yeri şu ana kadar tesbit edilememiştir.Ancak araştırmacıyazarAydınTalaytarafından Hüsrev Paşa Camisi civarında olduğu ifade edilmiştir9• Van beylerbeyi olarak Mustafa Paşa'nın ikametettiği Paşa Sarayının, Hüsrev Paşa Camisininyakınında
2Aynıeser,s.220-221.
3Başbakanlık Osmanlı Arşivi(BOA),Cevdet EvkôfTasnifi,No:9656.
4AydınTalay,Bizim Eller Van,İstanbul ı988, s.156.
5O.Kılıç,XVll.veXVIll. YüzyıllardaVan, s.147.
6BOA,Cevdel Evkaf,No:31637.
7VakıflarGenel MOdOrlOgu Arşivi (VGMA), Anadolu Sadis, DefterNo: 592, s.249/183. MustafaPaşaCamisininVakfıyesi.
8 Aynı vakfıye.
...a.A..ı(ı.ı.J.,JTUlil.ı;.rklil;yıılll.t..llAı.ı;r...l.IJtııı:;rmwıı.ılllAlnL.L.l:Eı.ıaD;ud ...jtDIIi....D....Uu;;cLj[IlP;js...i ....S...ay,...,...2&2....E...rı....•Iıı'r...u...m....2...0...03ı.-
---=.,..271-oldugu bilinmektedirlo. Mustafa Paşa Camisi hakkında vaktiyede geçen "evinin
yakınında"ibaresiiibize bu ifaderündo~ru oldu~tikrini vennektedir.
YapımTarihi: MustafaPaşaCamisini yapan mimarınkimoldu~ ve hangi tarihte yaptırıldıAı kesin olarak bilinmemekle beraber, Van'ın 1571 tarihli evkaf tahrir defterinde böyle birvakıftan ve camiden bahsedilmemiş olması, caminin bu tarihten sonrayapılmış oldu~unabir delil teşkiletmektedirl2•AyrıcaMustafaPaşa Camisi Vakfı'nın vaktiye tanzim tarihi, Gurre-i Muharrem 1025/20 Ocak 1616 olduguna göre, caminin bu tarihten önceyaptırılmış olması kuvvetle muhtemeldir13• Ancak bu tarihten ne kadar önce yapıldığına ilişkin her hangi bir bilgiye rastlanamamıştır.
Van'ı 1655 yılında ziyaret eden Evliya Çelebi'nin bu camiden bahsetmemesi, Van'da 1646 tarihinde meydana gelen büyük depremdel4 caminin
yıkılmışveya büyük hasargönnüş olabileceğiihtimalinihatıragetirmektedir. Mimari Özellikleri: Vaktiyede caminin mimari özellikleri hakkında; dört köşe duvarlarımn sağlam ve gayet muhteşembiryapı olduğuve caminin birden fazla kubbesinin bulunduğul5 şeklindebilgi geçmektedir. Ayrıcacaminin kargir bir
binaoldll!~u ve minaresininbulunmadığıda kaynaklarda geçmektedirl6•
2. MUSTAFA PAŞ!\. CAMİSİVE VAKFININ GÖREVLİLERİ
Evkaf defterinde cami vevakıfgörevlileri hakkındabilgi verilmektedir. Bu görevliler;
a- İmam: Camiye tayin edilen iki imarnın her birine günlOk üçer osmanl17
ücret ve bu ücretler haricinde otunnaları için de birer ev tahsis edilmiştir.Caminin
10Topkapı Sarayı Arşivi, Elyazmaları Kataloğu,E.9487.
ilVGMA,Anadolu Sadis, Nci:592,5.2491183.
12Tapu Kadostro Genel MUdürlUgoArşivi,KuyUd-1 Kadime,No: 202, v.i-50. 13VGMA,Anadolu Sadis,Defter No: 592,s.249/183.
14ıbn-iNuh,Van Tarihi,Mi1let Kütüphanesi, Ali EmiriKısmıNo: 630,s.i03-i04.
iSVGMA,Anadolu Sadis, No: 592,s.249/183.
16A. Talay,yukarıdaki bilgiyi her hangi bir kaynagadayandırmadan vermiştir. Aynı yazar, vakfiyeye dayanarak caminin VanŞehri'nde bilinen,genişve bilyilk bir camioıdu~nu, duvarlarınınkare ve direklerinin saglamoıdu~ndan bahseder.Van,s. 47, 156.
17Osmani; Kefe Beyine gönderilen 25Şaban 973117Mart 1566 tarihli bir hükümde Osmani tabiri geçmekte ve 4 akçenin 1 Osmani akçeetti~ibelgedenanlaşllmaktadır.(Bak: BOA, Mahimme Tasnifı, nr:5, hk.no: 1246). Ayrıca Genç Osman zamanında bir dirhem agtrlıgındaonluk "Osmanf' diye bUyük bir akçabasılmlştır. Sultanİbrahim zamanında
da"ıbrahim!" adıyla bir miktar onluk daha darbedilmiştir. (Ayrıntı için bak: Halil
-272- z.Tekin' Vap Beylerhey;Muıtafa raşa vakfı
imamıolan Mollaİbrahim'eAynü'l-kavak Mahallesinde bulunan gliney tarafi yol ile sınırlı, kuzeyi Tacettin mülküne, batısı K~tip Halil mülküne bitişik, kiler ve arsasıile birlikteüçodası olan bir ev tahsisedilmi~ve buimarnın vefatındansonra camide imamlıkvazifesini yerine getiren kişilereait olmak üzere imamınbu evde ücretsizoturması vdkıftarafından kararlaştırılmıştırıs.
3ı Kanun-ı Evvel 1330 / 13 Ocak i9i5 tarihinde, Mehmet Efendi, imarnet görevi için camide müceddeden kaydıyla, günlük üç osmanil9 ücretle vazifelendirilmiştir.
b- Hatip: Camide vazifeli bir hatibe günlük dört osmani ücret vakıf tarafından kararl~tınlmıştır20. i8 Recep i318/ i1Kasım i900 tarihinde Mustafa Paşa Camisinde hatiplik vazifesi Hatt-ıHümayan ile yeniden, günlük dört osmani ücretle Mehmet Efendiye tevciholunmuştu~ı.
c- Müezzin: Vakfıngelirlerinden, camiye tayin edilen iki müezzinin her birine günlUk üçer osman! ücret ve bu ücreti ndışında oturmaları için birer ev tahsis edilmiştir. Vakıfözellikle bu evlerden ücret alınmayacağınıveya maaşlarındanbu evlerle alakalı her hangi bir kesintiyegidilemeyeceğini belirtmiştir. Vakıf,Kör Ali evi adıyla bilinen evi, Bayezit adındaki müezzine, ücretsiz olarak oturması için tahsis etmiştir. Bu evin, Bayezit'ten sonra camide müezzinlik vazifesini yapacak kişiye de müezzinliği süresince tahsis edilmesini istemiştir. Ayrıca vakıf, Abdülhalim isimlidiğermüezzine dehayatıboyunca, ücretsiz olarak AynO'I-kavak Mahallesinde bulunan Ebubekir'in evinebitişik,Süleyman Çelebi mülkü ve yol ile sınırlı olan evini müştemilatıyla birlikte tahsis etmişti~2. Cami müezzinliğine, 25 Teşrin-i Evvel 1370 tarihinde, Osman Efendi 100 kuruş aylık ile, müceddeden kaydıyla tayİn 01unmuştu~3.
d-Mütevelli: Vakıf, vakıflanmnidaresini neslinden gelen, yaşça büyük ve dindarlıleta daha Ustün olanın tercih edilmesi için oğullarına ve oğullarının oğullarına şart kılmıştır. Vakfın idarecilik ücreti günlük beş osmani olarak belirlenmiştir.MütevelIilik, vaktiyedeki şartgeregi Mustafa Paşa'nın o~lu Hasan Bey'e sonra onun oğuııarına, ogtlllarımn oğullarına,sonra ne kadar aşağı giderse oğuııarının,oğullarımn oğullarına, erkek nesil kesildiğinde ise; Hasan Bey'in Osmani'ye lira demesi tarih açısından da mümkün degildir. Zira o tarihlerde lira kullanılmamaktadır.
I IVGMA,Anadolu Sadis,No:592, s.249/183. 19VGMA,DefterNo:2287, 8.7/2. (Esas 200,Sıra,970).
20VGMA,Anadolu Sadis,No:592,5.249/183.
21 VGMA, Defter No: 2287, s.712. (Esas 200,Sıra,966); 18 Safer 1323 tarihindeadıgeçen
vakfınbiradetvakfıyesi kaydedilmiştir. 22VGMA,Anadolu Sadis, No:592, s.249/183. 23VGMA, DefterNo: 2287, 5.712.(Esas200,Sıra,968).
...dA....iIJ·!..JTUQLı:[Jiikioonlllt~ALI[:ıı:...tıu:[D1D1Il11.lıa.rı[I...ı:E.an.aışÖJl·tJllllşiIIQuD.u:e:flı:&u:işu.i...ı:Şı.ıı'):I)'IU2",,"2..JF:ıI,[~ZUIıı[:ıı"lıımU2aıQOIL3L.:.... --:...273~
ogullarının kız evlatlarına, kız evlatlarının da soyu kesilirse,vakıfın azatlıköle veya cariyelerine, azatlı köle veya cariyesi de ölürse, azadı kölelerinin evladına, sonra erkek veyakadın bütün Müslümanlara aittir4•
Mustafa PaşaCamisivakfının mUtevellilik görevi, hemen ~akıfın vefatını izleyen yıllar içinde kardeşler ve hatta amca çocukları arasında tartışma konusu olmuşve olaylar mahkemeye intikal ettirilerek taraflararasındakisorun giderilmeye çalışılmıştır. Nitekim vakfm ilk mütevellisi olan. Hasan Bey'in çocuklarından, mUtevelliligi hak eden .Mehdi kendi rızasıyla mütevellilik görevini büyUk çocuklarından ve vakfiyedekişarta uygun bulunan öz ogluBekir'~ bıraktıgı sırada ölmesi ilzerine, vakıfın diger oglunun çocuklarından Ebubekir, vakıfın şartlarına aykırı olarakvakıfın erşed ve ekberevladı oldugunu bildiren bir arzuhal vererek miltevellilik görevini üzerine yaptırmış ve Rebiyülahır 11 41 i 28 Haziran-27 Temmuz 1729 tarihinde müteveııilik beratı kendisine verilmişti. MustafaPaşa'nın bilyük ogıu Hasan'ın çocuklarının bu duruma itiraz etmesi üzerine müteveııilik görevi, Ebubekir'in üzerindenalınarak, Hasan'ın çocuklarından Mehdi'nin büyük ogluHü~eyin'eVanKadısıolan el-Hac Ahmet Efendi'nin Zilhicce114114Kasım 2 Aralık 1728 tarihli kararı ile verilmiştir. Yine aynı sene mUtevellilik beratını kaybeden Hüseyin için VanKadısı,merkezden yenibir bı;:rat islı;:miştir.Aradan iki yılge9tikt.-n """""" bu Ic"", IIai>aııBey'inçocuklarındanolmayan r.Aazhar isimli bir kimsenin ortaya çıkarak "bende, erşet ve ekber ev/dd-ı vdkıftanım" diye iddia etmesi üzerine yapılan araştırmada, vılkıfın çocuklarından olan ve tevliyetin kendine verildigi Hasan'ın evladından olmadığı anlaşılmıştır, Hüseyin Bey'in ise,
vılkıfın evladı Hasan Bey'in çocugu oldugu ve mütevelliliği vakfiyeye göre hak
ettiğinin anlaşılması ilzerine 3 Rebiü'l-ahir 1143 i 16 Ekim 1730 tarihinde
mütevellilik görevi tekrar Hüseyin Bey'e tevciholunmuştur.Van Kadısıes-Seyyid Ahmet Efendi'nin istegi üzerine, Hüseyin Bey'e 28 Şevval 1150 i 18 Şubat 1738 tarihinde her türlüşüpheleringiderilmesi için tekrar miltevemlikberatı verilmiştir5•
Mustafa Paşa,diger evlMıAhmet'i ve Onun çocuklarını vakfınidaresine dahil etmemiş ve böylece vakıfın şartları geregince Hasan'ın çocukları vakfın idaresinden sorumlu olmuşlardır. Buna ragIDen Ahmet'in çocuklarınında zaman zaman vakfa müdahale ettiklerini görmekteyiz. Nitekim Evahir-i Receb i150
113-23 Kasım 1735 tarihinde Ahmet'in çocuklarından Mustafa'nın "erşed ev/dUanı
m"
diyerek vakfın yönetimine müdahalede bulunmuştur. Bunun üzerine Hasan'ın
evladı Hüseyin, arzuhal göndererek Mustafa'nın bu müdahalesinin önlenmesini,
eskiden oldugu gibi vakıf idaresinin yine kendinde kalmasını ve beratırıın eline
24VGMA, Anadolu SadiS, No: 592, 5.249/183. 2SBOA, Cevdet Evköf, 9656.
-274·
z.
Tckin' Yap Bq1crbCylMust8CaPaşaYakf.verilmesini istemiştir. Bunun üzerine yapılan araştınnada mUtevellilik görevinin Hüseyin'in üzerindeoldu~ ve baŞkasınaberat verilmediAi anlaşılmıştır6•
•" t o ı::: ,".;
1255-1256/1839-1840 tarihli evkafdefterindeki birkayıttan, 1237/ 1821-1822 tarihinde
rriUt~eni'lik vaZifesıiıi~
es-SeyyidHüs~yid'in
yerine getinneye başladlAtnı gönnektey
t.z2
7.Haiine-i 'Evkaftaki kayıtla ise, es-Seyyid Hüseyin'in 24 Cemaziye'l-evvel 1259/23 Haziran 1843 .tarihinde mUtevelliliAi, oglu MusaDerviş Halife'ye devretmiş ve eline beratı verilmişti~8. 1261-1264/ 1845-1848 tarihli evkaf muhasebe defterine görcHse, Seyit bin Fazıl vakıf idaresi görevini, beratlı olarak adı geçen tarihlerdeyUrl1tmekteydi29• Van Evkaf MüdUr Vekili es-Seyyid Mehmet Emin Bey'in onayı ile verilen senette ise, 28 Şubat 1277/ 12 Mart 1862 tarihindevakıfmUtevellisinin es-Seyyid Hüseyin oldu~ anlaşılmaktadıfo.MustafaPaşa VakfıMütevellileri MustafaPaşa Hasan Bey Mehdi Ebubekir Bekir HüseyinBey Es-Seyyid HUseyin MusaDervişHalife Seyit binFazıl Es-Seyyid Hüseyin
GörevYaptıklarıTarihler
Camininyapımıvesonrasında vakfıyönetti. 1 Muharrem 1025 / 20 Ocak 1616'ya kadar.
1 Muharrem 1025/20 Ocak 1616 - ?
ZiIhicce 1141' /28Hazirıiri-27Temmuz 1729'den öneekısabir süre görevyaptı,ken& iste!Üyie ·ogluBekir'egÖ~evi bırakmak istedi.
Zilhieee 1141/28 Haziran 1729 - 3 Rebiü'l-ahir 1143/16 Ekim 1730 Tarihinde görevden el çektiriidi.
Mehdi oAlu Bekir'e görevibırakmakistedi fakat Ebubekir hile ile görevi ele geçirdi.
3 Rebiü'l-ahir 1143 / 16 Ekim 1730 - 28Şevval1150/ 18Şubat 1738 tarihindegörevine devamediyordu.
1237/1822 - 24 Cemaziye'l-evvelI259/23 Haziran 1843 24Cemaziye'l~evveı 1259/23 Haziran 1843
1261-1264/1845-1848yıllıuında 28Şubat12i7/12Mıı~ 1862
e-
Diler Görevliler: Vakıf tarafındancamide gö.rev yapan farraşagünlük bir osman., caminin muarrifine31 günlUk bir osmani, vakıfta görev yapan katibe ve26Aynıbelge.
27BOA, NezaretSonrasıEvkafDefteri, Ev. HMH. 6224,VakıfMuhasebe Defteri, v.31b.
28BOA, NezaretSonrası EvkafDefteri, Ev, No: 17710,
29BOA, NezaretSonrasıEvkafDefteri Ev. No: 12617, v.2/a. 30BOA, NezaretSonrası EvkafDefteri, Ev.17710,
31 Muarrif; Cami ve tekkelerdehayırsahiplerinin adlarını sayan ve dua eden müezzin veya derviştir.
...AA..ı(u.!.J.TJlin[r:ikoob:ıa.Lt4~[I:lIMaı'tıu:rmmaıMlıaarı:ı,..r.EiIIln'u:tiwtnUIJLQ.uDtlCı:g:g'Iıı·liL.iS:u.l):yı..'2""2.JEc.ı:rzu:ll&l[:ıIiumlJLJj2QIIlQW3
~-~27S-cabiye de günlük ikişer osınani verilmesi kararlaştırılmıştır32• Mustafa Paşa Vakfı'nın vakfıyesinde vakıfın şartları arasında mUderrislik görevi bulunmazken,son zamanlarda Şura-yı Evkafkararıylaböyle bir görevlendinneyle karşılaşmaktayız. Nitekim 5 Mayıs 13301 13 Mayıs 1914 tarihli vakıfdefteri
kaydında Şura-yı Evkaf kararıyla 1327/1911 senesinde MuStafa Paşa Camiinde
hizmet etmek için müderrislik vazifesine, Abdülmecid Efendi'ninaylık
250
kuruş maaşla vazifelendirildiAini gönnekteyiz33•
f-Vakıfve Cami Görevlilerinin Aldıklan Ücretler i-Vakıfgörevlileri: Vazifesi Mütevelli Katip Cdbi Ücreti (Günlük-Osmani) 5 2 2 Sayısı 2-Cami görevlileri: Vazifesi Hatip İmam Müezzin Muarrif Ferraş
Müderris(l327/1911 yılında Şurayı EvkafKararıyla) Ücreti(Günlük-Osmani) 4 3 3 i i
250
(Kuruş) Sayısı 1 2 2 i it
3-MUSTAFAPAŞAVAKFI'NINGELİRGETiREN MÜLKLERİ
Mustafa Paşa, camisinin giderlerini karşılamak, tamir ve bakımını
yaptırabilmekiçinaşa~ıdaki mülkleriniba~şlayarak vakfetmiştir:
1-Amik34 Nahiyesinde denize yakın bir tuzlayı vakıf etti3S
. Bu tuzla, batı
tarafi deniz, do~usu Canik16 Köyü topra~ı, güneyi Nurşin Köyü topra~ı, kuzeyi Mülksatan Köyütopra~ıyla sınırdır.
2-
Van Vilayet merkezinde bulunan, Üçtarafı Sultan Hamamı önüne giden yol ile birtarafıÖmer Halife'nin evi ilesınırlı34dükkanın tamamıcamininişlerine vakfedilmiştir.l2VGMA,Anadolu Sadis, No: 592,5.249/183. 3JVGMA, Defter No: 2287,5.7/2. (Esas 200,Sıra967). 34Yeni ismi"Yeşilsu"dur.
3STuzla bu g1ln dahi tuzişletmecilerince işletilmektedir.
-276- ı. Tckjp' Vıp BCYICrbCyi MuıtafıPapVıkfı
3-
Van Şehri'nin Ayn~'I-kavak Mahallesinde bulunan, kuzey tarafı Tacüddin evi, güneyi Aynü'l-kavak Mahallesi, doAusuHacı Halil evi,batısı umumi yo1,olan iki evi va,kfetti. Bu iki ev halkarasında Halil~aevleri diyetanınmakta ve bu evlerin her birineSOOOsrn4nideğertakdiredilmiştir.4-
Aynü'I·kavak Mahallesinde bulunan ve HıztrKatip evi adıyla bilinen, güneyi umumi yola,batısı YusufÇavuşve Katip Piyaleevine, kuzeyi SeyfiAğanın evine, doAusu ReisHasan'ınevinebitişikbulunan bir adet ev.5-
Bayezit adındaki müezzine, ücretsiz olarak oturması için Kör Ali evi adıyla bilinen bir ev tahsis etti. Bu ev müezzin Bayezit'ten sonra camide müezzin olacak kişiye de müezzinliği müddetince tahsis edilecek, müezzin ücreti kendine verilmekle beraber ev içinmaaşındanücret kesilmeyecektir.6-
Aynü'l-kavak Mahallesinde bulunan güneyi umumi yola, kuzeyi Tacüddin mülküne, batısıKatip Halil mülkünebitişik, kiler vearsası ile birlikte üç odası olan evi camininimamıolan Mollaİbrahim'etahsis ve tayin etti. Buimarnın vefatındansonra camide imamlık vazifesini yerine getiren kimse bu evde ücretsiz oturacak ve ücretinden kesilmeyecektir.7-
Aynü'l-kavak Mahallesinde birtarafı Süleyman Çelebi mülkü ilesınırlı, diğer tarafı Ebubekir evi ile bitişik, öbür tarafı umumi yol ile sınırlı olan evini müştemilatıyla birlikte vakfedip, bu evi ücretsiz Abdülhalim'e yaşadığımüddetçe tahsis eyledi. Kendisinden sonra müezzin olan kimse oturacak ve bunun karşılığındada müezzinlik ücretinden hiç birşeykesilmeyecektir.8-
Aynü'l-kavak Mahallesinde güneyi kaleduvarıyla, kuzeyi umumi yol ile, do~u Sirkenamıylabilinen MustafaÇavuşevi ilesınırlıevinivakıfeyledi. Bu ev MolaŞeyh!zevcesi, AhmetkızıHuri Hatun'dansatın alınmıştır.9-
Van Kalesi haricinde bulunan Eski Bahçe (Eski Bostan) veya Azadı Bahçesi adıylabilinen ve Ruhban CeliUi'den satın alınanve güneyikısmenumumi yol vekısmenKösler mülkü ile hudutlu ve kuzeyi Camii KebirVakfı'nınhududuna ulaşan ve doAusu umumi yol, batısı yine Camii Kebir Vakfina ulaşan araziyi vakfetti.10-
Van Kalesi dışında bulunan, güneyi vakıf arazi, kuzeyi umumi yol, batısı Müslüman mezarlığı, doğusu ise gayr-i mUslimmezarlığına sınır olan uzun vegenişbir parça araziyi devakıfetti.11-
Küçük Mermit de denilen Şeker Bey Köyü'ndeki de~rmeni devakıf etti.12-
Şeker Bey Köyünde bulunan aAaçlar ve üzüm bağını müştemilatıyla birliktevakıfetti....aA...iLlo'ıo..lTuDı.ı;rAlk!Iı'Y'lLIt~Aı.ır"'''l.lltıwrmlllAl.l~pru.I ....E...g...tjı.ıo'tillill'IııQ...Q",e""rg...i....i....S...IYJ,lı....2..2 ...E...rz~I..lr..."m...2..QQ...3'--
~-277-13-
Avanikl? Köyünde bulunan, batısıumumi yola varan ve kıblesi büyük çayal8bitişik, doAusu Avanik Köyühalkınınbahçelerine ve kuzeyi köyUn evleriyle son bulan birkıtaavluyu davakıfetti.14-
Derebeyi Köyünde bulunan deAirmeni devakıfetti. Bu deAirmen harap idi,vakıfbunukendimalıylatamir ve ihyaetmiştir.15-
Van Kalesi dışında bulunan, birtarafıTerzi Mehmet bahçesi ile diğer tarafı Keşiş Avram bahçesiyle, diğer tarafı yol ile sınırlı olan ve Reisü'l-küttab Hüseyin Efendi Bahçesiadıyla bilinen bahçesini de vakfetmişti~94- VAKIFINŞARTLARIVEVAKıF GELİRLERİNİNTASARRUFU
Vakıf Mustafa Paşa vakfına bağışladı~ı zengin akarın nasıl tasarruf edileceğini ayrıntılı olarak düşünmüş ve vakfıyesinde bunları detaylı olarak kaydetmiştir.Buşartları şu şekildegöstermemiz mümkündür;
1- Halkarasında Merhum HalilAğaevi olarak bilinen iki adet evdevakıfın evladının oturmasını ve ücretinin vakfa vermesini ve bu evlerin her birine icar bedeli olarak 500 osman! ödenmesi.
2- Mustafa Paşa Camii görevlilerinden hiç birini kadıların. hakimlerin azletmemelerini,bunlarınazil ve tayinlerinin mütevelli eliyleyapılması.
3- Bir ihtiyaç belirinceye kadar bu ihtiyaca sarf edilmek üzere vakıf gelirinden artanmiktarın biriktirilerek,saklanması.
4- Zamanın kadı ve hakimlerinin vakfa müdahale etmemeleri ve hiç bir kimsenin biriktirilen fazlalıklariçin, padişahtan berat almaması, şayet bir kimse böyle bir berat getirirse onunla amel edilmemesi. Vakıf gelirlerinden öncelikle caminin mülklerine, sonra hayrata sarf edilmesigerektiği.
5- Camininduvarlarınınvedamlarınınkireçle tamir edilmesi gereken yerler kireçle, kurşunla onarılması gereken yerlerin kurşunla enarılması ve saAlamlaştırllmasl.
6- Caminin mumlanna veçerağına, yağve zeytinyaAı gibi gerekli ihtiyaç ve mühimmatına sarfiyat yapılması. çerağ yağı için her gece iki osmani ve her Berat gecesi için iki büyUk mumun tahsis edilmesi.
7- Caminin ve kubbelerininyıkılıpharap ve viranolmasındankorumak için yukarıdabahsi geçen önlemlerinalınmasında gevşeklikgösterilmemesi.
37Avanik köyünUn yeni ism(DibekdüzU Köyüdür.
38 Bu çay, AblangezÇayı'dır.
39 VGMA, Anadolu Sadis, No: 592,5.249/183. i Muharrem 1025120 Ocak 1616 tarihli,
-278- z.Tekip' Van 8c,v1erbcyi Mustaf.Paşa Yakfı
8- İki imam, iki müezzin ve diger hizmetlilerden oluşan ücretlilerin maaşları güler yüz ve tatlı sözlerle, aydan aya, eksiksiz verilmesi. Eğer bu vazifelilerden biri görevini terk eder ve kendi vazifesini yapacak birini de yerine koymamışsabu hükmündışında olacagı.
9- Yukarıda geçen masraflardan artan gelirlerin fazlası ogıu Hasan Bey'e sonra onun oguııarına, ogullarının ogullarına, sonra ne kadar aşagı giderse ogullarınm,o~ııarınıno~lIarına,erkek soyu kesildiginde Hasan Bey'ino~lIarının kız evlatlanna, kız evlatlarının da soyu kesilirse, vAkıfın azadı köle veya earlyelerine, sonrabunların evladına, bunlarında soyu kesilirse, erkek veyakadın bütün Müslümanlara aitolacağı.
10-Vakıftanhiç birşey satılmamasıvevakıfmallarındanhiç birşeyinmiras yoluyla birbaşkasınamülkolmaması şart koşulmuştur.
11-Ayrıca vakıf, vakfınınyer ve göklerle beraber ilelehet devam etmesi için şerive kanOOi bütUngirişimlerde bulunduğuvegereğini yaptığını.
12- Caminin işlerini tamamlayıp, mevkfıfatı vakfedince bunları o~lu Hasan'a teslim ettigini ve Onu bu hususta vekil tayin ettiğini, Hasan Bey'in de bunları vakıftanteslim alarak,şartlarauygun olarak tasarruf eyledigini vaktiyesinde ifade edilmektedir40.
5·MUSTAFAPAŞAVAKFININMUHASEBESİ
Vakfın nasıl yönetiidiği, vakıfın şartlarınauygun davranılıp davranılmadıgı ve zaman içerisinde ne gibi de~işikliklere u~adı~ı en rahat evkaf muhasebe defterlerinden gözlemlenmektedir. Bu defterler vakıftarihi Uzerine çalışma yapacakkişiler için en önemli kaynak niteligitaşımaktadır.
Mustafa Paşa Vakfı'nın vakıf del ir-giderlerini kontrol eden degişik zamanlara ait muhasebe defterlerine rasdadık. Bu defterlerin bir kısmı yıl yıl birbirini takip ederken, diger birkısmıise aralıklıolarak ve birkaçyılıiçine alacak şekildeicmal olarakkarşımızaçıkmaktadır.
Bu defterlere göre; 3 Rebill'l-ahir 1257/25Mayıs1841 senesindeyapılan muhasebe denetlemesinde 1254-1255/1838-1839 senesinde vakfıniki yıllık maaş giderleri 250 kuruşolarakkaydedilmiştir.Ancak 1256-126011840-1844 tarihleri arasındayani beş yıllıkdöneminmaaşgiderlerikaydedilmemiştir.27 Rebiü'l-evvel 1266 / 10 Şubat 1850 tarihinde yapılandenetlernede ,ise 1261-1264/ 1145-.1848 tarihleri arasındaki dört yıllık sürede ödenen maaş giderleri 520 kuruş olarak kaydedilmiştir. Aynı şekilde1265-1266/1849-1850 senelerini ihtiva eden iki yıllık sürede ödenen maaşlar kaydedilmezken41, Gurre-i Certıaziye'ı~ahir 1268/23 Mart
40Aynıvakfiye.
~Ao-J(~I....T..IIQ.ı.ırk~iyJJlILLt .a.Aurlıo.$bwrUlm..I...JIL1JrıuE...g4lIt.u.itOlIoI$ı.ıı.!I,1jD~Cı:g...i''''1",SllI,lIy",,12...2...E'"'rı...urUlg...m...2...Q...Q3...
~-279-1852 yılında yapılan denetlernede 12661 1850 senesinin maaş gideri 520 kuruş olarak kaydedilmiştir42• 27 Cemaziye'l-evvel 1269
i
30 Mart 1851 senesinde yapılandenetlernede ise 1267i
1851 senesinin personelmaaşgiderleri 560kuruşve 30Teşrin-iSani 1270112Aralık 1854 tarihli denetlernede 1268i
1852 senesine ait personel maaşgiderlerini de aynı şekilde560 kuruşolarak deftere kaydedildi~ini görüyoruz'u. 3 Zilhicce 1257i 16 Ocak 1842 tarihindeyapılandenetlernede1254-1255
i
1838-1839 tarihleri arasında iki yıl\ık maaş gideri 60 kuruş olarak, 30 Teşrin-isani 1270i
12Aralık 1854 tarihli denetlernede ise 1259 - 1268i
1843-1852 yıl\arı arasındaki dokuz yıllık maaş giderleri 329 kuruş olarak ayrıca kaydediImiştir44•Bu oranların düşükseviyede olması ve yukarıda aynı yıllara ait personel giderlerinin verilmiş olması göz önüne alınırsa, bunların sonradan ilave edilmişekmaaşgiderlerolabilece~i düşünülebilinir.
Senesi 1254-1255/1838-i839(İki yıllık) 1256-1260/1840-i860(Beş yıllık) 1261 -1264/1845-1 848 (Dörtyıllık) 1266/1850(Biryıllık) 126711851 (Biryıllık) 126811852 (Biryıllık) 1259-1268/1843-1852(Dokuzyıllık-ek) MBBşIBr (Kuruş) 250+60 Kaydedilmemiş 520 520 560 560 329
Ödenen MiktBr (Kuruş) 250+60 Kaydedilmemiş 520 520 560 560 329
12561 1840 senesinde Mustafa Paşa Camii Vakfınıngelirlerinin toplamı, 1050kuruş,giderinintoplamıisealtısenelikmaaş-ımuharrer45ve harç muhasebesi (Biryıllık maaş-ımuharrer ve harç muhasebesi 47kuruştur.47 x 6= 282kuruş)ile birlikte 1147 kuruştur46. Vakfın bir yıllık gelir ve giderleri göz önüne alındı~ında gelirleri giderlerinirahatlıkla karşıladı~ınıgörmekteyiz.
Gelirler Kuruş Giderler
Kurnş
Tarla zemin ic4l'esi i7 Tuzlanın masrafları 150
DOkkan zemin iciresi (20 adet) 33 Tuzla veVakıf çalışanbirımn maaşları 715
Canik Köyündeki küçük tuzla geliri i000 Maaş-ımuharrer ve harc muhasebesi
42Aynıdefter, v.S3/a 43Aynıdefter,V.SIIb.
44Aynıdefter, v.S3/a
4S Evkaf Müdürlügünde çalışan personelin maaşları maaş-J muharrer adıyla her vakJftan alınan belirli bir orandakiaidatıardanödenmekteydi.
-280-
z.Teklg' vap DCf'eth,)',Mg.'''ı rışı vıkfı912
Toplam
10S0
47
Toplam
126i· i264i i845-i848yılları arasında dört yıllık geljrlerinin toplamı 6i98
kuruş, giderlerinin toplamı 4230 kuruştur47. Tuzla gelirler'i toplam 5985 kuruş olmakla beraber dükkan gelirleri ve tarla gelirleria~,n:iilı bi;şekildeverilmeyerek toplam gelirler hanesine 213 kuruşluk bir katkı ·;/!.~ıiurlaktadır. Vaktiyede 34 dükkan mevcutken 1256 i 1840 tarihli muhasebe ~Yitlarifıda 20 adet ve
1261-12641 1845-1848 yıllarını ihtiva eden muhasebe kayıtlaMnda ise Lo dUkkandan bahsedilmektedir. 24dükkanınakibetihakkındaher hangi bir bilgi mevcut degildir.
Gelirlerden giderleri çıkardı~ımızda 1918 kuruşluk fazlalık vardır. Buda bize vakfın gelirlerinin giderlerini karşılayabildigini gösterir. Fazlası vaktiyeye göre vakfın mütevellisi tarafından saklanmak üı:ere bırakılmıştır. Bu durum aşagıdakitabloincelendi~indedaha iyianlaşılmaktadır.
Gelirler Kuruş Giderler Kuruş
Tuzla geliri (1261/1845 senesi) 1475 İmam maaşı(4yıllık) 1600 Tuzla geliri (1262/1846 senesi) 1560 Müezzinmaaşı(4yıllık) 800 Tuzla geliri(126311847senesi) 1350 Hatipmaaşı(4yıllık) 440 Tuzla geliri (I 264/1848 senesi) 1600 Ferraş maaşı(4yıllık) 340 Tarla(ıoKıta)ve Dükkan(1OAdet) geliri (4 Kaglt ve Çiriş gideri (4 yıllık)
yıllık) 213 450
Evkaf-ı HUmayun harcı (4 yıllık) 650
Toplam
6198
Toplam4280
1266 / 1850 yılında vakfın, Canik Köy'ünde bulunan tuzladan elde ettigi gelir 4800kuruşolup, muhtelif giderleri ise 2850kuruştur. Vakfıngelirlerinde 1950 kuruş fazlalık oldugu görülmektedir. Ayrıca vakfın dükkan ve tarla gelirlerinin kaydedilmemesi de dikkat çekicidir48• Ayrıca vakıf gelirleri icmalen
verilirken,giderlerin bir dökümüyapılmaktadır. Aşagıyatablo halinde çıkardıgıınız bu dökümler dikkatle incelendiginde daha önce muhasebe kayıtlarında olan kalemlerin büyük birartıŞgösterdigini görmekteyiz.
Giderler İmammaaşı Hatipmaaşı
Müezzin
maaşı Ferraş maaşı47BDA, NezaretSonrasıEvkafDefteri, Ev.l2617, v.2Ja. 48BDA,NezaretSonrasıEvkafDefteri, Ev.14163.
Kuruş 800 100 500 150
-IlA~j)...T.LJQlLlr;ıık~i)':.ıı."ı..tA~rı;ı"Iı'tırULImlıı'lıl'lIJru.I..ı:.E.ıı.n'lıtl.utIııQ'Iı'ı.ıD.ue:.ı;ı:ı;ıiill.j,-,Ş;u'ı,ı:)'L.I2...2o..,ı;.El..lrz"'u'l,;ruıumIll..oık200ıw.ı3t..-
".281-Vaizmaaşı SüpürUlmesine
Mahal·i sairesine masraf Mumparası
Aid-i Hazine veHarc·ıMuharrer
Toplam 150 50 300 150 650 2850
28Şubat1277 / 12 Mart 1862 tarihindeyapılansenettenanlaşıldı~ınagöre, 1276 / 1860-1861 tarihinde vakfm Canik tuzlası geliri, 1300J kuruş, tuzla işletmelerinin gideri ise 4001 kuruştur. İşletme giderinin gelirinden çıkarılmasıyla elde edilen 9000kuruşvakfin 1276 tarihinde Caniktuzlasıgeliridir.Aynı tuzladan 1277/ J862 senesi geliri ise 16000kuruştur.Bu gelir Van EvkafMüdürü vekili es-Seyyid Mehmet Emintarafından onaylanarak, Van Livası Mal Sandı~ından vakfm müteveIlisi es-Seyyid HUseyin'e senediyle beraber teslimedilmiştir49•
ABSTRACT
We do not have sufficient information about Province of Van Governar Mustafa Pasha who lived in the Iate 16thcentLlry. He is famous with building a mosque and its foundations, which were built in the city center of Van. The fees that were going to be paid to the employers who worked in the mosque and its foundatjons was explained with a vakfiye (foundation eertificate) İn detai! dated 20.ı.i6i6. These details can be foııowed by foundation accounts for certain periods. It can a1so beunderstand from these
details that Mustafa Pasha foundations seemed to be a medium
scale foundation that had more input than output beeause of salt production.
