KAZAK FOLKLORU ve HALK EDEBİYATI HAKKINDA
Doç. Dr. ŞAKİR İBRAYEV İLE BİR SOHBET (*)
K ıs a h a y a t h ik â y e n iz i a n l a t ı r m ı sın ız ?
1950 y ıl ın d a K a z a k is t a n ’ın K ız ılo r- d a v ila y e tin in Ş iy e lia v d a n k a s a b a s ı n ı n B e s ta n k ö y ü n d e d o ğ d u m . ilk o k u la C im k e n t v ila y e tin in K e n ta v k e n tin d e b a ş la d ım . 1968 y ıl ın d a il k o k u lu b i t i r d im (1958 . 1968). 1968 y ı l ı n d a A l m a - A t a K a z a k D e v le t Ü n iv e r s ite s in i n F i lo lo ji F a k ü lt e s in e g ir d im . A d ı g e ç e n f a k ü l t e y i 1973 y ıl ın d a b it ir d im . B ir y ıl a s i s ta n o la r a k ili m le r a k a d e m is i M u h t a r A v e z o v , E d e b iy a t v e S a n a t E n sti- t ü s ü ’n d e ç a lış tım . 1974 -1976 y ı l l a r ı a r a s ı n d a M o s k o v a i l im le r A k a d e m is in in , D ü n y a E d e b iy a t la r ı E n s ti tü s ü ’n ü n fo lk l o r m e r k e z in d e a s i s t a n o la r a k ç a lış tım . 1976 - 1979 y ı l l a r ı a ra s ın d a . M o s k o v a Ş a r k i y a t E n s ti tü s ü n d e a s p i r a n t o ld u m . 1979 y ıl ın d a «D ede K o r k u t D e s ta n ın ın P o e tik a s ı» ü z e r i n d e h a z ır la d ı ğ ım t e z im le « E d e b iy a t D o k to ru » ü n v a n ı n ı a ld ım . 1980 y ıl ın d a il i m l e r A k a d e m i s in d e (A lm a - A ta ) ö ğ r e tim ü y e s i o l d u m . 1982 y ıl ın d a K a z a k D e v le t Ü n i v e r s i t e s i n e g e ç tim . 1990 y ı l m a k a d a r Ü n iv e r s ite ’d e k a ld ım . B u a r a d a 1987 y ıl ın d a d o ç e n t o ld u m . 1992 y ıl ın d a M u h t a r A v e z o v E l Y a z m a l a r ı M e r k e z i n i n b a ş k a n ı v e E n s titü m ü d ü r y a r d ı m c ıs ı o ld u m . D il d o ç e n ti K a r lıg a ş h a n ı m l a e v li y im , b ir i k ız , ik is i o ğ la n , ü ç ç o c u k b a b a s ıy ım . ' B iz e K a z a k f o l k lo r u n u n ö n e m li s i m a l a r ı n ı s a y a r m ıs ın ız ? B u n la r ı ik iy e a y ı r a r a k s ı r a l a m a k is tiy o ru m .
* Bu sohbet, 1992 yazında K azak istan ’da bulunan yazarım ız Yrd. D oç. Dr. Ali Berat A L P T E K İN tarafından yapılm ış,
tır. 1. V e f a t e d e n le r : Ç o k a n V e lih a n o ğ lu , E b u b e k ir D i- v a y e f, A h m e t B a y tu r s u n , E lib e y M a r- g u la n , M u h t a r A v e z o v , S a k e n S e y fu lin , M a lik F a b d u llin , E u e lb e k K o n z a tb a e v , B e k m u r a t V a h a to v . 2. Y a ş a y a n l a r : R a h m a n k u l B e z d ib a e v , S a i t K as- k a b a r o v , O r a z g u l K a z m a g a m b e to v a , Ş a k ir I b r a y e v ... Ş a k i r B ey ç a lı ş m a la r ı n ız d e r le m e y e m i d a y a n ıy o r ? D o k t o r a te z im d e d e r le m e iş i y a p m a d ım . Ç ü n k ü D e d e K o rk u t, h a z ı r l a n m ış, m e t n i to p la n m ış b i r e s e r . A n c a k A k S a n d ık , K ö k S a n d ık , S o k ır T ek e, K a z a k E p o s u b ü y ü k ö lç ü d e s ö z lü k a y n a k l a r d a n y a p ıl a n d e r le m e y e d a y a n ı y o r. D e r le m e y i g e n e llik le se s a l m a c i h a z ı v a s ı ta s ı y le y a p ıy o r u z . D a h a s o n r a d e r l e n e n b u m a lz e m e le r i y a z ıy a g e ç ir iy o ru z . A n c a k , g ö z le m , m ü l a k a t vs. m e t o d la r ın ı d a z a m a n z a m a n u y g u l a d ığ ım ız ı b e li r tm e k is te r im . Ş a k i r B ey, b u g ü n e k a d a r k a ç k i t a b ın ız y a y ın l a n d ı, k o n u l a n n e le r d ir ? Ş im d iy e k a d a r 4 k it a b ım y a y ı n l a n dı. B u n la r ı n d ış ın d a 40 m a k a le m y a y ın la n m ış o lu p , b u n u n 15’i R u s ç a , 2 ’si K ırg ız c a , 23’ü is e K a z a k ç a d ır . K ita p la - n m m is m in i v e r i r s e m z a te n k o n u s u d a a n la ş ılır . D e d e K o r k u t D e s ta n ın ın P o e tik a s ı, A lm a - A ta 1966. K a z a k E p o su , A lm a - A ta 1987. A k S a n d ı k - K ö k S a n d ık , A lm a -A ta 1988. S o k ı r T ek e, Ş u a n d a d a K a z a k B a t ı r l a n , C ır ı n ın P o e ti k a s ı ü z e r i n d e ç a lış m a k ta y ım . E k im a y m a d o ğ r u b u k it a b ım d a y a y ın l a n a c a k . B u a r a d a A k S a n d ık - K ö k S a n d ık
20
Millî Folklor
a d lı e s e r im in y a y ın l a n d ığ ı y ıl ö d ü ll e n d ir ild iğ in i d e b e li r t m e k is te r im . A k a d e m id e k i p e r s o n e l s a y ın ız n e d ir . K e n d i a r a n ı z d a b i r s ın ıf la m a n ız v a r m ı? A k a d e m i m e r k e z in d e 38 k iş i ç a lış m a k t a o lu p ş u b ö lü m le r b u l u n m a k t a d ır . 1. E l y a z m a la r ı n ın s ı n ıf l a n d ır ı l m a s ı v e tip le n m e s i 2. M e tin l e r in d e r le n m e s i v e y a y ın l a n m a s ı 3. A r ş iv v e d e r l e m e 4. L a b a r a t u v a r b ö lü m ü B u g ü n c a n lı o l a r a k K a z a k f o l k lo r m a lz e m e le r i b ilin iy o r m u ? B u f o lk lo r m a l z e m e s in i n t ü r ü n e g ö r e d e ğ iş m e k te d ir . B ü y ü k d e s t a n l a r y a v a ş y a v a ş u n u t u l u r k e n , m a s a l, e fs a n e , f ık r a , m it, a k ın , k o ş u k , ş a r k ı, e v le n m e c ı r l a n , ö lü m c ı r l a n h â l â c a n lı lı ğ ı n ı k o r u m a k t a d ı r . Ş a m a n iz m le ilg ili â d e t l e r h e m e n h e m e n u n u tu l m a k ü z e r e d i r . İ n s a n ım ı z d a h ız lı b i r d e ğ iş im v a r d ı r . 1917 ih t il a li ö n c e s i h e m e n h e m e n h e r k e s s ö z lü k ü l t ü r l e u ğ r a ş m a s ı n a r a ğ m e n ş im d i il g il e n e n le r y o k d e n e c e k k a d a r a z . Y a ş lı k iş i l e r d ü n y a s ı n ı d e ğ iş ti r d ik ç e fo lk lo r, h a l k e d e b iy a t ı m a lz e m e s i d e o n u n la b i r li k te ö b ü r d ü n y a y a g id iy o r. R a d y o v e te le v iz y o n d a b u m a l z e m e l e r d e n n e ö lç ü d e is ti f a d e e d iy o r s u n u z ? R a d y o m u z d a n s ık s ık d e s t a n a n l a tılıy o r . T e le v iz y o n d a is e a k ı n l a r ( a ş ık la r ) s ık s ık a y t ı z a ( a tış m a ) ç ık ıy o r la r . A y tız l a r 50 c iltlik b i r k i t a b ı d o l d u r a b ilir . A y tız la r , te le v iz y o n , r a d y o a r ş i v in d e v e d e ğ iş ik k i t a p l a r d a b u l u n m a k t a d ı r . Y in e r a d y o v e te le v iz y o n d a a r a s ı r a ç o c u k m a s a l l a n , te r m e ( e ğ iti ci d i d a k t i f ş i ir ) , to l g a v ( d ü n y a y a g e liş vs. ile ilg ili) , d o k u m a la r , a h ş a p iş le ri, m e t a l iş le r i v s. d e v e riliy o r. Ö y le p e k s ık d e ğ il. B a ğ ım s ız l ık t a n ö n c e d e t e l e v iz y o n d a a y tı z vs. v a r d ı . A n c a k o y ıl l a r d a b a s k ı v e s a n s ü r v a r d ı. Ş im d i ise b u n l a r y o k . B u s e b e p te n d a h a ço k f o l k lo r v e h a l k e d e b iy a tı m a h s u l l e r i n e y e r v e r ilm e k te d ir . F o lk lo r v e h a lk e d e b iy a tı h a k k ı n d a b ir k a ç c ü m le s ö y le y in d e s e m ...
— F lo k lo rs u z b i r m ille t p sik o lo jis i t e ş e k k ü l e d e m e z . — F o lk lo r öz k ü l t ü r ü n (m illî k ü l t ü r ü n ) a s lıd ır. — M ü z ik , fe lse fe , d in , s a n a t, t a r i h vs. f o l k lo r l a y a k ı n iliş k ilid ir . — B iz T ü r k l e r f o lk lo r u c id d iy e a l m ıy o ru z . O y s a f o lk lo r u n te m e li ç o k e s k ile r e d a y a n ır , şam a- n iz m e d a y a n ır . — G ö ç e b e k ü l t ü r s ü z d e ğ ild ir, o n u n d a k e n d in e h a s b i r k ü l t ü r ü v a r d ır. A ş a ğ ıd a k i k a v r a m l a r a n e a d v e r i y o r s u n u z ?
M a s a l : «E rteg i» a d ın ı v e riy o ru z . B u g ü n e k a d a r 50 k a d a r m a s a l k it a b ı ç ık tı. K a z a k m a s a l l a n R u s ç a y a d a t e r c ü m e e d ild i. M a s a l a n l a t a n a « erteg ici» d e n ilir .
F ı k r a : « K ü ld irg e - a n g im e » d e n ir . N a s- r e d d i n H o c a , A l d a r K ö se K a z a k is t a n ’ d a b ilin ir. K a z a k is t a n ’d a ço k s a y ıd a f ı k r a a n la t ıl ır . F ı k r a l a r ı n b ü y ü k b ir k ıs m ı k o m ş u ü l k e l e r v e o n l a n n d e v le t a d a m l a r ı y l a ilg ilid ir.
A ta s ö z ü : « M a k a l, « k a n a tlı söz», «me- tel» g ib i a d l a r l a b ilin ir. B u g ü n e k a d a r 7, 8 a ta s ö z ü k i t a b ı ç ık tı. 7000 k a d a r a ta s ö z ü s ö z lü k a y n a k l a r d a n d e r le n m iş d u r u m d a d ır .
B ilm e c e : « C u m b ak » o l a r a k b ilin ir. B u g ü n e k a d a r 3 k i t a p ç ık tı. 2000 k a d a r b ilm e c e sö z lü k a y n a k l a r d a n d e rle n m iş v e y a z ıy a g e ç ir ilm iş d u r u m d a d ır . N in n i : «B eşik cırı» a d ı y l a b ilin ir. B e şik c ır ın ı a n n e , h a la , te y z e v s. sö y le r, b u g ü n e k a d a r m ü s ta k i l b i r b e ş ik c ır ı k i t a b ı y a y ın la n m a d ı. F a k a t d e ğ iş ik f o l k lo r k i t a p l a r ı n d a ö r n e k le r i b u l u n m a k t a d ır .
A ğ ıt : «C oktav» a d ıy l a b ilin m e k te o lu p , d e ğ iş ik f o lk lo r k i t a p l a r ı n d a ö r n e k le r i v a r d ı r . D e s ta n : K a z a k l a r d e s ta n c ı b i r b o y d u r . B u g ü n 100 k a d a r d e s t a n ın v a r lığ ın ı b iliy o r u z . B u n l a n n d ı ş ı n d a h â l â sö z lü
Millî Folklor
2
]k a y n a k l a r d a m a n z u m o l a r a k s ö y le n e n v e ç o ğ u d e r le n m e m iş o la n 400 k a h r a m a n lık , 300 s e v g i k o n u l u d e s t a n v a r d ır . S iz d e â ş ık v a r m ı, b u n l a r a n e a d v e riy o r s u n u z ? B iz d e ç o k s a y ı d a â ş ı k v a r . B iz b u n l a r a «akın» a d ın ı v e riy o ru z . B u g ü n 500 k a d a r a k ın K a z a k is t a n ’ın d e ğ iş ik y e r le r in d e y a ş a m a k ta d ı r . A k ın la r ım ız ın iç e r is in d e k a d ı n l a r d a v a r d ı r . F a k a t k a d ın l a r ı n s a y ıs ı f a z l a d e ğ ild ir . B u g ü n e k a d a r 1989 v e 1991 y ı l ın d a ik i a k ın l a r k u r u l t a y ı y a p ıld ı. A k ın la r h e m e n h e m e n h e r d a l d a s ö y le rle r . A n c a k k a z a k la r ı n ilg is in i a t ı ş m a l a r ç e k m e k te d ir . Ş iir le r d e k i m ı s r a l a r ı n h e c e s a y ıla r ı 7, 8, l l ’d ir. K a z a k f o lk lo r u v e h a l k e d e b iy a tıy la , T ü r k fo lk lo r u v e h a lk e d e b iy a tı a r a s ı n d a k i b e n z e r l ik le r i a n l a t ı r m ıs ı n ız ? Ç o c u k la r b ir b ir l e r i n e b e n z e m e z m i? B iz a y n ı a n a n ın , b a b a n ı n ç o c u k la r ı yız. O h a ld e b e n z e m e m iz , h e m d e ço k b e n z e m e m iz g e r e k m e z m i? İş te o r t a k o la n K o r k u t A ta , iş te M o lla N a s re d d in , iş d e d e s t a n l a r v e b ir ç o k g e le n e k g ö r e n e k .. S iz c e b u g ü n d e s t a n l a r ı n d a h a a z s ö y le n m e s in in s e b e b i n e d ir ? S e b e p a ç ık . Ç ü n k ü a r t ı k g ö ç e b e h a y a t y o k , ö y le e s k is i g ib i d e s t a n o la y l a r ı d a o lm u y o r. D e d e K o r k u t H ik â y e le r i K a z a k is t a n ’d a b ilin iy o r m u ? D e d e K o r k u t H ik â y e le r in i n g e ç tiğ i c o ğ r a f i a l a n b ü y ü k ö lç ü d e K a z a k is t a n ’d ır . B irk a ç ö r n e k v e r m e k is tiy o r u m . K a z ılık D a ğ ı : O r t a K a z a k is t a n ’d a d ır . A la D a ğ : K a z a k i s t a n ’d a .
A r g u Beli, K a r a c ık , Ş a m ild ir, Ba- y ıld ır, S ı r d e r y a : G ü n e y k a z a k i s t a n ’d a. D e d e m K o r k u t v e o n u n m e z a r ı ile ilg ili o la r a k K a z a k is ta n ’d a ç o k s a y ı d a e f s a n e v a r . B iz b u n l a r ı k a y b o lm a d a n to p l a m a y a ç a lış ıy o ru z . K a z a k is t a n ’d a D e d e K o r k u t H ik â y e le r in in b a z ı k o ll a r ı b ilin iy o r. B u n l a r : D ir s e H a n : K a p la n d ı B a tı r d e s t a n ı n ı n iç e r is in d e . B e y re k : A lp a m ış d e s t a n ı iç e r is in d e T e p e g ö z : E fsa n e , m a s a l ş e k lin d e s ö z lü k a y n a k l a r d a a n la tılıy o r . D e li D u m r u l : K o r k u t a d iy le K a z a k i s t a n ’d a b ilin m e k te d ir . T ü r k iy e ’y e m e s a jın ız d e s e m : O r a d a k i k a r d e ş le r i m i z e s e la m s ö y le y in . T ü r k d ü n y a s ı z o r d u r u m d a b i r o la lım , elele, g ö n ü l g ö n ü le o la lım . K ü ç ü k ş e y le r i b ü y ü tm e y e lim , y a n i p ir e y i d e v e y a p m a y a lım . B ize A m e r ik a lı, Ç in li, K o re li, F ra n s ız , A lm a n d a y a r d ım e tm e k is te m e k te d ir . F a k a t o n l a r ı n g a y e l e r i f a r k lı. T ü rk iy e T ü r k le r i m a d d î y a r d ı m ı n y a n ın d a m a n e v î o l a r a k d a b iz le r e y a r d ı m e tm e li. B ize T ü r k iy e m a t b u a t v e r s in , o n la r ı k u l l a n a c a k t e k n ik e le m a n g ö n d e rs in , t e y p v e r s in , k a m e r a v e rs in , b iz b u k ü l t ü r m a lz e m e s in i d e rle y ip , to p la y ıp a rş iv le y e lim . K ıs a c a b iz im siz e ih tiy a c ım ız ç o k ... S iz in d e b iz .'. Ç ü n k ü b iz s iz in le a y n ı k ö k te n iz . B ü tü n b u a ç ı k l a m a l a r d a n s o n r a b iz d e K a z a k f o l k lo r u n u n z e n g in liğ in i o r a d a k a ld ığ ım ız g ü n le r iç e r is i n d e t e s b it e ttik . H e m e n h e m e n h e r g ü n te l e v iz y o n d a s e y r e ttiğ im iz p r o g r a m l a r d a , K a z a k f o l k lo r u n u , h a lk e d e b iy a tın ın ö r n e k l e r i n i g ö r d ü k . H e le h e l e â ş ı k a t ı ş m a l a r ı k e li m e n in ta m m â n â s ı y l a d ö r t d ö r tlü k t ü . T a n n D a ğ la r ın ın e t e k l e r i n d e g ö r- dü ğ -ü m ü z s ü r ü le r , k ö y e v in d e y e d iğ i m iz b e ş p a r m a k y e m e ğ i, K a z a k v e K ız g ın l a r ı n e s k i g e le n e k le r i n e b a ğ lı lı ğ ı n ı n b i r b a ş k a iş a r e tiy d i. B a ş k a b ir y a z ım ız d a b u k o n u l a n t e k r a r e le a l a c a ğ ım ız iç in b u r a d a t e f e r r u a t a g ir m e k is te m e d ik . Y a z ım ız ı ta m a m l a r k e n b iz e b u im k â n ı v e r e n l e r e , K a z a k f o l k l o r u v e h a lk e d e b iy a tı h a k k ı n d a k i s o r u l a n ı n ı z ı c e v a p la y a n s a y ı n D oç. D r. Ş a k i r I b r a y e v B e y ’e te ş e k k ü r le r im iz i b ild ir ir iz .
