Muharrem Ergin'e Göre Kelime Grupları

MUHARREM ERGİN’E GÖRE KELİME GRUPLARI

Taslak (23 Şubat 2010)

www.dilbilimi.net

Dr.Mustafa Altun

Kaynak: Muharrem Ergin (1985), Türk Dil Bilgisi, Boğaziçi Yayınları.

“Kelime gurubu birden fazla kelimeyi içine alan, yapısında ve mânâsında bir bütünlük

bulunan, dilde bir bütün olarak muamele gören bir dil birliğidir. Kelime gurbu için

birden fazla kelime bir takım kaidelerle belirli bir düzen içinde yan yana getirilir. Böylece

belirli bir düzenle kurulduğu için kelime gurubunun yapısında bir bütünlük bulunur.

Kelime gurubundaki bütünlük bilhassa mânâ bakımından göze çarpar. Kelime gurubu tek

bir nesneyi veya hareketi birlikte karşılayan kelimeler topluluğu demektir. Kelime

gurubunun kullanışında da bu bütünlük kendisini gösterir. Kelime gurubu kelimelerle ve

diğer kelime gurupları ile bir bütünlük hâlinde münasebete geçtiği gibi, cümlelere de bir

bütün hâlinde iştirak eder. Bu arada tek bir kelime gibi çekime tâbi tutulur, sona gelen

işletme eki bütün gurubu şumulü içine alır.” (Muharrem Ergin (1985), Türk Dil Bilgisi,

Boğaziçi Yayınları, s.374.)

1. Tekrarlar

:

a) Aynen Tekrarlar: ışıl ışıl, dağ dağ, beşer beşer, diye diye, vah vah

b) Eş Mânâlı

Tekrarlar: eğri büğrü, toz toprak, ipsiz sapsız

c) Zıt Mânâlı Tekrarlar: iyi kötü, aşağı yukarı, alt üst

d) İlâveli Tekrarlar

: adam madam, su mu, iş miş, çarçabuk, sapsarı

2. Bağlama Gurubu: Ali’nin babası ile Ahmet’in babası, yetmiş ilâ seksen, geldi ve

gitti, ancak ve ancak

1

Ergin, ‘grup’ yerine eserinde ‘gurup’ yazılışını tercih etmiştir. Biz de sınıflandırma bu yazılışı aynen aktardık. Ancak dipnotlarda ‘grup’ biçimini kullandık. Köşeli parantezli terimler Ergin’in

2

İkilemelerle ilgili bakınız.:

TUNA, Osman Nedim (1949), "Türkçede Tekrarlar", Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, C. III, No: 3-4 (Kowalski Özel Sayısı), İstanbul, s. 429-477.

TUNA, Osman Nedim (1950) "Türkçede Tekrarlar", Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, C. IV, No: 1, Istanbul, s. 39-81

TUNA, Osman Nedim (1983) "Türkçenin Sayıca Eş Heceli İkilemelerinden Sıralama Kaideleri ve Tabii Bir Konson Dizisi", Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1982-1983, s. 163-228 + iki tablo.

3

Dilcilerin bir bölümü ‘eşanlamlılık’ yerine ‘yakın anlamlılık’ terimini tercih etmektedir. Buna göre hiçbir kelime bir başka kelimeye anlam bakımından eşdeğer değildir. Her kelime bağlamı içinde anlam kazanır. Örneğin “Ali akıllı bir çocuktur.” cümlesinde Arapça ‘akl kelimesinden Türkçeye geçmiş olan akıl kelimesinin yerine Türkçe kökenli us kelimesini getirdiğimizde anlam değişecektir.

4

İlâveli Tekrarlarda mesela sapsarı örneğinde, kelimenin tekrarından çok, kelimenin içinde bir hecenin tekrar edilmesi söz konusu. Bu durumda “Kelime grupları birden fazla kelimeden oluşur.” tanımının dışına çıkılmaktadır. Açıkçası bu örneği bir başka sınıflama dahilinde ya da istisna örnekler içinde değerlendirmek doğru olacaktır.

2

3. Sıfat Tamlaması: üç kişi, canım İstanbul, arkadaşları ile geçmeğe giderken

bindiği tramvaydan düşüp kolu kırılan orta okul öğrencisi

4. İyelik Gurubu: benim kalemim, senin kalemin, onun kalemi

, bizim kalemimiz,

sizin kaleminiz, onların kalemleri

5. İsim Tamlaması

:

a) Belirli İsim Tamlaması: Ahmet’in atı, pencerenin camı, evin yıkılacağı,

kuş öttüğü

b) Belirsiz İsim Tamlaması: pencere camı, çalışma bakanı, Edebiyat

Fakültesi

c) İstisnalar ya da Yaygın Yanlışlar

: Topkapı> Top kapısı, Mektep

Sokak

, Ahmet palas, Orhan tepe...

6. Aitlik Gurubu: tarihten önceki, sizin odanınki

7. Birleşik İsim: Afyon Karahisar, Ahmet Hamdi Tanpınar, hanımeli, ayakkabı,

açıkgöz, kahverengi, Kızılırmak, Çukurova

8. Birleşik Fiil

:

a) İsimle Birleşik Fiil Yapan Yardımcı Fiiller: mahvet-, rica et-, hasta eyle-,

dost ol-, gürültü yap-, alacak ol-

b) Fiille Birleşik Fiil Yapan Yardımcı Fiiller: gelebil-, alıver-, yalvarıgör-,

bakakal-, gidedur-, alakoy-, alıkoy-

9. Ünvan Gurubu

: Ahmet Bey, Hasan Efendi, Mustafa Kemal Paşa, Nuri Çavuş

10. Sayı Gurubu

: on üç, yirmi yedi, yüz otuz sekiz (sayı gurubu), beş yüz, iki bin

(sıfat tamlaması)

11. Edat Gurubu: eve doğru, yeşil gözleri ile, sessiz akan bir su gibi

12. İsnat Gurubu: baş açık, ayak yalın, omuzlar düşük, karnı tok

13. Genetif [Tamlayan] Gurubu: bizim kız, senin ev, benim at

14. Datif [Yönelme] Gurubu: cana yakın, dile kolay, aslına uygun

15. Lokatif [Bulunma] Gurubu: geçmişte bugün, dam üstünde saksağan, dörtte bir

16. Ablatif [Ayrılma] Gurubu: gözden uzak, sonradan görme, anadan doğma

17. Fiil Gurubu:

a) İsim Fiil Gurubu: yemek yemek, çarşıya gitmek, gözü kör olmak

b) Partisip [Sıfatffil] Gurubu: denize giren, sudan gelen, modası geçmiş

5 _{“onun kalemi” örneği aldığı ekler bakımından belirli isim tamlaması olarak da kabul edilebilir.}

6

İsim tamlamalarında Ergin’den farklı olarak zincirleme ve takısız tamlama yapıları da dil bilgisi kitaplarında yer almaktadır. Ergin bu yapıları tanımlamamış hatta takısız tamlama yapısındaki ‘Topkapı’, ‘Ahmet palas’ örneklerini yaygın yanlış olarak nitelemiştir. (Ergin, 1985:384.)

7 _{Bu alt başlık Ergin’in örneklerinden yola çıkarak tarafımızdan verilmiştir.}

8 _{Ergin bu örneklerin yabancı etkilerle yaygınlaştığı düşüncesini taşımaktadır ki aradan yıllar geçmesine} rağmen bugün de aynı yanlış kullanımın devam ettiği gözlenmektedir.

9

Ergin, genel bir sınıflandırmayı yeğlemiştir. Kimi kaynaklarda asıl yardımcı fiillerle (et-, ol- gibi) yarı yardımcı fiiller (gel-, ver- vb.) ayrı başlıklarda değerlendirilmektedir.

10

Türkçede Eski Türkçeden bu yana ünvanlar isimden hemen sonra gelmektedir: Kül Tigin, Bilge Kağan vb. Ergin bu noktaya dikkat çekerek Bay Ahmet, Bayan Emel gibi örnekleri yabancı dilden gelen zorlama yapılar olarak tanımlamaktadır. Ünvanların başta olduğu durumlar da ona göre, sıfat tamlaması

sayılmalıdır: Sultan Murat, Doktor Ahmet, Yüzbaşı Selim vb.

11

İbrahim Delice, bu grubu belirlemede matematiksel bir ilişkiye başvurulması gerektiğini ifade etmektedir: “Sayı öbeğinde sayılar arasında bir toplama /+/ ilgisi mevcuttur: 10+6= on altı gibi. Sayı isimlerinden yapılan sıfat tamlamasında ise bir çarpma /x/ ilgisi bulunmaktadır: 100x1000=yüz bin gibi.” (İbrahim Delice (2003), Türkçenin Söz Dizimi, Kitabevi Yayınları, s. 29)

c) Gerundium [Zarffiil] Gurubu: sağa sola koşa koşa, kadın bütün camları

temizleyerek

18. Kısaltma Gurubu: gün aydın < Günün aydın olsun, güle güle < Güle güle git.

19. Akkuzatif [Belirtme] Gurubu: her şeyi borçlu, seni istikbal, yapılanı eleştiri

4

KİTAPLAR:

AKSAN, Doğan (Hazırlayan) (1983), Sözcük Türleri (ATABAY, Neşe, KUTLUK, İbrahim, ÖZEL, Sevgi), TDK, Ankara, 2. Baskı, 288 s. (2003), Papatya Yayınları.

BANGUOĞLU, Tahsin (1986), Türkçenin Grameri, TDK, Ankara

ERGİN, Muharrem (1985), Türk Dil Bilgisi, Boğaziçi Yayınları, İstanbul, 5. Baskı, XXVIII+407s. KARAHAN, Leyla (1991), Türkçede Söz Dizimi, Akçağ Yayınları, Ankara, (2006, Akçağ Yayınları, 192 s.).

HATİPOĞLU, Vecihe (1972), Türkçenin Sözdizimi, Ankara

HATİPOĞLU, Vecihe (1981) “Türk Dilinde İkileme” Ankara 2. Basım, 119 s.

MAKALELER:

TOPRAK, Funda (2005), “Harezm Türkçesinde İkilemeler, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, İzmir, cilt 5, sayı 2, s.277-292

HATİPOĞLU, Vecihe: “Kelime Grupları ve Kuralları” TDAY – Belleten 1963, s. 203-244

TUNA, Osman Nedim (1949), "Türkçede Tekrarlar", Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, C. III, No: 3-4 (Kowalski Özel Sayısı), İstanbul, s. 429-477.

TUNA, Osman Nedim (1950) "Türkçede Tekrarlar", Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, C. IV, No: 1, Istanbul, s. 39-81

TUNA, Osman Nedim (1983) "Türkçenin Sayıca Eş Heceli İkilemelerinden Sıralama Kaideleri ve Tabii Bir Konson Dizisi", Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1982-1983, s. 163-228 + iki tablo.

TEZLER:

AKPINAR, Fatma (2006), Sait Faik Abasıyanık’ın Son Kuşlar İsimli Eserindeki Hikâyelerin

Kelime Grupları ve Türkçe Öğretimi Bakımından Değerlendirilmesi, Dokuz Eylül Üniversitesi Eğitim

Bilimleri Enstitüsü Orta Öğretim Sosyal Alanlar Eğitimi Anabilim Dalı, Türk Dili ve Edebiyatı Öğretmenliği Programı, Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Doç.Dr. Şerif Ali BOZKAPLAN

ALTINTOPRAK ÖZYÜREK, Sevgi (2001), Yahya Kemal’in Manzum Eserlerinde Kelime

Grupları: Yapılışları ve Kullanılışları, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve

Edebiyatı Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Prof.Dr. Mustafa ÖZKAN

BAYDAR, Turgut (2001), Ahmet Hamdi Tanpınar’ın “Huzur” İsimli Romanında Kelime

Grupları, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türkçe Eğitimi Ana Bilim Dalı, Yüksek Lisans

Tezi, Danışman: Yrd.Doç.Dr. Yusuf TEPELİ

DOĞAN, Enfel (2001), Eski Anadolu Türkçesinde Kelime Grupları ve Kullanılışları, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Prof.Dr. Mustafa ÖZKAN

KAYRA, Osman Kemâl (1988), XVII.-XVIII. Yy Metinlerinde Kelime Grupları, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Doç.Dr. Mertol TULUM

KÜÇÜK, Mustafa (1988), Partisipli, Mastarlı veya Fiil-İsimli Bir Kelime ve Ondan Sonra Gelen

Yabancı Asıllı Bir Kelime ile Teşkil Edilmiş ve Cümlede Zarf Olarak Kullanılan Kelime Gurupları,

İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Doç.Dr. Mertol TULUM

ÖZCAN, Alper (2006), Refik Halit Karay’ın Gurbet Hikâyelerindeki Kelime Gruplarının Tespiti

ve Türkçenin Öğretimi Bakımından Değerlendirilmesi, Dokuz Eylül Üniversitesi Eğitim Bilimleri

Enstitüsü Orta Öğretim Sosyal Alanlar Eğitimi Anabilim Dalı, Türk Dili ve Edebiyatı Öğretmenliği Programı, Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Yrd.Doç.Dr. Şerif Ali BOZKAPLAN

ÖZDEN, Gümüş (2002), Türkiye Türkçesinde Kelimi Grupları Üzerine Bir Araştırma, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Türk Dili Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Prof.Dr. Mustafa ARGUNŞAH

ÖZKAN, Mehmet Ali (2003), Mustafa Kutlu’nun Bu Böyledir Hikâye Kitabı Üzerine Söz Dizimi

İncelemesi, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı,

Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Doç.Dr. Erdoğan BOZ

ÖZSÖYKE, Atila (2001), Refik Halit Karay’ın Memleket Hikâyelerinde Kelime Grupları, Dokuz Eylül Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Orta Öğretim Sosyal Alanlar Eğitimi Anabilim Dalı, Türk Dili ve Edebiyatı Öğretmenliği Programı, Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Doç.Dr. Şerif Ali BOZKAPLAN