T.C.
DÜZCE ÜNİVERSİTESİ
FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ
KÜLTÜREL ODAKLI PEYZAJ BİYOGRAFİSİNİN
OLUŞTURULMASI: ÜSKÜDAR KIYI BANDI ÖRNEĞİ
SELMA GÜNER
YÜKSEK LİSANS TEZİ
PEYZAJ MİMARLIĞI ANABİLİM DALI
DANIŞMAN
DR. ÖĞR. ÜYESİ PINAR GÜLTEKİN
T.C.
DÜZCE ÜNİVERSİTESİ
FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ
KÜLTÜREL ODAKLI PEYZAJ BİYOGRAFİSİNİN
OLUŞTURULMASI: ÜSKÜDAR KIYI BANDI ÖRNEĞİ
Selma GÜNER tarafından hazırlanan tez çalışması aşağıdaki jüri tarafından Düzce Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Peyzaj Mimarlığı Anabilim Dalı’nda YÜKSEK LİSANS TEZİ olarak kabul edilmiştir.
Tez Danışmanı
Dr. Öğr. Üyesi PINAR GÜLTEKİN Düzce Üniversitesi
Jüri Üyeleri
Dr. Öğr. Üyesi PINAR GÜLTEKİN
Düzce Üniversitesi _____________________
Prof. Dr. Tuğba KİPER
Tekirdağ Namık Kemal Üniversitesi _____________________
Doç. Dr. Elif KUTAY KARAÇOR
Düzce Üniversitesi _____________________
BEYAN
Bu tez çalışmasının kendi çalışmam olduğunu, tezin planlanmasından yazımına kadar bütün aşamalarda etik dışı davranışımın olmadığını, bu tezdeki bütün bilgileri akademik ve etik kurallar içinde elde ettiğimi, bu tez çalışmasıyla elde edilmeyen bütün bilgi ve yorumlara kaynak gösterdiğimi ve bu kaynakları da kaynaklar listesine aldığımı, yine bu tezin çalışılması ve yazımı sırasında patent ve telif haklarını ihlal edici bir davranışımın olmadığını beyan ederim.
12 Temmuz 2019
TEŞEKKÜR
Yüksek Lisans öğrenimimde ve bu tezin hazırlanmasında gösterdiği her türlü destek ve yardımdan dolayı çok değerli hocam Prof. Dr. Pınar Gültekin’ e en içten dileklerimle teşekkür ederim.
Düzce Üniversitesi Orman Fakültesi Peyzaj Mimarlığı Bölümünde görev yapan Prof. Dr. Osman Uzun, Prof. Dr. Haldun Müderrisoğlu, Öğretim Görevlisi Seyfettin Uz, Dr. Öğr. Üyesi Yaşar Selman Gültekin’e tez çalışmamda sağladıkları katkılarından dolayı teşekkür ederim.
Üsküdar Belediyesi Kültür İşleri Müdürlüğü’nde görev yapan tüm personele, anket çalışmalarım sırasındaki yardımlarından dolayı Üsküdar halkına teşekkür ederim. İstanbul Boğaziçi İmar Müdürlüğünde görev yapan ve veri temin etme konusunda yardımcı olan tüm ekibe katkılarından dolayı teşekkür ederim.
Yöre halkı ile görüşmelerimde, anket uygulamalarımda benimle beraber adım adım gezen, yardımlarını esirgemeyen canım arkadaşım Arzu Keleş’e teşekkür ederim.
Benim üniversiteye başlamama neden olan, her daim yanımda hissettiğim, her zorluğumda maddi ve manevi desteğini esirgemeyen, beni her daim destekleyen ablama, sevgilerini her daim yanımda hissettiğim annem ve babama sonsuz teşekkürler.
İÇİNDEKİLER
Sayfa No
ŞEKİL LİSTESİ ... viii
ÇİZELGE LİSTESİ ... xiii
KISALTMALAR ... xv
ÖZET ... xvi
ABSTRACT ... xvii
1.
GİRİŞ ... 1
1.1.ARAŞTIRMANINAMACIVEKAPSAMI... 5
1.2.KAYNAKÖZETLERİ ... 6
1.2.1. Kuramsal Temellere İlişkin Çalışmalar ... 6
1.2.2. Araştırma Alanı ve Yakın Çevresine Yönelik Çalışmalar ... 8
1.3.BİYOGRAFİ ... 10
1.3.1. Biyografinin Özellikleri ... 11
1.4.PEYZAJBİYOGRAFİSİ ... 12
1.5.KÜLTÜRELMİRAS ... 14
1.5.1. Somut Kültürel Miras ... 21
1.5.2. Somut Olmayan Kültürel Miras ... 22
1.5.3. Doğal Miras ... 24
1.6.DÜNYAKÜLTÜRELVEDOĞALMİRASININKORUNMASI SÖZLEŞMESİ ... 25
1.7.KÜLTÜRELMİRASINTÜRKİYE’DEKİYERİ... 29
1.8.KÜLTÜRELMİRASINİSTANBUL’DAKİYERİ ... 31
2.
MATERYAL VE YÖNTEM ... 33
2.1.MATERYAL ... 33
2.2.YÖNTEM ... 38
3.
BULGULAR VE TARTIŞMA ... 43
3.1.ÇALIŞMAALANICOĞRAFİKONUMU ... 43
3.2.ÇALIŞMAALANINÜFUSYAPISI ... 46
3.3.ÜSKÜDAR’INTARİHİVEKÜLTÜRELGELİŞİMİ ... 49
3.4.ÜSKÜDARKENTSEL-KÜLTÜRELMİRASÖĞELERİNEİLİŞKİN PEYZAJBİYOGRAFİSİ ... 54
3.4.1. Mihrimah Sultan Külliyesi ... 54
3.4.2. III. Ahmet Çeşmesi ... 61
3.4.3. Üsküdar Meydanı ... 66
3.4.4. Selman Ağa Camii ... 81
3.4.5. Valide-i Cedid Külliyesi ... 85
3.4.7. Şemsi Paşa Külliye ... 97
3.4.8. Rum Mehmet Paşa Külliyesi ... 110
3.4.9. Hüsrev Ağa (Eski Hamam Camii) Camii... 121
3.4.10. Damat İbrahim Paşa Çeşmesi ... 125
3.4.11. Şifa Hamamı ... 129
3.4.12. İsmail Ağa Çeşmesi ... 132
3.4.13. Ayazma Külliyesi ... 137
3.4.14. Rüstem Paşa Sıbyan Mektebi ... 146
3.4.15. Ayşe Sultan Çeşmesi ... 150
3.4.16. İmrahor Camii ... 154
3.4.17. Sadaka Taşı ... 160
3.4.18. Başkadın Meydan Çeşmesi ... 163
3.4.19. Salacak Fatih Cami ... 166
3.4.20. Salacak Fatih Çeşmesi ve Direk Taşı ... 172
3.4.21. Silahtar Mustafa Ağa Çeşmesi ... 175
3.4.22. Sinan Paşa Camii ve Çeşmesi ... 177
3.4.23. Doğancılar Parkı ve Çeşmesi ... 183
3.4.24. İhsaniye Camii ... 189
3.4.25. İhsaniye Çeşmesi ... 192
3.4.26. Küçük İhsaniye Camii ... 197
3.4.27. Daye Kadın Çeşmesi ... 200
3.4.28. Harem Semti ve Harem Otogarı ... 204
3.4.29. Selimiye Hamamı ... 209
3.4.30. Büyük Selimiye Camii ... 213
3.4.31. Selimiye Kışlası ... 219
3.4.32. Kız Kulesi ... 226
3.5.KENTSELKÜLTÜRELMİRASÖĞELERİNEİLİŞKİNKENTHALKI FARKINDALIĞININDEĞERLENDİRİLMESİ ... 230
3.5.1. Sıklık-Yüzde Analizi ... 230
3.5.2. Ortalama Analizleri ... 234
3.5.3. T Testi ... 236
3.5.4. Tek Yönlü Varyans Analizi (Anova Testi) ... 238
3.5.5. Faktör Analizi ... 242
3.6.KENTSEL-KÜLTÜRELMİRASGÖZLEMFORMLARININ DEĞERLENDİRİLMESİ ... 246
3.7.PAYDAŞGÖRÜŞMELERİVEMEVZUAT ... 249
4.
SONUÇ VE ÖNERİLER ... 250
5.
KAYNAKLAR ... 254
6.
EKLER ... 263
A. EK 1: UYGULANAN ANKET FORMU ... 263
ŞEKİL LİSTESİ
Sayfa No
Şekil 1.1. Dünya miras listesi adaylık süreci………...………28
Şekil 1.2. Dünya miras alanları………...……….31
Şekil 2.1. Üsküdar ve çevresi. ... 34
Şekil 2.2. Üsküdar’ın konumu (Google Earth, 2018)… ... 35
Şekil 2.3. Üsküdar’a komşu ilçeler. ... 36
Şekil 2.4. Tez çalışması yöntem şeması. ... 40
Şekil 3.1. Üsküdar’ın coğrafi konumu (Anonim 2019s). ... 44
Şekil 3.2. Üsküdar’ın yeşil alanları ve ulaşım haritası. ... 45
Şekil 3.3. Henry Prost imar planı gazete haberi. ... 53
Şekil 3.4. Mihrimah Sultan Külliyesi. ... 54
Şekil 3.5. 1932 tarihli Pervititch Haritası (Anonim, 2018u). ... 55
Şekil 3.6. Mihrimah Sultan Camii ve 3.Ahmet Çeşmesi (1940). ... 55
Şekil 3.7. Üsküdar Meydan, Mihrimah Sultan Camii, 3. Ahmet Çeşmesi. ... 56
Şekil 3.8. 1940 öncesi, eski iskele ve solundaki eski itfaiye binası (Dağtaş, 2010). ... 57
Şekil 3.9. John Frederick Lewis,1838, sahilde kayıklar. ... 57
Şekil 3.10. 1980’lerde Üsküdar Meydanı’ndaki dükkânlar,1980 sonrası Camii çevresi, taksi durakları. ... 58
Şekil 3.11. Üsküdar tramvay hattı. ... 58
Şekil 3.12. Mihrimah Sultan Camii ve çevresi (2018). ... 59
Şekil 3.13. 1940 öncesi ve 2000 sonrası Mihrimah Sultan Cami önü. ... 59
Şekil 3.14. III. Ahmet Çeşmesi.. ... 61
Şekil 3.15. Üsküdar III.AHMET Çeşmesi-1835 (Ünlü vd.2003). ... 62
Şekil 3.16. Üsküdar Meydan yağ ve sirke fıçıları, kervansaray. ... 63
Şekil 3.17. Pervititch Haritası (III.Ahmet Çeşmesi). ... 63
Şekil 3.18. Üsküdar Meydan düzenlemesinin ardından III.Ahmet Çeşmesi (1940 yılı). ... 64
Şekil 3.19. Üsküdar İskelesi ve III. Ahmet Çeşmesi (1867). ... 65
Şekil 3.20. III. Ahmet Çeşmesi zamansal değişimi. ... 65
Şekil 3.21. Üsküdar Meydanı. ... 67
Şekil 3.22. 19. Yüzyıl sonlarında Üsküdar Meydanı. ... 68
Şekil 3.23. 20. yüzyıl başlarında Üsküdar Meydanı. ... 68
Şekil 3.24. John Frederick Lewis (1838), III. Ahmet Çeşmesi, Mihrimah Sultan Cami. ... 69
Şekil 3.25. 1940 yıllarında Üsküdar Meydanı. ... 69
Şekil 3.26. Üsküdar Meydanı tevsi ve tanzim planı (1943). ... 70
Şekil 3.27. 1950 sonrasında Üsküdar Meydanı. ... 70
Şekil 3.28. Üsküdar Meydanı ve itfaiye teşkilatı binası. ... 72
Şekil 3.29. Reji tütün binaları. ... 72
Şekil 3.30. Üsküdar Meydanı havadan görünümü (1970). ... 74
Şekil 3.31. Üsküdar Meydanı havadan görünümü (1990). ... 75
Şekil 3.32. Üsküdar Meydanı-Marmaray. ... 76
Şekil 3.34. Üsküdar Meydanı yapım aşaması (2018). ... 78
Şekil 3.35. Üsküdar Meydanı inşaat alanı (2018). ... 78
Şekil 3.36. Üsküdar Meydan projesi. ... 79
Şekil 3.37. Üsküdar Meydan son hali (2018). ... 79
Şekil 3.38. Selman Ağa Camii. ... 81
Şekil 3.39. Selman Ağa Camii (1965 tarihli fotoğraflar). ... 82
Şekil 3.40. Selman Ağa Camii ve çevresi (2018). ... 83
Şekil 3.41. Selman Ağa Camii düzenleme çalışmaları (2018). ... 83
Şekil 3.42. Selman Ağa Camii projesi. ... 84
Şekil 3.43. Valid-i Cedid Külliyesi. ... 86
Şekil 3.44. Valide-i Cedid Camii. ... 86
Şekil 3.45. Valide-i Cedid Camii önü. ... 87
Şekil 3.46. Selmani Park Caddesi ve Valide-i Cedid Camii. ... 88
Şekil 3.47. Valid-i Cedid Camii –bit pazarı. ... 89
Şekil 3.48. Valide-i Cedid Külliyesi çarşı kapısı ve ahşap Hünkar Kasrı. ... 89
Şekil 3.49. 20. Asrın Başlarında, Valide-i Cedid Camii’nin sebili önüne kurulan pazar. ... 90
Şekil 3.50. Valide-i Cedid Camii avlu. ... 91
Şekil 3.51. Kuş evi. ... 91
Şekil 3.52. Valide-i Cedid Camii (2018). ... 92
Şekil 3.53. Üsküdar Balaban Tekkesi Kültür Evi. ... 93
Şekil 3.54. Balaban Tekkesi mezar taşları. ... 94
Şekil 3.55. 20 yüzyıl Balaban Tekkesi. ... 95
Şekil 3.56. Restorasyon öncesi kapatılmış mihrabın açılması. ... 95
Şekil 3.57. Restorasyon öncesi, aralarında barakalar inşa edilmiş haliyle Balaban Tekkesi. ... 96
Şekil 3.58. Balaban Tekkesi Kültür Evi (2018). ... 96
Şekil 3.59. Şemsi Paşa Camii. ... 98
Şekil 3.60. Şemsi Ahmed Paşa Külliyesi’nin perspektifi. ... 99
Şekil 3.61. Şemsi Paşa İlçe halk kütüphanesi (2018). ... 99
Şekil 3.62. 1931 Pervititch Haritası Şemsi Paşa Camii (Ekimci,2011). ... 100
Şekil 3.63. Şemsi Paşa Camii ve radar kulesi. ... 101
Şekil 3.64. Şemsi Paşa Camii. ... 101
Şekil 3.65. 1584 Tarihli Lokman Çelebi minyatüründe Üsküdar ve Şemsi Paşa Külliyesi. ... 102
Şekil 3.66. Şemsi Paşa haziresi. ... 103
Şekil 3.67. Şemsi Paşa Camisi minyatür çizimi. ... 104
Şekil 3.68. Pervititch Haritası’nda Şemsi Ahmed Paşa Cami. ... 104
Şekil 3.69. Üsküdar sahil yolu güzergâhı planlama aşamasındayken ve günümüzde külliye çevresi. ... 106
Şekil 3.70. Üsküdar Şemsipaşa Camii ve reji binaları (1966). ... 107
Şekil 3.71. Şemsi Paşa Camii (2018). ... 108
Şekil 3.72. Şemsi Paşa Külliyesi (2018). ... 108
Şekil 3.73. Şemsi Paşa Külliyesi denizden görünümü... 109
Şekil 3.74. Rum Mehmet Paşa Külliyesi. ... 111
Şekil 3.75. Rum Mehmet Paşa Camii. ... 111
Şekil 3.76. Von Reben, Johann Baptist. Bosphorvs Thracicvs, 1764. ... 112
Şekil 3.77. Denizden Rum Mehmet Paşa, Ayazma ve Şemsi Paşa Camileri’ nin birlikte görünümü. ... 113
Şekil 3.79. Üsküdar Rum Mehmet Paşa kartpostalı. ... 114
Şekil 3.80. 1931 tarihli Pervititich Haritası’n da Rum Mehmet Paşa Camii. ... 114
Şekil 3.81. 1940’lı yıllar Rum Mehmet Paşa Camii ve çevresi (Ekimci 2011). ... 115
Şekil 3.82. 1950 yılında çekilmiş Üsküdar hava fotoğrafında Rum Mehmet Paşa Camisi’nin konumu. ... 116
Şekil 3.83. 1953 tarihli onarım öncesi Rum Mehmet Paşa Camii. ... 116
Şekil 3.84. Rum Mehmet Paşa Camii vaziyet planı. ... 117
Şekil 3.85. Rum Mehmet Paşa Camii çevresi yapı kalıntıları. ... 118
Şekil 3.86. Rum Mehmet Paşa Türbesi (2018). ... 118
Şekil 3.87. Rum Mehmet Paşa Camii restorasyon çalışması (2018). ... 119
Şekil 3.88. Rum Mehmet Paşa Camii restorasyon çalışması (2018). ... 119
Şekil 3.89. Hüsrev Ağa Camii. ... 121
Şekil 3.90. Hüsrev Ağa Camii ve çevresi. ... 121
Şekil 3.91. Hüsrev Ağa Camii (Eski Hamam). ... 122
Şekil 3.92. Alman Mavileri haritası. ... 122
Şekil 3.93. Hüsrev Ağa Camii (2009). ... 123
Şekil 3.94. Hüsrev Ağa Camii çevresi. ... 123
Şekil 3.95. Hüsrev Ağa Camii restorasyon çalışması (2018). ... 124
Şekil 3.96. Damat İbrahim Paşa Çeşmesi. ... 125
Şekil 3.97. Nevşehirli Damat İbrahim Paşa Çeşmesi ve çevresi. ... 126
Şekil 3.98. Damat İbrahim Paşa Çeşmesi. ... 127
Şekil 3.99. Damat İbrahim Paşa Çeşmesi (2018). ... 127
Şekil 3.100. Şifa Hamamı. ... 129
Şekil 3.101. Şifa Hamamı bayan giriş. ... 130
Şekil 3.102. Tarihi Şifa Hamamı (2018). ... 131
Şekil 3.103. İsmail Ağa Çeşmesi. ... 132
Şekil 3.104. İsmail Ağa Çeşmesi’ndeki tarihi yapılar. ... 133
Şekil 3.105. İsmail Ağa Çeşmesi. ... 133
Şekil 3.106. İsmail Ağa Çeşmesi ağaçlık alan. ... 134
Şekil 3.107. İki yol arasında İsmail Ağa Çeşmesi. ... 134
Şekil 3.108. İsmail Ağa Çeşmesi (2018). ... 135
Şekil 3.109. Ayazma Camii. ... 137
Şekil 3.110. Hamam kalıntıları. ... 137
Şekil 3.111. Ayazma Camii çevresi. ... 138
Şekil 3.112. Ayazma Camii yerleşim planı. ... 138
Şekil 3.113. Ayazma Camii rampalı giriş. ... 139
Şekil 3.114. Ayazma Camii kuş evi. ... 140
Şekil 3.115. Ayazma Cami son cemaat yeri girişi. ... 140
Şekil 3.116. Şerefâbâd Sarayı ve Ayazma Camii, 19. Yüzyıl. ... 141
Şekil 3.117. Ayazma Camii Hünkar Mahfili ve avlu kapısı. ... 141
Şekil 3.118. 1970’li yıllarda ve günümüzde Ayazma Camii. ... 142
Şekil 3.119. Ayazma Camii çevresi. ... 143
Şekil 3.120. Ayazma Camii restorasyon çalışması (2018). ... 143
Şekil 3.121. Ayazma Camii (2018). ... 144
Şekil 3.122. Rüstem Paşa Sıbyan Mektebi. ... 146
Şekil 3.123. Rüstem Paşa Sıbyan Mektebi girişinde halkevi tabelası varken (1968). .. 147
Şekil 3.124. Rüstem Paşa Sıbyan Mektebi-I (2008). ... 147
Şekil 3.125. Rüstem Paşa Sıbyan Mektebi-II (2018). ... 148
Şekil 3.126. Rüstem Paşa Sıbyan Mektebi- III (2018). ... 148
Şekil 3.128. Ayşe Sultan Çeşmesi ön taraf (2004). ... 150
Şekil 3.129. İmrahor Camii mezarlık. ... 151
Şekil 3.130. Ayşe Sultan Çeşmesi ön taraf (2008). ... 151
Şekil 3.131. Ayşe Sultan Çeşmesi arka taraf (2004). ... 152
Şekil 3.132. Ayşe Sultan Çeşmesi (2018). ... 153
Şekil 3.133. İmrahor Camii. ... 155
Şekil 3.134. İmrahor Camii (Pervititch Haritası). ... 155
Şekil 3.135. İmrahor Camii çevresi (2019). ... 156
Şekil 3.136. İmrahor Camii önü anıt çınar ağacı. ... 157
Şekil 3.137. İmrahor Camii çevresi tarihi yapılar. ... 158
Şekil 3.138. İmrahor Camii(19.Yüzyıl sonları) ve günümüz (2018). ... 158
Şekil 3.139. İmrahor Camii (2018). ... 159
Şekil 3.140. Sadaka Taşı. ... 161
Şekil 3.141. Sadaka Taşı (2018). ... 161
Şekil 3.142. Başkadın Meydan Çeşmesi. ... 163
Şekil 3.143. Başkadın Meydan Çeşmesi (1992). ... 164
Şekil 3.144. Başkadın Meydan Çeşmesi (2018). ... 164
Şekil 3.145. Salacak Fatih Cami. ... 166
Şekil 3.146. Salacak Fatih Camii. ... 167
Şekil 3.147. Salacak Fatih Camii (1960). ... 168
Şekil 3.148. Salacak Fatih Camii arkadan görünüm (2018). ... 169
Şekil 3.149. Arkada Fatih Sultan Mehmet Camii, önde ise Teşrifatçı Salacak camisi (1955). ... 169
Şekil 3.150. Salacak Fatih Camii (2018). ... 170
Şekil 3.151. Salacak Fatih Çeşmesi ve Direk Taşı. ... 172
Şekil 3.152. Fatih Çeşmesi. ... 172
Şekil 3.153. Salacak Fatih Çeşmesi. ... 173
Şekil 3.154. Fatih Çeşmesi (2018). ... 173
Şekil 3.155. Silahtar Mustafa Ağa Çeşmesi. ... 175
Şekil 3.156. Silahtar Mustafa Ağa Çeşmesi (1980). ... 175
Şekil 3.157. Silahtar Mustafa Ağa Çeşmesi (2018). ... 176
Şekil 3.158. Sinan Paşa Camii. ... 178
Şekil 3.159. Sinan Paşa Camii (1970). ... 178
Şekil 3.160. Sinan Paşa Camii. ... 179
Şekil 3.161. Sinan Paşa Camii (2018). ... 180
Şekil 3.162. Sinan Paşa Camii ve çeşmesi. ... 181
Şekil 3.163. Sinan Paşa Çeşmesi (2018). ... 181
Şekil 3.164. Doğancılar Parkı. ... 183
Şekil 3.165. Doğancılar Parkı-1880. ... 184
Şekil 3.166. Doğancılar Parkı-Pervititch Haritası. ... 184
Şekil 3.167. Kadıköy'den Üsküdar'a gelen tramvay Doğancılar parkı kapısı. ... 185
Şekil 3.168. Doğancılar Parkı tarihi çeşme (2018). ... 186
Şekil 3.169. Doğancılar Parkı-1940 ve günümüz. ... 186
Şekil 3.170. Doğancılar Parkı gölet ve oturma alanları (2018). ... 187
Şekil 3.171. Doğancılar Parkı çocuk oyun alanı, yürüyüş yolları (2018). ... 187
Şekil 3.172. İhsaniye Camii. ... 189
Şekil 3.173. İhsaniye Camii Pervititch Haritası. ... 189
Şekil 3.174. İhsaniye Camii (2008). ... 190
Şekil 3.175. İhsaniye Camii (2018). ... 191
Şekil 3.177. İhsaniye Çeşmesi onarım öncesi... 194
Şekil 3.178. İhsaniye Çeşmesi 2006. ... 194
Şekil 3.179. İhsaniye Çeşmesi 2018-I. ... 195
Şekil 3.180. İhsaniye Çeşmesi 2018-II. ... 195
Şekil 3.181. Küçük İhsaniye Camii. ... 197
Şekil 3.182. Küçük İhsaniye Camii (Pervititch Haritası). ... 197
Şekil 3.183. Küçük İhsaniye Camii (2018). ... 198
Şekil 3.184. Küçük İhsaniye Camii bahçesi (2018). ... 199
Şekil 3.185. Daye Kadın Çeşmesi. ... 201
Şekil 3.186. Daye Kadın Çeşmesi 2001 (onarım öncesi). ... 201
Şekil 3.187. Daye Kadın Çeşmesi 2006 (Onarım sonrası). ... 202
Şekil 3.188. Daye Kadın Çeşmesi (2018). ... 202
Şekil 3.189. Harem Otogarı ve semti. ... 204
Şekil 3.190. 1980'lerin sonunda Üsküdar Harem sahil yolu açılmadan önce. ... 205
Şekil 3.191. Harem iskelesi. ... 205
Şekil 3.192. Üsküdar Harem-1862. ... 207
Şekil 3.193. 1980 sonu Harem. ... 207
Şekil 3.194. Harem Otogarı 1970. ... 208
Şekil 3.195. Harem Otogarı ve sahil (2018). ... 208
Şekil 3.196. Selimiye Hamamı. ... 210
Şekil 3.197. Selimiye Hamamı. ... 210
Şekil 3.198. Üsküdar Selimiye Hamamı sok. pazar o yıllarda buradaydı (1964). ... 211
Şekil 3.199. Selimiye Hamamı restorasyon öncesi. ... 211
Şekil 3.200. Selimiye Hamamı restorasyon çalışması (2018). ... 212
Şekil 3.201. Büyük Selimiye Camii. ... 213
Şekil 3.202. 1931’de ve günümüzde Selimiye Camii ve çevresi. ... 214
Şekil 3.203. 1915 yılına ait hava fotoğrafı. ... 214
Şekil 3.204. Selimiye Camii, 1854. ... 215
Şekil 3.205. Eski bir gravürde Selimiye Camii. ... 215
Şekil 3.206. Selimiye Camii çevresi anıt ağaçlar. ... 216
Şekil 3.207. Büyük Selimiye Camii (2018). ... 217
Şekil 3.208. Büyük Selimiye Camii (2018). ... 217
Şekil 3.209. Selimiye Kışlası. ... 219
Şekil 3.210. Pervititch Haritası’nda Selimiye Kışlası. ... 220
Şekil 3.211. Selimiye Kışlası talim meydanı, Alman Mavileri Haritası... 221
Şekil 3.212. Harem sahili, Kavak bayırı ve Selimiye Kışlası. ... 221
Şekil 3.213. Gravürlerde kışla. ... 222
Şekil 3.214. Selimiye Kışlası ve Camii. ... 223
Şekil 3.215. Harem dolmadan önce denizden Selimiye Kışlası. ... 223
Şekil 3.216. Selimiye Kışlası ve Haydarpaşa Lisesi -2001. ... 224
Şekil 3.217. Selimiye Kışlası ve Haydarpaşa Lisesi -2018. ... 224
Şekil 3.218. Kız Kulesi. ... 226
Şekil 3.219. 16. yy ortalarında İstanbul ve Kız Kulesi. ... 227
Şekil 3.220. Kız Kulesi. ... 227
Şekil 3.221. Harem, Kız Kulesi manzarası. ... 228
Şekil 3.222. Kız Kulesi (2018). ... 228
Şekil 3.223. Ankete katılanların oturdukları mahalle açısından değerlendirilmesi. ... 233
ÇİZELGE LİSTESİ
Sayfa No Çizelge 1.1. Kültürel miras kavramının uluslararası koruma belgeleri üzerinden
gelişiminin kronolojik şeması.(İsmep,2014) ... 16
Çizelge 1.2. Kültürel mirasın korunması çalışmalarında önemli tarihler (İsmep,2014). ... 17
Çizelge 1.3. Dünya’da yıllara göre koruma anlayışının gelişimi (Tosun 2008). ... 17
Çizelge 2.1. Gözlem değerlendirme formu. ... 40
Çizelge 3.1. Yıllara göre üsküdar nüfusu (Anonim 2018ş). ... 46
Çizelge 3.2. Üsküdar yıllara göre nüfus grafiği. ... 47
Çizelge 3.3. Üsküdar mahalle nüfusları. ... 47
Çizelge 3.4. Üsküdar 18.yy yangınları (Şafak 2008). ... 51
Çizelge 3.5. Mihrimah Sultan Külliyesi gözlem değerlendirme formu sonuçları. ... 60
Çizelge 3.6. III.Ahmet Çeşmesi gözlem değerlendirme formu sonuçları... 66
Çizelge 3.7. Üsküdar Meydanı gözlem değerlendirme formu sonuçları. ... 80
Çizelge 3.8. Selman Ağa Camii gözlem değerlendirme formu sonuçları... 84
Çizelge 3.9. Valide-i Cedid Camii gözlem değerlendirme formu sonuçları... 92
Çizelge 3.10. Balaban Tekkesi gözlem değerlendirme formu sonuçları. ... 97
Çizelge 3.11. Şemsi Paşa Külliyesi Gözlem Değerlendirme Formu Sonuçları. ... 109
Çizelge 3.12. Rum Mehmet Paşa Camii gözlem değerlendirme formu sonuçları. ... 120
Çizelge 3.13. Hüsrev Ağa Camii gözlem değerlendirme formu sonuçları. ... 124
Çizelge 3.14. Damat İbrahim Paşa Çeşmesi gözlem değerlendirme formu sonuçları. . 128
Çizelge 3.15. Şifa Hamamı gözlem değerlendirme formu sonuçları. ... 131
Çizelge 3.16. İsmail Ağa Çeşmesi gözlem değerlendirme formu sonuçları. ... 135
Çizelge 3.17. Ayazma Külliyesi gözlem değerlendirme formu sonuçları. ... 144
Çizelge 3.18. Rüstem Paşa Sıbyan Mektebi gözlem değerlendirme formu sonuçları. . 149
Çizelge 3.19. Ayşe Sultan Çeşmesi gözlem değerlendirme formu sonuçları. ... 153
Çizelge 3.20. İmrahor Camii gözlem değerlendirme formu sonuçları. ... 159
Çizelge 3.21. Sadaka Taşı gözlem değerlendirme formu sonuçları. ... 162
Çizelge 3.22. Başkadın Meydan Çeşmesi gözlem değerlendirme formu sonuçları. .... 165
Çizelge 3.23. Salacak Fatih Camii gözlem değerlendirme formu sonuçları... 170
Çizelge 3.24. Salacak Fatih Çeşmesi ve Direk Taşı gözlem değerlendirme formu sonuçları. ... 174
Çizelge 3.25. Silahtar Mustafa Ağa Çeşmesi gözlem değerlendirme formu sonuçları. ... 176
Çizelge 3.26. Sinan Paşa Camii ve Çeşmesi gözlem değerlendirme formu sonuçları. 182 Çizelge 3.27. Doğancılar Parkı gözlem değerlendirme formu sonuçları. ... 188
Çizelge 3.28. İhsaniye Camii gözlem değerlendirme formu sonuçları. ... 191
Çizelge 3.29. İhsaniye Çeşmesi gözlem değerlendirme formu sonuçları. ... 196
Çizelge 3.30. Küçük İhsaniye Camii gözlem değerlendirme formu sonuçları. ... 199
Çizelge 3.31. Daye Kadın Çeşmesi gözlem değerlendirme formu sonuçları. ... 203
Çizelge 3.32. Harem Semti ve Otogarı gözlem değerlendirme formu sonuçları. ... 209
Çizelge 3.33. Selimiye Hamamı gözlem değerlendirme formu sonuçları. ... 212
Çizelge 3.35. Selimiye Kışlası gözlem değerlendirme formu sonuçları. ... 225
Çizelge 3.36. Kız Kulesi gözlem değerlendirme formu sonuçları. ... 229
Çizelge 3.37. Sıklık yüzde analiz tablosu. ... 230
Çizelge 3.38. Ankete katılanların kültürel miras hakkında bilgi sahibi olma açısından değerlendirilmesi. ... 233
Çizelge 3.39. Üsküdar’da yer alan kültürel miras elemanların değerlendirilmesi. ... 234
Çizelge 3.40. Ankete katılanların kültürel miras elemanlarına ilişkin farkındalıklarına yönelik ortalama ve standart sapma değerleri. ... 234
Çizelge 3.41. Cinsiyete bağlı olarak kültürel mirasın korunmasına yönelik T testi. .... 236
Çizelge 3.42. Üsküdar kıyı bandının kültürel turizm açısından cinsiyet ile arasındaki bağımsız örneklem T testi. ... 237
Çizelge 3.43. Üsküdar ve çevresinin zaman içerisin de daha güzelleştiğinin cinsiyet üzerindeki bağımsız örneklem T testi. ... 237
Çizelge 3.44. Üsküdar'da kültürel miras ve kentsel yaşam bütünleştirilmelidir.-medeni durum bağımsız örneklem T testi. ... 238
Çizelge 3.45. Aylık gelir-eğitim anova testi. ... 238
Çizelge 3.46. Oturulan mahalle-eğitim anova testi. ... 239
Çizelge 3.47. Üsküdar’da yer alan kültürel miras elemanları hakkında bilgi sahibi olma-meslek anova testi. ... 240
Çizelge 3.48. Üsküdar'da bulunan kültürel miras alanlarının sahip olduğu değer.-meslek anova testi. ... 240
Çizelge 3.49. Üsküdar’da yer alan kültürel miras elemanları hakkında yeterli bilgiye sahip olma-üsküdar'da yaşama süresi anova testi. ... 241
Çizelge 3.50. Üsküdar’da bulunan kültürel miras alanları yaşantımda önemli bir yere sahiptir.-üsküdar’da yaşama süresi anova testi. ... 242
Çizelge 3.51. Faktör analizi sonuçları. ... 243
Çizelge 3.52. KMO ölçütünün aralıkları. ... 245
KISALTMALAR
AB Avrupa birliği
APS Apeyzaj sözleşmesi
ARCGIS Coğrafi bilgi. sistemi yazılımı
CBS Coğrafi bilgi sistemleri
DMK Dünya miras komitesi
IUCN Uluslar arası doğa koruma birliği (ınternational union for the conservation of nature)
ICCROM Uluslararası koruma çalışmaları merkezi ve kültür varlıklarının restorasyonu
İSMEP İstanbul sismik riskin azaltılması ve acil durum hazırlık kapasitesinin arttırılması projesi
KMO Kaise-meyer-olkin measure of sampling adequacy (faktör
analizi değeri)
KTVKK Kültür ve tabiat varlığı olarak tescil kararı
SOKÜM Somut olmayan kültürel mirasın korunması sözleşmesi
SPSS İstatistical package for the social sciences (sosyal bilimler için istatistik programı)
TUİK Türkiye istatistik kurumu
UCOMOS Tarihi kentlerin ve kentsel alanların korunması tüzüğü UNESCO Birleşmiş milletler eğitim, bilim ve kültür örgütü
M.Ö Milattan önce
ÖZET
KÜLTÜREL ODAKLI PEYZAJ BİYOGRAFİSİNİN OLUŞTURULMASI: ÜSKÜDAR KIYI BANDI ÖRNEĞİ
Selma GÜNER Düzce Üniversitesi
Fen Bilimleri Enstitüsü, Peyzaj Mimarlığı Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi
Danışman: Dr. Öğr. Üyesi Pınar GÜLTEKİN Temmuz 2019, 264 sayfa
Bu çalışmada, İstanbul ili Üsküdar ilçesi içerisinde kıyı bandında yer alan tüm kültür varlıklarının envanteri oluşturulmuştur. Her bir kültür varlığının geçmişten günümüze çevreleri ile birlikte varoluş süreçleri değerlendirilmiş, kültürel varlıklara ilişkin kent halkının farkındalıkları saptanmış, kültürel varlıkların geçmiş fotoğraflarına ulaşılarak geçmişten günümüze kıyaslama olanağı sağlanmıştır. Çalışma alanı sınırları olarak Üsküdar Meydanı ile Selimiye Kışlası arasında kalan hatta kıyı çizgisinden 1,5 km gerisine kadar olan alan seçilmiştir. Bu hat içerisinde; Üsküdar Meydanı, Kızkulesi, Sultan III. Ahmet Çeşmesi, Mihrimah Sultan camii, Selimiye Kışlası, Büyük Selimiye Cami, Ayazma Camii, Ayazma çeşmesi, Eski vapur iskelesi, Harem otogarı, Şemsi Paşa İlçe Halk Kütüphanesi, Balaban Tekkesi vb. pek çok önemli kültürel öge yer almaktadır. Çalışmada yöntem olarak Üsküdar Belediyesinden 1/5000 ve 1/1000 ölçekli Nazım İmar planı temin edilmiş, mevcut tarihi ve kültürel varlıkların yerleri belirlenerek Arc. Map. 10.1 programı kullanılarak envanter haritası oluşturulmuştur. Envanter oluşturulmasının ardından her bir alana ilişkin yapım yılından ve hikâyesinden başlanarak günümüze kadar gelen süreç içerisinde yaşanan mekânsal değişimler ve dönüşümler kullanım amaçları ile birlikte ortaya konulmuştur. Her bir kültürel varlık için yapılan bu araştırma çalışma alanının tümü içinde yollar, yeşil alan dağılımları, sivil mimari örnekleri, günümüzdeki durumun şekillenmesinde önemli rol oynayan depremler, yangınlar, savaşlar, işgaller, yasa ve yönetmelikler vb. doğal, kültürel ve sosyal etkenler ile bir arada değerlendirilerek yorumlanmıştır. Çalışma alanına ait genel peyzaj biyografisi ve alanda yer alan her bir tarihi kültürel varlığa ilişkin biyografiler ortaya konulurken 1870-2018 yılları arasında belirtilen alanlara ilişkin fotoğraflar, tasvirler, el çizimlerinden büyük ölçüde yararlanılmıştır. Çalışma alanında yaşayan kent halkına, kentsel kültürel miras farkındalıklarını ölçmek amacı ile anket uygulanmış ayrıca, her bir kentsel-kültürel miras öğesi için çalışma kapsamında geliştirilen gözlem formu ile değerlendirme yapılmıştır. Sonuç olarak çalışma alanının kentsel kültürel mirası için, ilgili yasa ve yönetmelikler çerçevesinde ve paydaş görüşleri doğrultusunda peyzaj biyografilerinden yararlanılarak koruma-kullanma, yeniden işlevlendirme stratejileri geliştirilmiştir.
ABSTRACT
CULTURAL ORIENTED LANDSCAPE BIOGRAPHY: ÜSKÜDAR COASTAL BANDI SAMPLE
Selma GUNER Düzce University
Graduate School of Natural and Applied Sciences, Department of Landscape Architecture
Master’s Thesis
Supervisor: Assist. Prof. Pınar GÜLTEKİN July 2019, 264 pages
In this study, inventory of all cultural assets in the coastal band in the Üsküdar district of İstanbul is produced. The existence processes of each cultural entity from past to present have been evaluated, awareness of cultural assets have been determined and urban cultural past photographs of the urban people have been reached and compared. The area between the Üsküdar Square and Selimiye Barracks was chosen as the boundaries of the study area and 1 km far from the coastline. Within the boundaries of the study, Üsküdar Square, Kızkulesi, Sultan 3. Ahmet Fountain, Mihrimah Sultan Mosque, Selimiye Barracks, Büyük Selimiye Mosque, Ayazma Mosque, Ayazma Fountain, Old Ferry Port, Harem Bus Station, Şemsi Paşa District Public Library, Balaban Tekkesi etc. are located in many important buildings. With the method of study, City plan was provided from Üsküdar Municipality and inventories were determined by using Arc. Map. 10.1 program by determining the places of existing historical and cultural assets. After the creation of the inventory, spatial changes in the process starting from the construction year and the story of each area, starting from the present day, have been put forward together with the external changes and usage purposes. With this research for each cultural entity within the study area; roads, green area distributions, civil architecture examples, earthquakes, fires, wars, occupations, laws and regulations, etc., which play an important role in shaping the present situation, have been interpreted together with natural, cultural and social factors. While the biography of the general landscape of the study area and the biographies of each historical cultural entity in the field were revealed, the photographs, depictions and hand drawings between the years 1870-2018 were utilized largely.
1. GİRİŞ
Geçmişten geleceğe ortaya konan tüm eserler, yaşantımıza pekçok açıdan fayda sağlamış ve yön vermiştir. Mevcut bu eserler içinde bulundukları çevre ile beraber değerlendirildiğinde, bir mekan olgusundan söz edilebilir. Bir çevre planı içinde değerlendirilen bu mimari eserler, o toplumun kimliğini ortaya koymaktadır (Aydemir, 2007).
Tarih ve kültür kavramları sokaklarımızda, tarihi mekanlarımız da ve yerleşim bölgelerinde kendini göstermektedir. Tarihi çevre geçmiş medeniyetlerin yaşantılarının bir birikimidir, ayrıca tarih öncesinden kalan devirlerde yaşayan toplumların bıraktıkları eserlerin bir birikimidir. Bu mekanlar kent kalıntıları, tarihi olayların yaşandığı yerler, kültürel ve mimarı alanlar olup, mutlak korunması gereken alanlardır (Tosun, 2008).
Geçmiş dönemlerde yaşamış olan medeniyetler geriye birçok eser bırakmıştır. Bu eserler bize tarihi kalıntılar olarak karşımıza çıkmaktadır ve bu yapılar tarihi çevremizi oluşturmaktadır.1800 li yıllarda tarihi anıt kavramı ortaya çıkmış, çıkış noktası ise daha çok korumanın anıt ölçeğinde olmasıdır. Tarihi zaman katmanları içerisinde koruma kavramı gelişmiş, çevre kavramıyla bütünleşmiştir. Bu çevre kavramı içinde binaları, kaldırımları, anıt niteliği taşıyan ağaçları, tarihi sokakları barındırmaktadır. Tüm bunlar kültürel peyzajı da içinde barındıran kapsamlı bir çevre kavramıdır (Arabacıoğlu, 2007). Kültürel miras bir kentin tarihi kimliğini ortaya koyduğu gibi, aynı zamanda o toplumun hem yaşam kalitesi açısından değerini arttırmakta ve kentin gelişmişlik düzeyini ortaya koymaktadır. Kültürel miras o kentin tarihi kimliğini göstermektedir. Kültürel mirasın korunması ve bu bilincin aşılanması o kentin kimliğinin kaybolmamasına ve gelecek nesillere aktarılmasına yardımcı olmaktadır (Somuncu ve Kurtar, 2013).
Kültürel mirasın en temel özelliği, geçmişten gelen kültürlerin bıraktığı izlerden oluşmasıdır. Bu izler, yaşanılan yere özgü değerin belirlenmesi açısından oldukça önemli bir yere sahiptir.
Günümüz modern kent dokusu içerisinde, kültürel miras ve onun biçimlendirdiği alanlar, öncelikle, bir kentin kimliğini oluşturması açısından önemlidir.
Her şeyin tarihsel bir geçmişi olduğu gibi, kentlerin oluşum ve gelişinde geçmişin izlerini görmek mümkündür. Bu nedenle, günümüz modern kent dokusunun oluşumunda önemli rolü olan geçmiş yaşantılar, mekânlar, mimari yapılar, gelenek ve görenekler, din ve daha birçok şey, geçmişin mirası olarak anılmaktadır (Kurtar, 2012).
Kültürel miras ve koruma çalışmaları yapılan birçok çalışma sonunda ortaya konulmuştur (Somuncu ve Kurtar, 2013). Türkiye’de tarihi yapıların koruma çalışmaları ilk olarak Osman Hamdi Bey tarafından başlatılmıştır. Kültür varlıklarının korunmasına yönelik ilk yasal düzenleme dönemin Osmanlı aydınlanması sürecinde olan ve 13 Şubat 1869 tarihinde yürürlüğe giren Asar-ı Atika Nizamnamesi’dir. Bu yasa yabancı araştırmacıların yapacakları arkeolojik kazıları izne bağlamış ve bulguların yurtdışına çıkarılmasını yasaklamıştır Bu nizamnamenin yetersiz kalması ile 1874 yılında ikinci bir nizamname yayınlanmıştır. Yeni oluşturulan nizamname ile ilk kez eski eser tanımı yapılmış olup eski eserlerin devlet malı olduğu hükmü getirilmiştir. Asar-ı Atika Nizamnamesi 1920’de Türk Asar-ı Atikası olarak genişletilmiştir. “Eski eserlerin korunmasını sağlamak üzere 1904’de Asar-ı Atika Nizamnamesi / Eski Eserleri Koruma Müdürlüğü kurulmuştur. Koruma konusunda asıl önemli adım 1917’den sonra atılmıştır. 1931’de Atatürk Türk Tarihini Tetkik Cemiyeti’ni kurarak Eski Eserleri Koruma Komisyonu oluşturulmasını sağlamıştır. 1925’te kaldırılan Vakıflar Örgütü, 1935’de Vakıflar Genel Müdürlüğü’ne bağlanmıştır”. Koruma ile ilgili olarak 1951 yılında Gayrimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu tarafından temel alt yapı oluşturulmuştur. Bu kurulun diğer temelini Kültür ve Tabiat Varlıkları Yüksek Koruma Kurulu oluşturmaktadır (Eral, 2015).
1964 yılında Venedik’te ya yapılan II. Uluslararası Tarihî Anıtlar Mimar ve Teknisyenleri Kongresi ile tarihi eserlerin, kültürel eserlerin korunması kararı alınmış ve onarımla ilgili bazı ilkeler ortaya konulmuştur. Bu alınan kararlar Venedik Tüzüğü adı ile geçmektedir. Alınmış olan kararlar sadece ulusal düzeyde değil uluslararası düzeyde gerçekleştirilmiştir. Bu tüzükle birçok konuya değinilmiştir. Korumanın sürekliliği, onarımlarda ileri teknolojilerin kullanılması, yapılacak onarımların hangi düzeyde gerçekleştirileceği konuları ele alınmıştır.
Venedik Tüzüğü; tarihi çevrelerin korunması konusundaki mevcut düşünceleri bir araya getirmiştir (Yazgan ve Çelik, 2007).
Sorumlu Bakanlar toplantısında Avrupa ülkelerinin koruma politikaları belirlenmiştir.1969 yılında yapılan bu toplantıda kültürel miras alanlarının, tarihi alanların çevresiyle beraber korunması gerektiği politikaları geliştirilmiştir. Kültürel miras kavramı içinde mekanın ya da ülkenin mevcut tarihi, peyzajı, o bölgeyi yansıtan her türlü mimari doku değerlendirilmiştir (Koçan ve Çorbacı, 2012).
1975 yılı Avrupa Konseyi tarafından “Avrupa Miras Yılı” olarak ilan edilmiştir. Buna bağlı olarak bazı çalışmalar gerçekleştirilip kararlar alınmıştır. Yapılan bu çalışmalar sonucunda Avrupa Mirası Tüzüğü oluşturulmuş ve yine aynı yıl içerisin de bu kararlar Bakanlar Komitesi tarafından kabul edilmiştir. Bu komitede mimari miras kavramını, tarihi çevre kavramı ve koruma, koruma ile ekonomi arasındaki ilişki, bunların uygulanması için gerekli olan alt yapı ele alınmıştır (Eral, 2015).
Kültürel mirasın korunması ve planlama stratejilerinin oluşturulması Avrupa Miras Yılı’nın ilan edilmesiyle beraber başlayıp gelişmiştir. Oluşturulan komisyon tarafından Kültürel mirası koruma için Raphael Programı adında bir çalışma yapılmıştır.1997 ile 2000 yılları arasında gerçekleştirilen bu program kapsamında kültürel mirasın korunması hedeflenmiştir. Korunması gereken birçok kültürel miras alanlarımız ve kategorilerimiz yer almaktadır. Taşınabilir ve taşınamaz kültürel miraslar, kültürel peyzaj alanları, arkeolojik miraslar bu kapsam içinde yerini alanlardır (Ahunbay, 2004).
UNESCO 16 Kasım 1972 tarihinde Paris’te yapılan 17.Genel Konferansta “Dünya Kültürel ve Doğal Mirasının Korunmasına Dair Sözleşme”sini kabul etmiştir. Kabul edilen bu sözleşme ile Sahip olduğumuz doğal ve kültürel miras alanlarını dünyaya tanıtmak, koruma bilincini geliştirmek, bunların bozulmadan, aslı korunarak gelecek nesillere aktarılmasını sağlamak, gerekli kurumlarla işbirliği halinde olmak amaçlanmıştır. Kabul edilen bu sözleşme 14.04.1982 tarih ve 2658 sayılı Kanunla katılmamız uygun bulunan bu Sözleşme, 23.05.1982 tarih ve 8/4788 sayılı Bakanlar Kurulu Kararıyla onaylanarak, 14.02.1983 tarih ve 17959 sayılı Resmî Gazete' de yayınlanmıştır (Anonim, 2018a).
Peyzajın korunması, yönetilmesi, geliştirilmesi amacı ile 2000 yılında Floransa’da Avrupa Peyzaj Sözleşme’ si imzalanmıştır. Avrupa Konseyi’ ne üye olan devletler tarafından imzalanan bu sözleşme peyzaj için büyük önem taşımakta olup peyzajların planlanması, korunması, yönetilmesi açısından iş birlik içinde olup beraber hareket edilmesi gerektiğini vurgulanmıştır. Tarihi çevreyi korumaya yönelik birçok kurum
çalışma yürütmektedir. Bunlardan bazıları, Avrupa Konseyi, Uluslararası Anıtlar ve Sitler Konseyi, Kültürel Varlıkların Korunması ve Onarımı Araştırma Merkezi’dir (Mutlu,202). 2014 yılına geldiğimizde Kültürel mirasın korunması amacıyla Kültürel Mirası Koruma Derneği kurulmuştur. Dernek kültürel mirasın tahribini önlemek, yok olmasına karşı önlemler getirmek, tahrip edilen bölgelerin aslına uygun olacak şekilde tekrar restore edilmesini sağlamak gibi amaçlar gütmektedir. Ayrıca her ülke için ayrı bir önem taşıyan bu miras alanları için halk bilincini arttırmak, ulusal ve yerel basında ses duyurmak, kamu bilinci oluşturmak amacıyla bu yola çıkılmıştır (Anonim, 2018a).
Ülkemiz birçok uygarlığa sahip olması sebebiyle çok çeşitli kültür varlıklarına sahiptir. Sahip olunan bu uygarlıklar tarihte birçok iz bırakmış ve kültürel miras alanlarının oluşmasını sağlamıştır. Bu uygarlıklar en başta Osmanlı Devleti, Selçuklu Devleti, Eski Anadolu uygarlıkları, Orta Asya ve İran uygarlıkları olmak üzere birçok eser bırakmıştır (Yılmaz,2008).
Bu çeşitlilik ve zenginlik, Türkiye’yi dünyada tarihi ve kültürel örnekleri ile önemli bir noktaya getirmektedir. Bu kadar değerli miras alanlarına sahip olan ülkemiz bu alanları korumak ve gelecek nesillere aktarabilmek için çeşitli koruma stratejileri geliştirmesi mecbur kılınmıştır (Özdemir, 2005).
2018 yılı Avrupa Kültürel Miras Yılı olarak ilan edilmiştir. 40. dönem UNESCO Dünya Miras Komitesi (DMK) toplantısına İstanbul ev sahipliği yapmaktadır. Türkiye Dünya Mirası Konvansiyonuna 1983 yılında onaylayarak, UNESCO’nun başlattığı bu programa katılmıştır. Türkiye’nin Dünya Miras Listesine aday gösterilen ilk iki siti İstanbul ve Göreme’dir. Kültür Bakanlığı İstanbul’la ilgili dosyayı 1984 yılında UNESCO’ya sunarak Dünya Mirası başvurusunu yapmıştır (Anonim, 2018b).
Türkiye’nin önemi tarihi geçmişine sahip olan şehirlerden olan İstanbul, bünyesinde birçok kültürel mirası barındırmaktadır. İstanbul, Asya ve Avrupa kıtasını birbirine bağlayan dünyanın eşsiz kentlerinden biridir. Antik Roma, Bizans ve Osmanlı İmparatorluğu olmak üzere 3 farklı imparatorluğa başkentlik yapmış tek şehir olan kent, yüzyıllardır kültürün, sanatın, mimarinin merkezi olmaya devam etmektedir (Anonim, 2018c).
“Üsküdar Kıyı Bandının Kültürel Odaklı Peyzaj Biyografisinin Oluşturulması” başlıklı yüksek lisans tez çalışması kapsamında Üsküdar’ın sahip olduğu kültürel miras alanları detaylı olarak anlatılıp ortaya konulmuştur.
Çalışma alanı olarak İstanbul ili Üsküdar ilçesi seçilmiştir. Üsküdar, hem sahip olduğu coğrafi konum itibari ile hem geçmişte önemli tarihi olaylara sahne olması ile ve içerinde birçok egemenliğin kültürünü dinini, sosyal yapısını barındırması ile zengin bir kültürel miras listesine sahip olması ile önem taşımaktadır.
Tez çalışması kapsamında doğruluğu araştırılan hipotezler aşağıdaki gibidir;
H1:Kent halkının kentsel kültürel mirasa ilişkin farkındalığı bulunmaktadır.
H2:Kentsel kültürel miras peyzaj değerleri ile birlikte korunmaktadır.
H3:Kent halkı kentsel kültürel miras alanları hakkında yeterli bilgiye sahiptir.
H4:Kültürel miras alanlarında yapılan onarım çalışmaları aslına uygun değildir.
H5:Kentleşme ve yapılaşma hareketleri içinde kültürel miras alanları uyum gösterememiştir.
H6:Üsküdar’ın kentsel gelişim sürecinde kültürel miras göz önünde bulundurulmuştur. Olarak belirlenmiştir.
1.1. ARAŞTIRMANIN AMACI VE KAPSAMI
Çalışmanın amacı; İstanbul’un tarihi, arkeolojik, coğrafi ve kültürel açılardan önem taşıyan bir ilçesi olan Üsküdar’ın kültürel peyzaj biyografisinin oluşturulmasıdır. Yapılan bu çalışma ile İstanbul ili Üsküdar İlçesi içerisinde kıyı bandında yer alan tüm el miras varlıklarının envanteri çıkarılmış, her bir kültür varlığının geçmişten günümüze çevreleri ile birlikte varoluş süreçleri ile ele alınmış, yöre halkının kentsel kültürel miras alanlarının farkındalıkları değerlendirilmiş, her bir alanın güncel fotoğrafları ve geçmiş fotoğrafları yan yana arşivlenerek kıyaslama olanağı sağlanmış, alan için hazırlanan mevcut projelerde kültür varlıklarının konumları ve varlıklarını devam ettirebilme düzeyleri peyzaj mimarlığı meslek disiplini içerisinde değerlendirilerek, sürdürülebilirliklerinin sağlanması, ulusal kimliğe katkı sağlanmasına ilişkin stratejiler geliştirilmiştir.
Çalışma kapsamında, Üsküdar İlçesi Üsküdar Meydan ile Selimiye Kışlası arasında kalan hatta kıyı çizgisinden yaklaşık 1,5 km gerisine kadar olan alana yönelik değerlendirme yapılmıştır. Üsküdar Meydanı, Kızkulesi, Sultan III. Ahmet Çeşmesi, Mihrimah Sultan Camii, Gülfem Hatun Camii, Ayazma Camii, Ayazma çeşmesi, Eski vapur iskelesi, Harem Otogarı, Kız Kulesi vb. pek çok önemli yapı çalışma sınırları içerisinde
bulunmaktadır.
Alanda yer alan kültürel miraslara ilişkin veriler; literatür taraması, internet ve sosyal medyada ulaşılan geçmiş fotoğraflar, el çizimleri, tasvirler, haritalar, Üsküdar Belediyesi ve İstanbul Büyükşehir Belediyelerinden temin edilen 1/5000 ve 1/1000 ölçekli nazım ve uygulama imar planları ve raporları, yapılan sözlü görüşmeler, alana yönelik projeler sonucunda elde edilmiştir.
1.2. KAYNAK ÖZETLERİ
Kaynak özetleri bölümü, kuramsal temeller ve araştırma alanı ile yakın çevresine ilişkin çalışmalar olmak üzere iki başlık altında incelenmiştir.
1.2.1. Kuramsal Temellere İlişkin Çalışmalar
Tosun (2008) “Kültürel Mirasın Korunmasında Üst Ölçekli Projelerin Rolü 2010 Avrupa Kültür Başkenti İstanbul Ve Fatih Suriçi’ne Etkileri” adlı yüksek lisans tez çalışmasında Üst ölçekli projelerin tarihi alan korumasında rolünü belirlenmesi ve bu tip projelerin tarihi alanların korunmasında bir fırsat olup olmadığı değerlendirilmesini yapmıştır. Kentsel koruma ve kentsel planlamanın tarihi geçmişini incelemiş ve Türkiye’de planlama ve koruma süreçlerinin geçirdiği değişiklikler ele alınarak koruma ve kent arasındaki ilişki ortaya konulmuştur.
Erkal (2010) “Unesco Yaşayan İnsan Hazineleri Ulusal Sistemleri’nin, Somut Olmayan Kültürel Mirasın Yaşatılmasına Ve Gelecek Kuşaklara Aktarılmasına Etkisi Üzerine Bir İnceleme” adlı yüksek lisans tezinde somut olmayan kültürel miras kavramını yasal bir çerçevede ortaya koymuş, UNESCO Yasayan İnsan Hazineleri sistemlerinin kurulmasına ilişkin unsurlara değinmiştir.
Çalışlar (2011) “Nietzsche ve Biyografi” başlıklı biyografi kavramının ortaya konulduğu yüksek lisans tezinde biyografi kavramını ele almış, biyografi kuramını kültürel uygulamalar perspektifinde değerlendirmiştir. Biyografi çalışmalarının geçmişi yansıttığı, tarih bilimiyle yakından ilişkili olduğu vurgulanmıştır.
Kurtar (2012) “Kentsel Kültürel Mirasın Korunması ve Sürdürülebilirliği: Ankara Hamamönü Örneği” isimli yüksek lisans tez çalışmasında kentsel kültürel miras yönetimi ve rekreasyon arasındaki ilişkiyi Ankara kenti için önemli bir miras alanı olan Hamamönü örneğinde incelemiştir. Tezinde kültür, kültürel miras ve rekreasyon kavramlarının
açıklaması yapılarak, kent dokusunun korunması için hangi planlama çalışmalarının yapılması gerektiği, koruma çalışmalarına bağlı olarak ortaya çıkan sorunlar, geçmişteki ve günümüzdeki işlevi gibi başlıklar Ankara kenti üzerinde açıklanmıştır.
Kaska (2012) “Avrupa Peyzaj Sözleşmesi (APS) ve Türkiye’deki Uygulamaların İrdelenmesi” başlıklı yüksek lisans tezinde Avrupa Peyzaj Sözleşmesinden, APS ye göre peyzaj kavramından bahsedilmiştir. Bunun dışında sözleşmenin uygulamaya dönük yönleri ortaya konulmuştur.
Sözleşmenin uygulama boyutunun Türkiye ve sözleşmeye taraf olan ülkeler irdelenmiştir. APS Sözleşme’nin gereklerini yerine getirebilmesi için aktif rol alacak bakanlıklar, kurumlar ve sorumluluklarına değinilmiştir.
İSMEP (2014) “Kültürel Mirasın Korunması, İstanbul Valiliği, İstanbul Proje Koordinasyon Birimi (İPKB) tarafından yürütülen, “İstanbul Sismik Riskin Azaltılması ve Acil Durum Hazırlık Projesi” İSMEP kapsamında yayınlanan İSMEP Rehber Kitabında kültürel miras kavramı ele alınmıştır. Bu bağlamda kültürel mirasın önemi, neden korunması gerektiği, dünyada ve Türkiye’de kültürel mirası koruma çalışmaları örneklerle ortaya konulmuştur. Bunun dışında İSMEP’in kültürel mirası koruma adına kendisinin yapmış olduğu çalışmalar, risk değerlendirmeleri ve yapılan çalıştaylar üzerinde durulmuştur.
Eral (2015) “Dönüşüm Sürecindeki Tarihi Kent Merkezlerinde Kullanıcı Profilinin Kültürel Miras Üzerindeki Değerlendirmeleri: İzmir Örneği” yüksek lisans tezinde tarihsel kent merkezindeki değişim ve dönüşümün tarihsel çevre ile kullanıcı potansiyeli arasındaki ilişki İzmir kenti üzerinden açıklanmıştır.
Çakar (2016) “Kültürel Mirası Koruma Bağlamında “Yavaş Şehir” (Cıttaslow) Hareketi: Türkiye Örneği” yüksek lisans tez çalışmasında kültürel miras kavramı, kültürel miras kavramının korunması bağlamında günümüzdeki yaklaşımların oluşum süreci, küreselleşme ve “hızlı yaşam” olgularının kültürel mirasın korunmasına etkilerini incelemiştir.
Bunun dışında Somut kültürel miras ve somut olmayan kültürel mirasın korunması kapsamında ele alınan projeler, yönetim politikaları açıklanmıştır.
Tarihsel alanları koruma çalışmaları, bu değişimi ve tahribatı tetikleyen sosyo ekonomik sorunlar dile getirilmiş, alanda yaşayan kullanıcıların tarihsel çevre hakkındaki farkındalıklarını ölçmek için anket düzenlenmiş ve memnuniyet dereceleri ölçülmüştür.
Belirtilen bu tez çalışmasında kullanıcılarının kültür mirası olarak tescil edilmiş olan yapıları için gerçekleştirdikleri müdahaleleri ile güncel onarım durumları ve koruma konusunda ne kadar bilgi sahibi oldukları tartışılmıştır.
Sütunç (2018) “Bir Sulak Alanı Biçimlendiren Çok Katmanlı Dinamiklerin Peyzaj Biyografisi Yaklaşımıyla Araştırılması: Bafa Gölü Örneği” doktora tezinde peyzaj kavramı biyografik açıdan açıklanmıştır. Ayrıca bu tezde peyzaj kavramının arkeolojik, ekolojik, kültürel alanlarda ki önemi vurgulanmış, bu süreçlerin oluşturduğu ektilerin peyzajı değiştirdiği anlatılmıştır. Bu değişim sürecinde zaman katmanını da araştırma içine katarak biyografi ve peyzaj kavramını bütünleştirmiştir. Tüm bu çalışmalar yapılırken Bafa Gölü ve yakın çevresinde peyzajdaki geçmiş ve günümüzdeki değişimi ortaya konulmuştur. Bafa Gölü ve yakın çevresini kapsayan peyzajın tarihsel değerlerin miras açısından yorumlanması, sürdürülebilirliğin planlanması, bu planlama sürecinde biyografi çalışmalarından faydalanması gerektiğinin önemi anlatılmıştır.
1.2.2. Araştırma Alanı ve Yakın Çevresine Yönelik Çalışmalar
Öztürk (2008) “ Üsküdar Harem Semtinin Tarihi Gelişimi” başlıklı yüksek lisans tezinde Üsküdar Harem Semti ve çevresindeki tarihi, dini yapılar ele alınmıştır. Harem semtinin tarihten günümüze gelene kadar geçirmiş olduğu süreç ortaya konulmuştur. Şehirleşme hareketlerinin Selimiye Kışlası’nın yapılması ile daha hareketlendiği, kışlanın çevresine camii, çeşme, tekke, hamamlarla donatıldığı anlatılmıştır. Öztürk bu tezinde kültürel miras yapılarını iki döneme ayırarak anlatmıştır.
Akkaya (2010) “XVII. Yüzyılın İlk Çeyreğinde Üsküdar” doktora tezinde Üsküdar’ı belli başlı konularla ele alıp değerlendirmiştir. Bu başlıklara baktığımızda Üsküdar’ın İstanbul için önemi, tarihi süreç içinde Üsküdar’ın konumu,16.yy ile 17.yy arasında Üsküdar’ın geçirmiş olduğu değişim süreci, sosyal hayat, ekonomik yapı konuları öne çıkan başlıklar arasında yer almaktadır. Faydalandığı kaynaklara bakıldığında Üsküdar Şer’iye Sicilleri büyük önem kaplamaktadır. Daha öncesinde gelişmemiş ve Kadıköy’e bağlı olan Üsküdar’ın zamanla şehirleşme hareketlerinin artması ile jeopolitik açıdan İstanbul için büyük önem taşıyan bir ilçesi haline geldiğine değinmiştir.
Ekimci (2011) “Üsküdar’ın Vakıf Eser Kültür Mirası Ve Korunması İçin Öneriler” doktora tezinde ilk olarak Üsküdar’ı konumu, topoğrafik özellikleri, tarihsel gelişimi, sosyo kültürel yapısı açısından ele almıştır.
nüfus artışı, teknolojik hareketler sonucu geçirdiği değişimler irdelenmiştir. Kültürel miras alanlarında denetimsiz ve proje yapılmadan uygulamalar yapılması, onarım sürecinde modern yapı malzemeleri kullanılarak tarihi dokuya zarar verildiğini geçmiş ve günümüz fotoğraflarını kıyaslayarak görmemizi sağlamıştır. Son yıllarda Üsküdar’da ulaşım sistemlerinin artması, kentin yoğun trafik yükü, yol genişletme çalışmaları sonucu Üsküdar’da pek çok tarihi yapının ortadan kalktığını vurgulamıştır. Araştırmalarında eski gravür, harita, resim, eski gazetelerden faydalanmıştır.
Ertuğrul (2011) “XIX. Yüzyıl İstanbul Kentsel Dönüşümü’nde Üsküdar ve Koruma Sorunları” doktora tezinde ilk olarak Osmanlı kent dokusu ele alınmış, ardından Üsküdar’ın tarihi ve sosyal yapısına değinilmiştir. Ertuğrul, tezinde 19.yüzyıl yapılarını ele almıştır. Bunları dini yapılar, çeşme ve sebiller, eğitim yapıları, askeri yapılar, köşk ve kasırlar, hamamlar, parklar şeklinde kategorize etmiştir. Üsküdar’ın kentsel dokusunda değişime neden olan etmenler olan yangınlar, depremler ve imar faaliyetlerine de ayrıca tezinde yer verilmiştir. Sonuç olarak Üsküdar’ı koruma problemlerine yer vermiş, bu problemleri ortaya koyarken eski haritalar ile mevcut güncel haritalar arasında karşılaştırma yapılmıştır.
Taşçı (2012) “Kent Meydanı İle Kent Kimliği İlişkisi Üsküdar Meydanı Örneği” adlı doktora tezinde kent meydanlarını kapsamlı bir şekilde ele almıştır. Kent meydanlarının işlevlerinden, tarihi süreç içinde ki değişimden bahsetmiş, Üsküdar Meydanını ise ayrıca ele almıştır. Meydanların kentin kimliğini ortaya koyduğunu, bir şehre gelindiğinde ilk uğrak noktası olan ve kendini gösteren mekanlar olduğunu, meydanların birçok işleve sahip olduğu, bir toplanma ve dağılma noktası olduğunu yaptığı araştırmalarla ortaya koymuştur. Üsküdar Meydanı özellikle seçmesindeki nedene bakıldığında İstanbul’un her noktasından gelinen bir meydan olmasıdır. Ayrıca tezinde Üsküdar meydanı için Üsküdar Belediye tarafından tasarlanan yeni projeye yer verilmiştir. Saha çalışması yapmıştır, araştırmasını fotoğraflar, anketler ve gözlem formları ile desteklemiştir.
Baştemur (2013) “Mimar Sinan Rotasının Doğal Ve Kültürel Peyzaj İzleri” adlı doktora tezinde ilk olarak kültürel peyzaj, tarihi çevrede peyzaj kavramlarını ele almıştır. Üsküdar’ın da içinde yer aldığı bu tezinde Mimar Sinan’ın eserlerine yer verilmiştir.
Yapılan bu tez ile Mimar Sinan’ın kültür rotasını oluşturmak, turistlerin Mimar Sinan ve eserleri ile ilgili farkındalıklarını ölçmektir. Bunu ölçmek için anket yapılmış, analizlerle bu rota ortaya konulmaya çalışılmıştır.
Kılıç (2017) “Tarihi eserleri ile Üsküdar” adlı kitap Üsküdar Belediyesi yayınıdır. Kılıç, bu kitapta Üsküdar’da yer alan tarihi yapıları tek tek ele almıştır. Kitabı oluştururken hem literatür taraması, hem de alanda gözlemler yapmıştır.
1.3. BİYOGRAFİ
Biyografi, Türk diline Fransızca “biographie” kelimesinden gelerek yerleşen bir kelimedir. Yunanca hayat anlamına gelen 'bios' ve yazmak manasında olan 'graphien' kelimelerinin birleşmesinden oluşan biyografi terimi ilk olarak İngiliz yazar John Dryden tarafından 1683 yılında kullanılmıştır. Kelime 1721'den itibaren Fransızca ‘da kullanılmaya başlanılmıştır. (Akar, 2013). Çalışlar’a göre ise biyografi; hem tarih yazımına ait bir tür, hem de edebiyat dalı olması arasında yer alan bağımsız bir edebiyat dalı olduğunu nitelemiştir(Çalışlar, 2011).Biyografiler, cenaze törenleri, anıtlar ve mezar taşları gibi unsurlara konu olan kişilerin, olağanüstü niteliklerinin dillendirilerek halka didaktik bir üslupla anlatılmasıdır (Efe, 2018).
Biyografi kelimesinin Türkçe’ de kullanımı Tanzimat dönemi ile başlamaktadır. Türk Dil Kurumunun yayınladığı sözlükler de dâhil olmak üzere pek çok sözlük ve ansiklopedide Fransızcadan dilimize giren bu sözcüğe karşılık olarak 'özgeçmiş' anlamı yer almaktadır. Biyografi ayrıca kişilerin anılarını, hayatlarını içermekte olup, bunun dışında sözlü ve yazılı olarak elde edilen bilgilerin düzenlenmesine yorumlanmasına dayanmaktadır(Anonim, 2018d).
Dünya edebiyatlarında biyografi türünün ilk örnekleri olarak hanedan üyelerinin taşlara kazıttığı anıtlar gösterilmektedir. M.Ö. 1350' de Hitit Kralı II.Mursilis için diktirdiği anıtta hem kendi hem de babası Suppiluliuma'nın hayatından ve yaptıklarından söz ettiği anıt bunların ilki sayılmaktadır.
Ayrıca Göktürk abideleri (Orhun Yazıtları) Bilge Kağan ve Kültigin Yazıtları da tarihteki önemli biyografi örneklerindendir. Bu anıtlar onların tarihte yaşadıklarını gelecek nesillere aktarmak amacı ile geride bıraktıkları önemli metinlerdir. Bu açıdan bakıldığında bu yazıtları Türkçe yazılmış ilk hayat hikâyeleri olarak nitelendirmek mümkündür (Akar, 2013).
Biyografi konusunda birçok araştırmacı çeşitli tanımlar ortaya koymuştur. Bunlardan biri olan C.N. Parke ’göre“ biyografiler “hayal etme zevkinin biçimlendiği olayların somut tatminleridir” şeklinde tanımlamıştır. Öntaş'a göre “biyografi yaşamın yazılmasıdır ve bu
nedenle belgelenmiş tarihi içermektedir”.
Yaşamın incelenmesi ile insanlar tarihsel zaman ve mekânda ki gerçek kişiler hakkında bilgi edinirken hem kişileri hem tarihi hem de tarihsel mekânları öğrenirler. (Öntaş, 2012) Ünlü biyografi yazarı ve gazeteci Nigel Hamilton’a göre biyografi ; öyküleyici, kurgusal olmayan bir tür olmakla dikkat çekmektedir. Hamilton ayrıca; amacın sadece gerçek bilgi sağlamak değil aynı zamanda "gerçek hayatları kaydetmek ve yorumlamak“, olduğunu vurgulamıştır (Çalışlar, 2011).
Alman edebiyatında da önemli yere sahip olan biyografi çalışmaları birçok yazar tarafından ele alınmıştır. Wilhem Bergers, biyografide olaylarla kişiler arasındaki bağlantının iyi kurulması ve değerlendirilmesinin bir biyografik özellik olduğunu söylemiştir.(Bergers 1972)Yine Alman yazarlardan Richard Friedenthal, tarih içinde biyografinin geliştiğini, biyografik çalışmalarda elde edilen verilerin dikkat ve özenle değerlendirilmesi gerektiğini vurgulamıştır (Zengin, 1994).
1.3.1. Biyografinin Özellikleri
Anonim (2018e)’de belirtildiği şekilde biyografinin özellikleri şöyle sıralanabilir.
Biyografi yazımında amaç anlatılan kişinin yaptıklarını sağlıklı bir şekilde okuyucuya iletmektir
Biyografisinin kronolojik bir şekilde verilmesine dikkat edilmelidir ve anlatılan kişinin hayat hikâyesi ayrıntılara varıncaya kadar verilmesine özen gösterilmelidir. Biyografisi yazılacak kişinin hakkında basında çıkan veya resmi evraklarda yer alan bilgiler taranmalıdır.
Biyografilerin tarihin daha iyi anlaşılmasında belge özelliği gösterebileceği unutulmamalıdır.
İlk biyografi örneği eski Yunan’da Plutarkhos tarafından kaleme alınırken, bizdeki ilk örnek Ali Şir Nevâî’nin Mecâlisü’n- Nefâis’idir
Biyografilerde kronolojik sıra izlenmelidir (Anonim, 2018f). Bilgi ve belgelere, kanıtlara dayandırılmalıdır.
1.4. PEYZAJ BİYOGRAFİSİ
Fransızca bir kelime olan “paysage” kelimesi ülkemizde peyzaj olarak kullanmakta olup en kısa tanımıyla manzara, görünüm anlamına gelmektedir. İngilizce Deise Landscape kelime olarak bilinmektedir. Almanca’da ise “Landschaft” olarak bilinmektedir (Korkut ve Şişman, 2010). Peyzaj kavramı için birçok tanımlama yapılmıştır. Fakat ilk tanımı 1900 lü yıllarda Alman coğrafyacı Alexander Von Humboldt tarafından yapılmıştır. Alman coğrafyacı peyzajı “bir arazi parçasının toplam karakteri” şeklinde tanımlamıştır.
Poyraz’ın tanımına baktığımızda ise peyzajı, doğal ve kültürel elemanların tümü olarak tanımlamıştır. Belirli bir noktadan baktığımızda gözün algıladığı tüm çevreyi peyzaj olarak tanımlayıp geniş bir anlam yüklemiştir. Peyzaj ile insan, kültür ve doğa bir bütünü oluşturmakta olup, peyzaj bunların bir tamamlayıcısı olarak karşımıza çıkmaktadır. Peyzaj geçmişten günümüze gelen kültürlerin bir harmanı olup kimlik duygusunun oluşmasını sağlamaktadır (Poyraz, 2002).
Avrupa Peyzaj Sözleşmesi peyzajı iki kategoride yer vermiştir. Bunlar yapay ve doğal peyzajdır. APS böylece peyzajın içine hem doğal hem yapay öğelerin bir arada bulunduğu bir tanımı ortaya koymuştur. Bu tanımın içine parklar, açık alanlar, tarihi yerler, zarar görmüş alanlar, doğal yolla oluşmayıp insan eliyle oluşan alanlar girmektedir (Kaska, 2012).
Sözleşmede;
Peyzajın birçok rolü üstlendiği, bu roller içinde kamu yararı gözettiği, yönetimi, ekonomik faaliyetler için kaynak oluşturulması, planlama çalışmaları, kültürel çevre ve sosyal alanlarda kamu yararı rolü gözetildiği,
Peyzajın, Avrupa doğal ve kültürel mirasının çeşitli katkılarının olduğu, kültürlerin gelişmesinde fayda sağladığı,
Peyzajın birçok alanda yaşam kalitesini arttırdığı vurgulanmıştır. Gerek kent
içinde, gerek kent dışı kırsal alanlarda, zarar görmüş tahrip olmuş alanlarda, yüksek kaliteye sahip alanlarda, günlük yaşantımızda hayatımızın bir noktasında yer aldığı vurgulanmıştır (Anonim, 2018g).
Peyzaj Biyografisi, belirli bir bölgenin tarih öncesi dönemlerinden bugüne kadar geçen süre içerisinde uzun dönem değişimlerinin, mekânsal dönüşümler, değerler, sosyal ve ekonomik gelişmelerin birbiriyle olan ilişkileri arasındaki karmaşık etkileşimin üzerinde
yoğunlaşarak analiz edilebilir bir şekilde değerlendirilmesidir (Lemaire, 1997).
Peyzaj biyografisinin oluşturulması ile ulusal kimliğin korunmasına katkı sağlanması, tarihi ve kültürel varlıkların (cami, kışla, saray, çeşme, sivil mimari örnekleri vb. yapılar) geçmişten günümüze nasıl korunduğunun ortaya konulması, afetler, yangınlar, savaşlar, vb. tarihte yaşanan önemli gelişmelerin kültürel varlıkları ve fiziksel ortamı nasıl şekillendirdiği ortaya konmaktadır.
Doğal/kültürel/ekolojik süreçler peyzajları değiştirmekte ve dönüştürmektedir. Bu değişimlerin “biyografik” açıdan tanımlanması, peyzajın ve onu oluşturan her bir ünitenin zamana dayalı katmanlar sayesinde daha kapsamlı bir şekilde anlaşılmasını sağlamaktadır (Sütunç, 2018).
Sosyal bakış açısıyla değerlendirildiğinde peyzaj biyografisi, tarihsel peyzaj araştırması ile peyzaj planlama, peyzaj tasarımı, şehir planlaması ve halkın katılımını bütünleştirmeyi amaçlamaktadır (Sütunç, 2018).
1990 yıllarında popüler olmaya başlayan biyografi kavramının ön plana çıkma nedeni; mekânların uzun döneme ait tarihleri ve peyzajın sosyal-doğal boyutları arasındaki karşılıklı ilişkilerin, araştırmaların, yorumların arka planda kalması, yeterince değerlendirilememesidir (Sütunç, 2018).
Ayrıca biyografi çalışmalarının etkili olmasını sağlayan iki önemli unsur bulunmaktadır. Bunlar:
Peyzaj mimarları, arkeologlar, tarihi coğrafyacılar, mimari tarihçiler, kültürel tarihçiler ve tarihi ekologlar, tarihi çevrenin farklı bölümlerini farklı açılardan değerlendirmiştir. Tarihi coğrafyacılar, yaptıkları çalışmalarda dönemsel olarak orta çağı değerlendirmeye almamış ve modern peyzaja odaklanmışlardır (Kolen, 2015). Arkeologlar genellikle tek bir dönem geç Tarih Öncesi ya da Roma Dönemi ile ilgili konularda uzmanlaşmışlardır. Bu bölünmenin sonucu olarak mekânların uzun dönemlere dayanan tarihleri ve peyzajların sosyal ve doğal boyutları arasındaki karşılıklı ilişki, yukarıda ifade edilen konuları çözüme ulaştırmıştır.
Diğer bir sorun ise peyzaj araştırmaları ile peyzaj planlama arasındaki zorlu bağlantıdır, Tarihi miras değeri taşıyan bölgelerin gelişmesine katkıda bulunan peyzaj mimarları, şehir plancıları, karar vericiler için açık olmayan ve karmaşık olarak değerlendirilmektedir (Fairclough ve Moller, 2008).
olmuştur. Appadurai ve Kopytoff, eşyaların ve anıtların, kültürel olarak çevreye kattıkları değerleri, anlamları, fonksiyonları ve fiziksel görünümleriyle, tanımlarını yapmak için biyografik yaklaşımı kullanmışlardır (Appadurai ve Kopyotoff, 1986).
Peyzaj biyografisi çalışmalarına örnek olarak Holtorf (2002) tarafından çalışılan Portekiz, Evora yakınlarındaki arkeolojik sitler ve tarih öncesi kaya daireleri, Roymans (1995) tarafından çalışılan Hollanda’nın kuzey doğusunda tarih öncesi dönemde ölülerin yakıldığı yerler, anıt heykellerin uzun dönem tarihleme çalışmaları verilebilir (Sütunç, 2018).
Yapılan bu çalışmalar, tarihi alanları başlangıcından günümüze gelene kadar geçirmiş olduğu değişimleri, hikayeleri ile beraber ele alarak, peyzajları ve mekanları biyografik bir çalışma perspektifi içinde değerlendirmiş ve ortaya koymuştur (Lemaire, 1997).
1.5. KÜLTÜREL MİRAS
Kültür ve miras kavramları, 20. yüzyıl öncesinde farklı anlamlarda ve birbirinden bağımsız ifadelerde kullanılmıştır. Kavramın uluslararası kurumlar arasında kültürel boyut kazanması 20. yüzyılın başında gerçekleşmiştir. Bu anlamıyla miras ifadesi, ilk olarak 1931 yılında sanat yapıtlarının araştırılması ve korunmasına yönelik bilimsel yöntemlerin tartışıldığı Atina Konferansı’nda yer almıştır (Çakar, 2016).
Çekül Vakfı (2017), doğal kaynaklar, kültürel miras ve insan olarak bir bütün olarak değerlendirip, kültürel mirası şu şekilde tanımlamıştır: “Ortak geçmişi anlatan, birlik ve
beraberlik duygusunu uyandıran bir kültürel hazinedir” (Anonim, 2018h).
Toplumların kimlik kazanması yolunda önemli bir araç olan kültürel miras içerisinde birçok değer taşımaktadır. Anıtlar, inanış, mimari yapılar, sembol, gelenek ve görenekler bunlardan bazılarıdır. Ayrıca bunları somut (Sanatsal, mimari yapılar) ve somut olmayan (inanışlar, adetler, gelenekler)şeklinde bunları kendi içinde kategorize etmiştir. Kültürel miras kişinin geçmişten gelen bir değeri olup, aitlik hissi vermektedir (Kurtar, 2012).
Erkal (2010)’a göre kültürel miras, kişinin geçmişten günümüze gelene kadar tüm yaşam tecrübesi içinde biriktirdiği, gelecek nesillere aktarılmasını sağladığı bir varlıktır. Kültürel miras içerisinde birçok kavramı barındıran geniş bir kavramdır. Bünyesinde tarihi yapıları içerdiği gibi bunun dışında toplumumuzun önemli değerleri arasında yer alan gelenek ve görenekleri de içermektedir (Erkal, 2010).
