ÖZET: Afyon Kocatepe Üniversitesi Veteriner Fakültesi Yaban hayatı ve Ekoloji Anabilim Dalından Doç. Dr. E.Hesna Kandır ve Afyon Kocatepe Üniversitesi Veteriner Fakültesinden Biyolog Zeynep Erturhan: “Ülkemizde yaklaşık 3000 kuş gözlemcisinden aktif olan 500 adet amatör veya profesyonel kuş gözlemcisi vardır. Türkiye’de bilimsel anlamda kuş gözlemciliğinin tarihçesi; 1930’lu yılların ikinci yarısında Türkiye’ye sığınan Alman bilim adamı zoolog Prof. Dr. Curt Kosswig’in İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesinde ders vermeye başlaması ve asistanlarıyla birlikte Türkiye’nin hemen her köşesine gidip, oralardaki faunaya ait ilk kayıtları tutması ile hız kazandığı bildirilmektedir.
Kuş gözlem faaliyetleri kuşlara olan ilgi ile başlamakla birlikte daha sonra tüm doğaya karşı duyulan bir sempatiye dönüşmekte, insanoğlunun doğanın bir parçası olduğunu hissettirip, ona karşı sorumluluklarının farkına varmasını sağlamaktadır.”
ABSTRACT: Afyon Kocatepe University, Faculty of veterinary medicine, and wildlife ecology Department Prof. Dr. E. Hesna Kandır and Afyon Kocatepe University, Faculty of veterinary medicine a biologist from Zeynep Erturhan: “In our country, about 3000 birds bird from the observer 500 active amateur or professional there is an observer. The history of birding in the scientific sense in Turkey; in the late 1930s second in half Turkey who took refuge in the German scientist, zoologist, University of Prof. Dr. Curt Kosswig begin to teach and their assistants in the Faculty of Science in almost every corner of Turkey with I go with the first keeping records is reported to have gained speed and fauna. Against nature starts with the birds but then all the interest in bird watching activities needed transformed into sympathy, make them feel a part of human nature that is against him to make people aware of their responsibilities.”
Kuşlar, yaban hayatta en çok görülen ve ilgi çeken canlı grupların-dan biridir. Rengârenk tüyleri, birbirin-den farklı boyutları ve çeşit çeşit ötüş-leri ile dünyamızı renklendiren nadide canlılardır. Güneşin doğuşunun ilk ta-nıkları olarak sabahın erken saatlerin-de cıvıltıları ile günümüze neşe katan yine onlardır. Bu güzellikleriyle yaşa-ma renk ve enerji katan kuşları tanı-mak için doğada zaman geçirmek ve doğaya ilgili gözlerle bakmak yetecek-tir.
Bu yazımızda Kuşlar ve Kuş
Gözlemciliği hakkında genel bilgiler bulacaksınız.
KUŞLARIN SİSTEMATİK SINIFLANDIRILMASI VE GENEL ÖZELLİKLERİ
Kuşlar sistematik sınıflandır-mada; Hayvanlar alemi, Omurgalılar alt şubesi ve Aves sınıfında yer alırlar. Vücutları tüylerle kaplıdır. Ön ekstre-miteleri kanat şeklinde ve arka eks-tremiteleri yürüme, yüzme, tırmanma vb. faaliyetler için özelleşmiştir. Bacak ve parmakları pullarla kaplı olup, par-maklar daima dört tanedir. Genellikle
gözler yanlarda ve geniş görme alanı-na sahiplerdir. Alt ve üst göz kapakları bulunur. Boğazda yer alan ve ses çı-karmada görevli syrinx iyi gelişmiştir. Kalpleri iki kulakçık ve iki karıncık şek-linde olup vücut sıcaklıkları sabit (Ho-miotherm) hayvanlardır. Kan hücreleri çekirdekli ve oval şekildedir. Deve kuşu hariç sidik keseleri yoktur. Atık madde-leri yarı katı halde kloaktan dışarı atılır. Solunum daima akciğerlerle olur ve iç organlar arasında ve büyük kemik-lerde yer alan hava keseleri ile bağ-lantılıdır. Hava keseleri özgül ağırlığın azaltılmasında ve daha sık soluk alıp vermede görevlidir. Yumurtlama yolu ile çoğalırlar. Yavru bakımı görülür. Dişleri yoktur. Özelikle tohumla besle-nen türlerde yemek borusu üzerinde kursak denen besinlerin toplandığı genişlemiş bir kısım bulunur. Kursağı izleyen yemek borusundan sonra iki gözlü mide bulunur. İlki Proventriculus (ön mide) bol bezli ve sindirim özsuları bu kısımda salınır. İkincisi kalın ve kaslı yapı gösteren taşlık (kaslı mide) meka-niksel parçalamada görevlidir.
KUŞ GÖZLEMİ NEDİR?
Kuş gözlem eylemi doğadaki özgür kuşların izlenmesi faaliyetidir. Tanımı biraz daha genişletecek olur isek kuş gözlemciliği; yabani kuşları doğal ortamlarında izlemeyi ve tanım-lamayı temel alan, kimi doğaseverle-rin hobi amaçlı, kimi bilim adamlarının ise bilimsel amaçlar doğrultusunda gerçekleştirdiği bir etkinliktir.
Kuş gözlemciliği her yaştan in-sana doğayı sevdirip kuşlar vasıtasıyla farkındalığı ve ilgiyi arttıran özel bir meraktır.
KUŞ GÖZLEMCİLİĞİNİN TARİHÇESİ
Dünya tarihinde kuş gözlemci-liği, 18. yüzyıl sonlarında tüy, yumurta gibi koleksiyonculuk amacı ile başlan-mış, 19. yüzyılın sonlarında ise koruma amaçlı bir hale dönüşmüştür.3 Türki-ye’de bilimsel anlamda kuş gözlemci-liğinin tarihçesine bakıldığında ise, or-nitolojik çalışmaların Hitler rejiminden kaçarak 1930’lu yılların ikinci yarısında
Türkiye’ye sığınan Alman bilim adamı zoolog Prof. Dr. Curt Kosswig’in İstan-bul Üniversitesi Fen Fakültesinde ders vermeye başlaması ve asistanlarıyla birlikte Türkiye’nin hemen her köşesi-ne gidip, oralardaki faunaya ait ilk ka-yıtları tutması ile hız kazandığı bildiril-mektedir.
KUŞ GÖZLEMCİSİ KİMDİR?
Hobi olarak ya da bilimsel amaçlarla kuşları doğal ortamlarında gözleyen kişilere kuş gözlemcisi de-nir. Kuş gözlemcileri, kuşları doğal or-tamlarında gözlemlemek isteyen ve aktivitelerinin düşük çevresel etkileri olan genellikle eğitimli ve gelir düzeyi
iyi insanlardır. Türkiye sulak alanlar ba-kımından bereketli ve önemli kuş göç yolları üzerinde bulunması sebebi ile Avrupa’nın kuş türü açısından zengin ülkelerinden biridir. Bununla birlikte dünyada milyonlarca kişinin ilgilen-diği (ABD’de yaklaşık 70 milyon, İngil-tere’de 6 milyona yakın) kuş gözlem-ciliği ile ülkemizde yaklaşık 3000 kuş gözlemcisinden aktif olan 500 adet amatör veya profesyonel kuş gözlem-cisi vardır. 5 Kuş gözlemcileri arasında yaygın olan bir ifade de “kertik atmak” tır. Bir kuş gözlemci ilk defa gördüğü ve hatta fotoğrafını çektiği her kuş için bir kertik hesabı yapar. Bir nevi kuş gözlemciliği oyunu haline gelen
“ker-tik atmak” kişinin kendisi ve çevresin-dekiler ile minik bir rekabet içine gir-mesine sebep olur. Kertik atmak amacı ile yurt dışından ülkemize binlerce Dolar ve Euro harcayarak gelen birçok kuş gözlemci, önemli bir avi-turizm (kuş gözlem turizmi) kaynağıdır. Ülke-mizde az sayıda da olsa konusunda uz-man avi-turizm rehberleri mevcuttur. Bu rehberler Türkiye’nin her köşesinde yaşayan kuş türlerini ve hangi sezon-da, nerelerde, hangi kuş türlerine rast-lanacağını iyi bilirler.
KİMLER KUŞ GÖZLEMCİSİ OLABİLİR?
Doğaya ilgi duyan, kuşlara me-raklı, öğrenmeye açık, gerekli
ekipmana sahip her meslek grubundan, her yaştan kişiler kuş gözlemcisi olabilir. Peki, ama nasıl kuş gözlemciliğine başlayacaksı-nız? Eğer kuş gözlemcisi olmak isterseniz, bulunduğunuz ildeki üniversitelere bağlı kuş gözlem topluluğu ya da kuş gözlemi le ilgi-li dernek ve kuruluşlar olup olmadığını öğ-renip onlarla iletişime geçebilirsiniz. Ayrıca kuşlar ve kuş gözlemi hakkında bilgi alabile-ceğiniz web sitelerini de (dogadernegi.org, trakus.org, kusgozlem.com, ikgt.org) ziyaret edebilirsiniz.
KUŞ GÖZLEMEK İÇİN NELERE İHTİYAÇ VARDIR?
Kuş gözlemciliği için başlangıç olarak “sağlıklı bir çift göz ve sağlıklı bir çift kulak” a sahip olmak, daha sonra ise iyi bir “dürbün” ve “teleskop” edinmek gereklidir. Ayrıca “kuş rehber kitabı” da kuşları tanımlamak amacı ile sahip olunması gereken önemli bir kıla-vuzdur. Not defteri ve bir kalem
bulundur-mak da kuş gözlemcisi için gereklidir.
Kuş gözlemi için gidilen alana ve hava şartla-rına uygun kıyafetler tercih etmek de gözlem sırasında konfor sağlar.
KUŞLAR NERELERDE GÖZLEMLENİR?
Bazı kuş türleri yaşadığımız bölgeye göre günlük hayatımızda hemen her yerde karşıla-şabileceğimiz canlılardır. Evimizin balkonun-da, bahçemizde, parkta kolay ulaşabileceği-miz her yerde kuş gözlemi yapabiliriz. Ancak bazı türleri gözlemleyebilmek için onların yaşadığı habitatlara gitmemiz gerekir. Türki-ye’deki 184 adet önemli kuş alanında (ÖKA) 483 kuş türü bulunmaktadır (www.trakus. org).
ÖKA’lar, kuşların üremelerine, kışı ge-çirmelerine olanak sağlayan veya göç yolları üzerinde bulunan alanlardır (www.birdlife.org). Kuş gözlemcileri, çoğunlukla birçok kuş türünün veya özel birkaç türün gözlemlenebildiği ÖKA’ları veya diğer doğal alanları kuş gözlemlemek için tercih etmektedirler.
KUŞ GÖZLEMİNİN MEVSİMİ VAR MIDIR?
Ülkemizde her mevsim farklı kuşları görmek mümkündür. Yerli kuş-lar tüm yıl, göçmen kuşkuş-lar ise bahar aylarında görülebilir. İlkbahar ayların-da yırtıcı kuşlar, pelikanlar, turnalar ve leylekler başta olmak üzere yüz bin-lerce kuş Türkiye üzerinden geçerek Afrika’dan Asya’ya ve Avrupa’ya geçe-rek üreme alanlarına ulaşırlar. Sonba-harda ise tersine göç başlar ve kışlama alanlarına bir sonraki göç dönemini beklemek üzere dönerler. Yaz ayla-rı ziyaretçileri yaz aylaayla-rında, kış aylaayla-rı ziyaretçileri ise kış aylarında gözlem-lenebilir. Rastlantısal olarak ise bazen hangi türlerin nerede ve ne zaman karşımıza çıkacağını bilemeyiz.4
KUŞ GÖZLEMİNİN SAATİ VAR MIDIR?
Günün her saati kuş gözlemi yapılabilmekle birlikte; ötücü kuşlar sıcak havalarda sabah çok erken ve akşamüzeri serin saatlerde aktiftirler. Büyük yırtıcılar ve süzülen bazı kuşlar uçmak için havanın ısınmasını bekler-ler. Baykuşların çoğu ve çobanaldatan-lar ise gece aktiftir.
NEDEN KUŞ GÖZLEMCİLİĞİ?
Kuşlar özgürlüğün simgesidir. Renkleri, sesleri, şekilleri insanoğlu-nun ilgisini daima cezp etmiştir. Kuş gözlemciliği, doğayı anlamak, doğa ile bütünleşmek ve onun bir parçası ol-duğunu hissetmek isteyen kişiler için anlamlı ve keyifli bir uğraştır. Doğada memelilerin gözlemi ve fotoğraflan-ması oldukça güçtür ayrıca çoğunlukla geceleri aktiftirler. Kelebekler ise sade-ce bahar ve yaz aylarında görülür, yılın büyük çoğunluğunu uykuda geçirirler.
Oysa kuşlar bu konuda insanoğluna her mevsim görünebilirlikleri ile büyük bir imkân sunarlar. Deniz kenarından dağın başına kadar tüm habitatlarda çeşit çeşit kuş gözlemek mümkündür. Ayrıca yaban hayatında kuşlar, çevre kirliliğine karşı duyarlılıkları ile alarm görevi görürler. Sağlıklı kuşlar, sağlık-lı çevrenin göstergesidir. Kuşlardaki kimyasal zehirlenmeler insanoğlunun da tehdit altında olduğunu ifade eder. Ayrıca kuş gözlemcilerinin topladıkları kayıtlar doğa koruma çalışmalarında önemli bir kaynaktır. Düzenli olarak gi-dilen alanlarda tutulmuş kayıtlar ilerle-yen zamanlarda o bölgedeki değişik-likler hakkında bize fikir verir. Bilimsel çalışmalara kaynak oluşturur.4
KUŞ GÖZLEMCİLİĞİNİN PRENSİPLERİ NELERDİR?
• Kuş gözlemci her şeyden önce kuş-ların hakkuş-larına saygı göstermeyi kendine ilke edinir
• Kuşları strese sokacak ve tehlikeye
atacak tüm etkinliklerden kaçınır • Üreme kolonilerinden, toplu
gece-leme alanları gibi hassas alanlar-dan uzak durur ve diğerlerinin de girmemesi için uyarıda bulunur • Nadir ve nesli tehlike altındaki
kuş-ların üreme yerlerini bulduğunda herkese duyurmaz, bu konundaki tedbirleri aldıktan sonra kısıtlı kit-lelere raporlama yapar
• Doğal yaşam örtüsüne zarar ver-memek için olabildiğince yollar-dan ve patikalaryollar-dan ayrılmaz • Kuş gözlemci sadece emin olduğu
kuşları kayda geçirir ve güvenirli-liği temel unsur olarak kabul eder (www.trakus.org)
KUŞ GÖZLEMCİLİĞİNİN EKONOMİK ÖNEMİ
Kuş gözlemciliği diğer eko-tu-rizm çeşitleriyle karşılaştırıldığında yerel halka en çok ekonomik katkının sağlanabileceği bir alan potansiyeline sahiptir.
Yereldeki insanların biyoçeşitliliğin değeri hakkında eğitilmesi ve doğal alanların başarılı bir şekilde muhafa-zası ve korunması için kuş gözlemciliği önem taşır. Özellikle gelişmekte olan ülkelerin hükümetleri, ulusal ve ulus-lararası sivil toplum kuruluşları ve kuş gözlem turizmi yapan şirketler, kuş gözlemciliğin tanıtımı ve eğitimine öncelik vermelidirler. Kuş gözlemciliği, doğa koruma ve doğal alanların tanıtı-mından gelir getirebilecek bir aktivite olmasından dolayı, bu kuruluşlar, kuş gözlemciliğinin kırsal kesimdeki in-sanlara ve yerel derneklere daha çok katkıda bulunmasını hedefleyerek yo-ğun bir çaba göstermelidirler.7
SONUÇ;
Kuş gözlem faaliyetleri kuşlara olan ilgi ile başlamakla birlikte daha sonra tüm doğaya karşı duyulan bir sempatiye dönüşmekte, insanoğlu-nun doğanın bir parçası olduğunu hissettirip, ona karşı sorumlulukları-nın farkına varmasını sağlamaktadır. Bu sebeple doğa ile bağlantılarımızı güçlendirebileceğimiz bir faaliyet olan kuş gözlemciliğine, özellikle geleceği-mizin teminatı çocuklarımızı yönlen-dirmemiz, sürdürülebilir doğal yaşam ve yaban hayatı için önemli bir yatırım olacaktır. KAYNAKLAR 1. ALBAYRAK,T.; Kuşlar.http://fef. mehmetakif.edu.tr/akademik/al-bayrak/Dosyalar/birds.pdf, (Erişim: 04.10.2015)
2. İSTANBUL KUŞ GÖZLEM TOPLULU-ĞU. Kuş Gözlemciliği, http://www. ikgt.org/p/kus-gozlemciligi.html 3. GÜRPINAR,Kuş Gözlemciliğinin
ta-rihçesi, (Erişim: 04.10.2015) www. okgt.metu.edu.tr/kusgozlemcom/ kusgozlemciliginintarihcesi.pdf 4. ERTURHAN M. ve ÖZEN M. (2012)
Kuş Gözlemciliğinin Dayanılmaz Keyfiyeti,Şurup Dergisi, s. 28-29. 5. ÇAKICI A.C. ve HARMAN S. (2006)
Kuş Gözlemciliğinin Önemi: Türki-ye’de Kuş Gözlemcilerinin Profili, Anatolia: Turizm Araştırmaları Der-gisi, Cilt 17, Sayı 2, Güz: 161-168. 6. ODTÜ KUŞ GÖZLEM TOPLULUĞU.
Kuş gözlemciliği nedir? www.
odtunundogasi.org. (Erişim: 04.10.2015)
7. ŞEKERCİOĞLU, Ç.H. (2002) Impacts of birdwatching on human and avian communities. Environmen-tal Conservation, 29:282-289.
