istanbul,,"Qmversitesi
Edebiyat Fakllttesi Tarih:Bolilmii
Osmanh Miirs!l~sel.eri ve Me~eniyeti,Tarihi Mabilim Da:h
P
. .·r~·f
.tJ} .• ;e•. : -n.
.Lf .• .r
··
.llnm
.irr
1
fJPs
·
K U. .··
·
riw.o
·
'
G,.
'
LU'NA
ll1U,Ddll.f\)il_" ... ; · ~ -' -~i~
-( ·
·
_, '
-
':
't. . \-~
':
Dllif
.
~
'~
G
.~
",
~~T
~
. ,, . - . . . .KANUNi SULTAN SULEYMAN DEVRi
TARiH YAZICILIGI
veLiTERATURU*
Abdillkadir OZCAN**
Germiyanh 1 Ahmed! ile ba~ladtgt kabul edilen Osmanh tarih yaztcthgt2 II. Murad devrinde (1421-1453), daha ziyade Tarihi Takvimler'e dayamlarak meydana getirilmi~ Anonim Tewirih-i Al-i Osman'larla devam etmi~, Fatih Sultan Mehmed doneminde (1453-1481) ise canh bir safhaya girmi~tir. Gerek bu padi~ahm, gerekse ilmin ve alimlerin hamisi alan veziriazamt Mahmud
Pa~a'mn himayesinde ~iikrullah, Enver1 ve Dursun Bey gibi degerli tarihviler ortaya yikmt~hr. A~tkpa~azade'nin Tevarlh-i Al-i Osman't ilk miistakil Osmanh tarihi olarak kabul edilir3. Aslmda anonimlerden pek farkh olmayan pop tiler nitelikteki bu eserin miiellifi, <;elebi Mehmed, II. Murad, II. Mehmed ve II. Bayezid devirlerini idrak etmi~, bir9ok seferlere kattlmt~, dolaytstyla pek 90k olaya ~ahit olmu~ bir tarihvidir. Ne~r1 ise, Kitab-1 Cihiinniima'styla adeta
A~tkpa~azade 'nin tamamlaytclSl gibidir. Birincisinin sa de, destan1 iislubu ve avam1 ifadesi Ne~r1'de goriilmez. Bu baktmdan Ne~rl'yi ilk yorumcu ve tenkit9i Osmanh tarihyisi saymak yanh~ olmaz. II. Bayezid zamam, klasik Osmanh tarih yaztc!ltgmm tipik omeklerinin verildigi bir donemdir. Gerek iran ekoliiniin temsilcisi idris-i Bitlis!, gerekse Turk ekoliiniin temsilcisi Kemalpa~azade iinlii eserlerini bu padi~ahm emriyle kaleme almt~lardtr. idris, kendisinden sonra gelen XVI ve XVII. yiizytl tarih9ileri iizerinde derin tesirlerde bulunmu~, hatta resm1 devlet tarih9iliginin ortaya 91kttgt XVIII. yiizytl ba~lanndan itibaren bile
Prof. Dr. Mimar Sinan Giizel Sanatlar Oniversitesi Fen Edebiyat Fakiiltesi Tarih Boliimii.
Bu yaz1 "Historiography in the Reign Suleyman The Magnificent", The Magnificent Ottoman Empire in the Reign of Suleyman The Magnificent, istanbul 1988, II, 167-222 adh makalenin tadil ve ikmal edilmi~
~eklidir.
Ahmedi, Latifi'ye gore Sivashd1r (La tift Tezkiresi, haz. Mustafa isen, Ankara 1990, s. 1 00).
Necip As1m, "Osmanh Tarihniivisleri ve Miiverrihleri", Tiirih-i Osmiini Enciimeni Mecmuast (TOEM),
istanbul 1329, 7. ciiz, s. 45; Sehabeddin Tekindag, "Osmanh Tarih Yazicihjli", TTK Be/leten (1971),
XXXV/140, s. 655-663.
V. L. Menage, "Osmanh Tarihyilijlinin Ba~langici" (trc. Salih Ozbaran), istanbul Oniversitesi Edebiyat Fakiiltesi Tarih Enstitiisii Dergisi (TED), istanbul1978, say1 9, s. 227-240.
114 ABDULKADiR OZCAN
vak'anlivisler ondan etkilenerek konu ba~hklanm hep Farsya yazmt~lardtr.
Eserini yine II. Bayezid'in emriyle Tlirkye olarak kaleme alan
Kemalpa~azil.de'nin Tevarih-i Al-i Osman't ise yakm devirlere kadar pek
tamnmamt~tlr. Ktsa fakat bereketli Yavuz Sultan Selim devri tarih9iligini, gazavatname tlirli eserlerin bol miktarda ortaya ytkt~t niteler. Pek yogunun adt Selimniime olan bu eserlerin konusunu, admdan anla~tlacagt gibi, genellikle I.
Selim'in Trabzon valiliginden (1509) ba~layarak, once babast ve karde~leri ile mticadeleleri; clih1sunu mliteakip de Safeviler ve Memllikler'le yapttgt sava~lar
ve kazandtgt zaferler olu~turur4•
Tlirkiye'de Kanun'i, Bah literattirlinde ise Muhte~em lakaplanyla amlan I. Stileyman'm, Osmanh padi~ahlan arasmda mtistesna bir yeri vardtr. Zira o, yanm asra yakm bir sUre hliktimdarhk yapmt~, imparatorlugu bliytik bir beceri ile yonetmi~, gerek yurt i9inde gerekse yurt dt~mda 90k saytda monografik esere, hatta romanlara konu. olmu~ bir ~ahsiyettir5. imparatorlugun olgunluk donemini te~kil eden Kanuni devrini anlatan irili ufakh kronikleri laytkiyla tamtmak pek kolay bir i~ degildir. Fakat bu donem tarih9iligine bir giri~
yapmamn bile, ileride yaptlacak daha geni~ yaph ara~tlrmalara t~tk tutacagt
dli~tincesiyle buna cesaret edilmi~tir6•
Birka9 genel tarih istisna edilirse Kanuni devrinde, ne XV. ytizytl sonlannda ne de XVI. astr sonlannda ve XVII. ytizytlda kaleme almmt~
hanedan tarihleri pek gorlilmez. Fakat geleneksel tarih yaztcthgmdan farkh olarak, gazavatname tlirli eserlerde fevkalade bir artt~m ortaya ytkttgt dikkati 9eker. Yavuz Selim devrinin Selimnameleri bu defa Stileymanname olarak
kar~tmiZa 91kar. Fakat Selimnameler gibi, nihayet sekiz on senenin olaylan yerine, 46 ytl gibi uzun bir donemi bir btitlin olarak ele alan bir Stileymanname'nin varhgt bilinmiyor. En mlikemmel Stileymanname kabul edilen Celalzade Mustafa'nm Tabakiitii '1-memalik'i bile Kanuni devrinin sonuna kadar gelmez. Oyle Stileymannameler vardtr ki, bu padi~ah devrinin 90k ktsa bir kesitini, hatta sadece bir seferi konu edinir7.
!;lehabeddin Tekindag, "Selimnameler", TED, istanbul 1970, say1 I, s. 197 vd.; Ahmet Ugur, "Selim-nameler", Ankara Oniversitesi ilahiyat Fakiiltesi Dergisi, Ankara 1978, XYll/22, s. 367 vd.
Omek olarak Renzo Sertoli Salis'in Mulzle$em Silleyman't (italyanca'dan trc. !;lerafettin Turan, Ankara 1963) ile Fairfax Downey'in Kanuni Sultan Sii/eyman'1 (Frans1zca'dan trc. Enis Behiy Koryiirek, istanbul 1975) zikredi1ebi1ir.
Kanuni devri siyasi tarihyi1igi iyin bk. Erhan Afyoncu, "Osmanli Siyasi Tarihinin Ana Kaynak1an: Kronik1er", Tllrkiye Ara$1Lrmalan Literali/r Dergisi, 1/2 (2003), istanbul 2003, s. 124-131
Abdiilkadir Ozcan, "Kanuni Doneminin Tarih1eri: Siileymannameler", Tarilz ve Medeniyet (Nisan 1995), sayt 14, s. 40-41; !;lefaettin Severcan, "Sii1eymanname1er", OsmaniL (ed. Giiler Eren), Ankara 1999, VIII, 301-317
KANUNi SULTAN SOLEY~ Osmanh Devleti'nin literatlirlinlin ele ahndtgt bu , paryast ve devam1 gibi ele al
Tevarih-i Al-i Osman tlirlin
daha sonra sadece Kanuni <
onemli ve orijinal kaynakl: olarak Slileymannamelere t< fakat sadece Kanuni devrini sonra, ktsaca Kanuni 'nin bi; fetihnameler ve zafemam kumandanlan olan Barbaros yaztlmt~ eserlere ge9ilmi~t kuruldugu benimsenen, uzu devrinde stirekli bir saray l devrin ~ehnamecileri ve e~
konumuz Kanun'i devri tarih aynlmayan mensur tarzda.kJ
Nu 'maniyye lizerinde durulm ve ahlaka dair eserlerden de s
A-Osmanh Tarihini islam
1-Bu tlir eserlerden bir
Nasuhii's-Silahi'ye aittir. Ya bu zatm hayatt ve ozellikle tc: vuzuha kavu~mu~ bulunmakta Nasuh, aynt zamanda iyi bir gore Pri~tine'de dogmu~, E Matrak oyununun mucidi8 v stfattyla amlm1~, silah~orlukta Bursali Mehmed Tahir, OsmaniL M.
Matrakp Nasuh, Ankara 1963, s. 2. Sultan SUieyman'm takdir berat1, Nu bulunmaktad1r.
~
1m hep Farss;a yazmi~lardir.
·ks;e olarak kaleme alan
yakm devirlere kadar pek tan Selim devri tarihs;iligini, Iki~I niteler. Pek s;ogunun ad1 anla~Ilacag1 gibi, genellikle I. once babas1 ve karde~leri ile Memltikler'le yaphg1 sava~lar
[uhte~em lakaplanyla amlan I. tesna bir yeri vard1r. Zira o, nparatorlugu btiytik bir beceri ~mda s;ok say1da monografik tir5. imparatorlugun olgunluk ·iii ufakh kronikleri lay1kiyla donem tarihs;iligine bir giri~ ph ara~tmnalara 1~1k tutacag1
ni devrinde, ne XV. ytizy1l 'II. ytizy1lda kaleme almm1~ ;el tarih yazlcihgmdan farkh : art1~m ortaya <;:1khg1 dikkati
1 defa Stileymanname olarak
{et sekiz on senenin olaylan btittin olarak ele alan bir
emmel Stileymanname kabul
alik'i bile Kanuni devrinin
d1r ki, bu padi~ah devrinin s;ok .7
:ay1 I, s. 197 vd.; Ahmet U~ur, "Selim-a 1978, XVIII22, s. 367 vd .
.Iyanca'dan trc. Serafettin Turan, Ankara .ca'dan trc. Enis Behi~ Koryiirek, istanbul manh Siyasi Tarihinin Ana Kaynaklan:
istanbul 2003, s. 124-131
neler", Tarih ve Medeniyet (Nisan 1995), an it (ed. Giiler Eren), Ankara 1999, VIIJ,
KANUNi SULTAN SOLEYMAN DEVRi TARiH YAZICILIGI ve LiTERAT0R0 115
Osmanh Devleti 'nin en uzun ve ihti~amh bir doneminin tarih
literattirtintin ele ahnd1g1 bu s;ah~mada, once Osmanh tarihini islam tarihinin bir pars;as1 ve devam1 gibi ele alan gene! tarihlerle, devletin kurulu~undan ba~layan Tevarih-i Al-i Osman ttirtindeki yine umuml nitelikte olan tarihler ele ahnm1~, daha sonra sadece Kanuni devrinin anlatlld!gl eserlere ges;ilmi~tir. Devrin en onemli ve orijinal kaynaklanmn tamhlmaya s;ah~Ildigi bu boltim, ag1rhkh olarak Stileymannamelere tahsis edilmi~, hatta ad1 Stileymanname olmayan, fakat sadece Kanuni devrini veren s;agda~ eserlerden de bahsedilmi~tir. Daha sonra, k1saca Kanuni 'nin bizzat kahldigl seferleri ve yaphg1 fetihleri ele alan
fetihnameler ve zafemameler tamhlm1~; bu arada devrin tinlti deniz
kumandanlan olan Barbaros Hayreddin Pa~a ve Piyale Pa~a gibi ki~iler adma yazllml~ eserlere ges;ilmi~tir. Ardmdan, Fatih Sultan Mehmed devrinde kuruldugu benimsenen, uzunca bir ink1ta devresi ges;irdikten sonra Kanuni devrinde stirekli bir saray hizmeti haline gelen Sehnamecilige ges;ilmi~, bu devrin ~ehnamecileri ve eserleri klsaca tamhlmaya s;ah~1lmi~hr. Nihayet, konumuz Kanunl devri tarihs;iligi olmakla birlikte, o donemlerde tarihten pek ayrllmayan mensur tarzdaki biyografik eserler ve bu arada e~-Sekiiiku
'n-Nu 'm{miyye tizerinde durulmu~tur. ~ok klsa olarak da kanunname, siyasetname
ve ahlaka dair eserlerden de soz edilmi~tir.
I -Genel Tarihler
A- Osmanh Tarihini islam Tarihi'nin Uzantisi ve Pan;as1 Olarak Ele Alan Genel Tarihler
1- Bu ttir eserlerden biri, Kanuni devrinin s;ok yonlti ~ahsiyetlerinden olan Nasiihii's-Silahi'ye aittir. Yakm zamanlara kadar, hakkmda s;ok az ~ey bilinen bu zatm hayah ve ozellikle tarihl eserleri, son zamanlarda yapllan s;ah~malarla vuzuha kavu~mu~ bulunmaktad1r. Hattathk ve ressamhk gibi yonleri de bulunan Nasuh, aym zamanda iyi bir cografyac1d1r. Bosna'da veya bir ba~ka rivayete gore Pri~tine' de dogmu~, Enden1n' da yeti~mi~, Sa 'l'nin talebesi olmu~tur. Matrak oyununun mucidi8 veya bu oyundaki ba~ans1 ytiztinden "Matraks;1" sifahyla amlm1~, silah~orlukta ba~ta Kanuni olmak tizere9 A~1k s;elebi, Celalzade
Bursah Mehmed Tahir, Osmanll Mliellifleri (OM), istanbul 1324, Ill, 151; Hiiseyin Gazi Yurdaydm, Matrakp Nasuh, Ankara 1963, s. 2.
Sultan Siileyman '111 takdir berat1, Nuruosmaniye Kiitliphanesi (ktp.) nr. 298'de kaylth yazmanm sonunda bulunmaktad1r.
116 ABD0LKADiR OZCAN
Mustafa ve Gelibolulu All gibi donemin tinlti ~ahsiyetlerinin takdirlerine h 1 IO 1564't "] .. t" II
maz ar o mu~ , e o mu~ ur .
Matraks;t Nasuh'un bir tarihs;i olarak ilk te~ebbiisti, Taberf Tarihi'ni
Araps;a ashndan Ttirks;e 'ye s;evirmesidir. Ancak, onun Mecmau 't-tevlirfh adh bu terciimesi kuru bir meal olmaytp, yaptlan iH'lve ve diizeltmelerle geni~letilmi~,
arleta yeni bir kthga girmi~tir. Nasuh bu eseri kronolojik olarak ikmal etmi~ ve Tiirks;e bir zeyil yazmt~tlr. Fakat, II. Bayezid ve I. Selim devirlerine ait British Museum'da bulunan anonim bir pars;amn dt~mda, Osmanh Devleti'nin
kurulu~undan Kanuni 'ye kadar gel en ktsmm hentiz tam bir ntishasmm varhgt bilinmemektedir. Nasuh'un bir tarihs;i olarak kaleme aldtgt ast! onemli eseri ~iiphesiz Taberl'den yapttgt s;evirinin ilavesi (zeyli) gibi gosterdigi 1520-1553 ytllan arast olaylanm ihtiva eden Stileymanname tiiriindeki Kanuni devri tarihidir12. Yakm zamana ~adar s;ogu anonim olarak s;e~itli adlar altmda
muhtelif ktitiiphanelerde dagmtk halde bulunan bu eserin Nasuh'a ait bir Siileymanname oldugu anla~tlmaktadtr13. Nasuh bu eseri, Mecma-i menlizil adtyla da bilinen Beylin-z Menlizil-i Sefer-i Irakeyn'den sonra, yani 1537-1538 ytllannda yazmt~ttr. Siileymanname'nin ilk ktsmt 1520-1537 ytllan arast olaylanm ihtiva eder14. Matraks;t'nm, tek niishast istanbul Universitesi Ktp. TY, nr. 5964'te bulunan Beylin-z Menlizil-i Sefer-i Irakeyn adh iinlii eseri, aslmda
Kanuni devri tarihinin 1533-1536 ytllan arasmt ihtiva eden bol minyatiirlti boliimiidtir. Nitekim Menlizil'in metni aynen Stileymanname'de bulunmaktadtr. Mtistakil minyattirlti Menlizilnlime, topografik ve mimari as;tdan oldugu kadar, bir sanat ~aheseri olarak da paha bis;ilmez degerdedir15•
Matraks;t Nasuh'un Fetihnlime-i Kara Bogdan adh eseri de, aslmda Kanuni devri tarihinin devamt durumundadtr16• Siileymanname'nin bir ba~ka
10 Nasuhu's-Silahi, Beyiin-1 Meniizil-i Sefer-i Jrakeyn (n~r. Huseyin G. Yurdaydm), Ankara 1964, s. 3, 29,.
11 Mehmed Sureyya, Sicil/-i Osmiini (SO), istanbul 1315, IV, 555; Huseyin Gazi Yurdaydm, "Matrak91 Nasuh", Tiirkiye Diyiinet Vakfl isliim Ansiklopedisi" (DIA), XXVIII, 143-144.
12 Beyiin-1 Meniizil, s. 3-5.
13 Yurdaydm, "Matrak91 Nasuh'un Hayatl ve Eserleri ile ilgili Yeni Bilgiler", ITK Belleten, Ankara 1965,
XXIX/114, s. 329.
14 Bunun bir nushas1 anonim olarak Topkapt Sarayt Muzesi Kutuphanesi (TSMK), Rev'!n, nr. 1286'da
kay1tlidtr. Eser uzerinde Davut Erkan tarafmdan bir yuksek lisans tezi haztrlanmt~ttr. (Marmara Oniversitesi Sosyal Bilimler Ensti!Usu, Istanbul 2005)
15 Bir adt da Mecnul-1 meniizil olan bu sefemame, Albeti Gabriel larafmdan, "Les etapes d'un campagne
dans les deux Jrak d'apres un manuscript du XVI siecle" adtyla Syria IX (1928), s. 328-349'da; fa~at
daha mukemmel olarak Yurdaydm tarafmdan Nasuh ve eserleriyle ilgili geni~ bir giri~ ve faksimilesi tle birlikte 1976'da Ankara'da yaytmlanmt~ttr.
16 Aurel Decei bu par9ayt, Dogumunun 60. Ytlmda Fuad Kiiprata ye Armagan, istanbu11953, s. 113-124'te degerlendirmi~tir.
KANUNi SULTAN S0LEYMA
devamt da Ttirih-i Feth-i Sik/.
istanbul Arkeoloji Mtizesi Ktp.
devamt niteliginde olup 1541· Yurdaydm, bazan Sinan <;avu Nasuh'a ait olduguna dair kuvv minyatiirti ihtiva eden ntishast ' ~imdilik 1539-1541 ytllan aras1 iran seferine (1548-1549) ait 955 'tedir. Nasuh bu seferle il!
~ekilde, Matraks;t, Mecmaii 't-te
yine bu vezir adma kaleme ah zaman1a Rtistem Pa~a'ya izafe 1 Rtistem Pa~a 'ya atfedilen Tevlir ilk defa Ludwig Forrer tarafmc Fatih 'in oliimtine kadar gel en birine, Muhyiddin Cemall'nin
Kitlib-z Cihlinniimli'sma dayanc
astl onemli ktsmt olan II. Bayez Riistem Pa~a'nm eseri olara
ara~ttrmalanyla Almanca olarak
tevlirfh adh eseriyle muhteva ve atfedilenin daha muhtasar olduj oldugu zannedilen Tevlirfh-i Al-Tiirih-i Taber'i terctimesinin mu
ve bu vezire izafe edildigi artt1
Pa~a 'ya ait olduguna dair varak
ki, bu eserde Riistem Pa~a aleyhi yer almaktadtr.
17
TSMK, Hazine, nr. 1608'de bulunan bu 1 seferine dairdir. Bu yazmanm minyaturl ilk Osmanli Minyatlirleri", Sanat Tarihi edilerek Tulay tarafmdan faksimile ve 1
istanbul 1998). 18
Nasf1hU's-Silahi (Matrak91), Beyiin-1 Me. 19 ad1 Osman/[ Mael/ijleri, lll, 169'da Fetih
L. Forrer, Das Osmanische Chronik des J
20 ~inasi
Altundag- ~erafeddin Turan, "Ru.
21
Beyiin-1 Meniizil, s. 22-23.
22
Blochet Katalogunda (II, 133) Kanuni 1
A.N
tlii ~ahsiyetlerinin takdirlerine
k te~ebbiisli, Taber! Tarihi'ni onun Mecmau 't-tewirih adh bu ve diizeltmelerle geni~letilmi~, ·onolojik olarak ikmal etmi~ ve
: I. Selim devirlerine ait British
d1~mda, Osmanh Devleti 'nin
:nliz tam bir nlishasmm varhg1 :aleme aldigi asll 6nemli eseri
~yli) gibi gosterdigi 1520-1553 1ame tlirlindeki Kanuni devri n olarak c;:e~itli adlar altmda m bu eserin Nasuh'a ait bir th bu eseri, Mecma-i menazil eyn'den sonra, yani 1537-1538 nsm1 1520-153 7 y1llan aras1 1 istanbul Universitesi Ktp. TY,
'rakeyn adh iinlii eseri, aslmda m ihtiva eden bol minyatiirlli
leymanname' de bul unmaktad1r. e mimari ac;:1dan oldugu kadar, edir15•
~ogdan adh eseri de, aslmda
Siileymanname 'nin bir ba~ka
in G. Yurdaydm), Ankara 1964, s. 3, 29. 555; HOseyin Gazi Yurdaydm, "Matrakc;:1 :vm, 143-144.
'eni Bilgiler", TTK Belleten, Ankara 1965,
:otOphanesi (TSMK), Rev~n, nr. 1286'da
;ek lisans tezi hazJrlanmJ~tJr. (Marmara
iel tarafmdan, "Les etapes d'un campagne
ty!a Syria IX (1928), s. 328-349'da; fakat
riyle ilgili geni~ bir giri~ ve faksimilesi ile ~'yeArmagan, istanbull953, s. 113-124'te
KANUNi SULTAN SULEYMAN DEVRi TARlH YAZICILIGI ve LiTERAT0R0 117 devam1 da Tlirih-i Feth-i Siklo.$ ve Estergon ve istolni-Belgrad adm1 ta~1r17• istanbul Arkeoloji Mlizesi Ktp., nr. 379'da bulunan yazma, Siileymanname'nin devam1 niteliginde olup 1541-1553 ylllan aras1 olaylanm verir. Hliseyin G. Yurdaydm, bazan Sinan <;avu~'a bazan da Muradl'ye izafe edilen bu eserin Nasuh'a ait olduguna dair kuvvetli deliller ileri slirmektedir18• Eserin kirk kadar
minyatlirli ihtiva eden nlishas1 TSMK, Hazine. Nr 1608 'de kay1thd1r. Bu eserin
~imdilik 1539-1541 ylllan aras1 eksiktir. Siileymanname'nin, Kanuni'nin ikinci
iran seferine (1548-1549) ait bir parc;:as1 Marburg Ktp. nr. Hs. Or. Oct. 955'tedir. Nasuh bu seferle ilgili k1sm1 Rlistem Pa~a'ya ithaf etmi~tir. Aym
~ekilde, Matrakc;:1, Mecmaii 't-tevarih 'in k1sa bir 6zetini Cam iii 't-tevlirih ad1yla yine bu vezir adma kaleme alm1~tlr. Bu eserin Osmanh tarihiyle ilgili k1sm1 zamanla Riistem Pa~a'ya izafe edilmi~ ve literatUre onun telifi olarak girmi~tir.
Rtistem Pa~a'ya atfedilen Tevarih-i Al-i Osman'm mliellifi hakkmdaki ~lipheler ilk defa Ludwig Forrer tarafmdan ortaya atllmi~tlr19. Bu tarihin, ba~langic;:tan Fatih'in 6llimline kadar gelen k1smmm anonim Tevarih-i Al-i Osman'lardan birine, Muhyiddin Cemall'nin Tarih-i Al-i Osman'ma ve bilhassa Ne~rl'nin Kitlib-z Cihdnniimli'sma dayand1g1 art1k bilinen bir gerc;:ektir0. Forrer, eserin
as1l 6nemli k1sm1 olan II. Bayezid, I. Selim ve 1561 'e kadar Kanuni devirlerini Rtistem Pa~a'mn eseri olarak yay1mlaml~tlr. Halbuki Yurdaydm, son
ara~hrmalanyla Almanca olarak ne~redilen bu klSlmlann, Nasuh'un Mecmaii
't-tevlirih adh eseriyle muhteva ve lislup bak1mmdan aym, fa kat Rlistem Pa~a 'ya atfedilenin daha muhtasar oldugunu ispatlam1~hr21• Yani, Rlistem Pa~a'ya ait oldugu zannedilen Tevlirfh-i Al-i Osman'm Matraky1 Nasuh tarafmdan yap1lan Tarih-i Taber! terclimesinin muhtasan olan Climiii 't-tevlirih'in devam1 oldugu ve bu vezire izafe edildigi art1k anla~1lm1~ bulunmaktad1r. Bu eserin Ri.istem
Pa~a'ya ait olduguna dair varak 10'daki kay1t sonradan ilave edilmi~tir22• Kald1 ki, bu eserde Ri.istem Pa~a aleyhinde "fitnecilik" ve "yalanc1hk" gibi ithamlar da yer almaktad1r.
17
TSMK, Hazine, nr. 1608'de bulunan bu eser Kanuni'nin 1542-1543 yillannda gerc;:ekle~tirdigi Macaristan seferine dairdir. Bu yazmanm minyatOrlerinin degerlendirilmesi ic;:in bk. Zeren Akalay, "Tarihi Konuda ilk Osmanh Minyatlirleri", Sana/ Tarihi Ytlilg1 (istanbul 1968), 11, 103-115. Eser, Sinan <;:avu~'a izafe edilerek TOlay tarafmdan faksimile ve transkripsiyonlu olarak iki defa yaytmlanmt~ttr (istanbul 1987;
istanbu11998). 18
Nasfihil's-Silahi (Matrakc;:t), Beyiin-1 Meniizil-i Sefer-i lrakeyn-i Sultau Sa/eyman Hiin, s. 12-16. Eserin
adt Osman II Mzlellijleri, 111, 169'da Fetihniime-i Estergon ve istoni-Belgrad ~eklinde gec;:er. 19
L. Forrer, Das Osmanische Chronik des Rustem Pascha, Leipzig 1923.
20
Sinasi Altundag-Serafeddin Turan, "ROstem Pa~a", islam Ansik/opedisi (iA), istanbul 1988, IX, 802. 21
Beyiin-1 Meniizil, s. 22-23.
22 Blochet Katalogunda {11, 133) Kanuni devri veziriazamlanndan Ayas Pa~a'ya atfedilen Teviirih-i Al-i
r
118 ABDULKADiR OZCAN
Matrak<;:I Nasuh, sadece tarihl degil, degerli bir matematik<;:i ve silah~or
olarak da eserler vermi~, XVI. yilzy1l ilim tarihimizin onemli
~ahsiyetlerindendir. 0, daha 1517'de yazd1g1 ve Yavuz Sultan Selim'e sundugu
Cemiilii '1-kitdb ve kemdlii '1-hisdb adh matematige dair eseri ile23 dikkati <;:eker. Nasuh bu eserinde 22 fas1l halinde rakamlar, dort i~lem, kesirler ve ol<;:ekler ilzerinde durur24. Miiellifbu eserini 1533 yllmda yeniden ele alm1~ ve Umdetii'l-hisdb ad1yla geni~letmi~tir25• 1529 yllmda yazd1g1 silah~orlukla ilgili Tuhfetii
'1-guzdt adh eseri ile Matrak<;:I Nasuh bir ba~ka yoniiyle kar~1m1za <;:Ikar. Ona gore,
sava~ usullerini bilmek <;:ok onemlidir ve buna haz1rlanmak lazimdir. i~te Nasuh, ad1 ge<;:en eserinde ok<;:uluk, klh<;:, kalkan, topuz ve at talimleri hakkmda bilgiler vermekte ve <;:izdigi krokilerle maksadm1 anlatmaya <;:ah~maktad1r26•
2- Bu nevi eserlerin ikincisi, Ramazanzade Mehmed <;:elebi tarafmdan
kaleme ahnm1~t1r. Mehmed <;:elebi aslen Merzifonludur. Kii<;:iik ya~ta istanbul'a
gelmi~, Divan-1 Hiimayuri katiplerinden olmu~, 1552 'de defter emlni, ertesi y1l de defterdarhga getirilmi~tir. Mora'mn tahririnde gosterdigi ba~an iizerine
ni~ancl11kla taltif edilmi~, fakat bir sure sonra Halep defterdarhg1 ile merkezden
uzakla~tmlm1~tlr. Oradan MlSlr'a ge<;:en Ramazanzade, Kanuni'nin arzusu
ilzerine 1562'de ikinci defa ni~anc1hga getirilmi~tir. <;:agda~I olan Koca ni~anc1
Celalzade'den tefrik i<;:in "Kii<;:iik Ni~anCl'' lakab1yla da amhr. 1571 'de
olmii~tilr. Me~an
istanbul'da Emir Buharl Dergah1 avlusundad1r27.Ramazanzade 'nin asll ~ohreti, ni~anc1hgmdan ziyade Siyer-i enbiyd-i izdm ve ahvdl-i hulefd-i kirdm veya Mendkzb-z Al-i Osman adh el kitab1
mahiyetindeki umumi tarihinden gelir. Bu eser daha <;:ok Tdrih-i Ni~ancz Mehmed Pa~a, Tdrih-i Ramazanzdde, veya sadece Tdrih-i Ni~ancz olarak bilinir.
Giri~ k1smmda eserini, ni~anc1lara sorulan sualleri hemen cevap verebilmek gayesiyle, ni~anc1hgi zamanmda yazd1gm1 belirten miiellif, boylece iddiah bir tarih yazan olmad1gmi ifade etmek istemi~tir. Ger<;:ekten <;:e~itli kaynaklardan <;:ok k1sa olarak derlenen Ni~ancz Tarihi dort boliimde miitalaa edilebilir. ilk
boliim Adem'den son Peygambere kadar gelen klsa bir peygamberler tarihidir. ikinci bOliim, daha ziyade Arap tarih<;:ilerinden ibn iyas ve ibn ~ahne'ye dayanan muhtasar bir islam devletleri tarihidir. Eserin bizi ilgilendiren ve as1l
23
Yurdaydm bunun Cema/a '1-kiittab ve kemahl '1-hiissab ~eklinde de okunabilecegini belirtir (TTK Belleten, XXIX/114, s. 333).
24
Bu eserin bir ntishast istanbul Oniversitesi Ktp., TY. 271 9'dadtr. 25
Bu eserin mtiellifntishast Nuruosmaniye Ktp., nr. 2984'tedir. 26
Bu eserin bir nlishast Stileymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 2206'dadtr. 27 Pe~uylu
ibrahim, Tarih-i Perevi, istanbul 1283, I, 44; Karsltziide Cemaleddin, Ayine-i zurefa, istanbul 1314, s. I 0, 27-28; SO, IV, 120; OM, Ill, 53.
KANUNi SULTAN SOLEY!
onemli bOliimii ii<;:ilnci.isiidi.ir Osmanh padi~ahlannm sava ve devirlerindeki vezirlerin
olu~turur. Bunun da yans1 K
Bayezid'in katline kadar geli ve On Asya' da kurulmu~ 1 bOliimiin Kanuni devrine dai birlikte, ktsa, ozlii ve faydah <;:ok istinsah edilmi~ ve biri
yay1mlanmi~28; sadele~tirilm Tarihi ad1yla 1983 'te
ger<;:ekle~tirilmi~tir29.
3- Yine ayn1 tiirde ya: Aslen iran'm Lar ~ehrinden Humayun ~ah'a hocahk y~ Burada ve daha sonra gi1 medreselerinde mi.iderrislik v' orada olmii~tiir30•
Fars<;:a olarak yazdigi diinya tarihidir31• Mi.iellif 156 bu eserinin kaynaklanm giri~ son bOliimil Osmanh tarihint kisimda, her padi~ah devr miielliflerinin listeleri de ver
Sadeddin Efendi Mir 'dtii 'l-et
Tiirk<;:e'ye <;:evirmi~, fakat <;:o1 son bab1 tercilme etmemi~, Tt s1rasmda karar vermi~tir32. M
28
$erafeddin Turan, "Ramazanziide", , Tarih-Cografya Yazmalan Katalof!;u , 29
Abdtilkadir Ozcan, "Mehmed <;:elebi,
30
Nev'iz§de AHil, Hadiiiku'f-hakaik (2 Abdtilkadir bzcan, istanbul 1989, s XXVII, 103-104
31
Kfrtib <;elebi, Keifti 'z-zuntln (KZ), ist'
32
CAN
~erli bir matematiks;i ve silah~or •tl ilim tarihimizin onemli
~ Yavuz Sultan Selim' e sundugu ige dair eseri ile23 dikkati s;eker. dort i~lem, kesirler ve ols;ekler !l yeniden ele almt~ ve Umdetil
'/-ltgt silah~orlukla ilgili TuhfetiJ. '/-nliyle kar~tmtza s;tkar. Ona gore,
taztrlanmak laztmdtr. i~te Nasuh, : ve at talimleri hakkmda bilgiler 1aya s;ah~maktadtr26.
:iide Mehmed <;elebi tarafmdan fonludur. Ktis;lik ya~ta istanbul'a , 1552'de defter emlni, ertesi yil rinde gosterdigi ba~an lizerine [alep defterdarhgt ile merkezden mazanzade, Kanuni'nin arzusu
ti~tir. <;:agda~t alan Koca ni~anct
lakabtyla da amhr. 1571 'de aht avlusundadtr27.
.gmdan ziyade Siyer-i enbiya-i
zb-z Al-i Osman adh el kitabt !ser daha s;ok Tarih-i Ni$ancz :ce Tarih-i Ni$ancz olarak bilinir. alleri hemen cevap verebilmek trten mliellif, boylece iddiah bir Gers;ekten s;e~itli kaynaklardan boltimde mlitalaa edilebilir. Ilk ktsa bir peygamberler tarihidir. len ibn iyas ve ibn Sahne'ye . Eserin bizi ilgilendiren ve astl
de de okunabilecegini belirtir (TTK Belleten, dir.
6'dad1r.
;hzade Cemaleddin, iylne-i zurejft, istanbul
KANUNi SULTAN SOLEYMAN DEVRi TARiH YAZICILIGI ve LiTERAT0R0 119
onemli bollimti lis;linctistidtir. Mtiellif bu ktsmt aynt tarzda yazmt~, yani sadece Osmanh padi~ahlannm sava~lanm, zaferlerini, fetihlerini ve hayratmt anlatmt~
ve devirlerindeki vezirlerin listesini vermi~tir. Bu bollim eserin lis;te ikisini
olu~turur. Bunun da yanst Kanuni devrinin tarihs;esidir ve 1562 ythnda Sehzade
Bayezid'in katline kadar gelir. Ramazanzade, genel tarihinin son boltimlinli Orta ve On Asya'da kurulmu~ bazt Eskis;ag devletlerine tahsis etmi~tir. Us;tincli bollimtin Kanuni devrine dair ktsmt haris;, orijinal bir kaynak degeri olmamakla birlikte, ktsa, ozlii ve faydah bir eser oldugundan Ni$ancz Tarihi s;ok okunmu~,
s;ok istinsah edilmi~ ve biri 1278'da, digeri 1290'da olmak tizere iki defa da
yaytmlanmt~28; sadele~tirilmi~ ne~ri
ise yeni harflerle Kronolojik Tilrk-jsfam
Tarihi adtyla 1983 'te istanbul' da Enver Ya~arba~ tarafmdan
gers;ekle~tirilmi~tir29.
3- Yine aynt ttirde yaztlmt~ bir ba~ka eser, Muslihiddin el-Liiri'nindir. Aslen iran'm Lar ~ehrinden alan Muslihiddin, gens;liginde Hindistan'a gitmi~, Humayun Sah'a hocahk yapmt~, orasian hac yoluyla istanbul'a gelmi~tir. Burada ve daha sonra gittigi Diyarbaktr'da Husrev Pa~a ve Mesudiye medreselerinde mtiderrislik ve Diyarbaktr mlifttilligti yapan el-Lar11572 ythnda orada 6lmti~ttir30.
Farss;a olarak yazdtgt Mir 'atiJ. 'l-edvar ve Mirkiitil 'l-ahbdr adh eseri bir dtinya tarihidir31• Mtiellif 1566 ythnda tamamladtgt ve II. Selim'e takdim ettigi bu eserinin kaynaklanm giri~ ktsmmda belirtmektedir. 10 babtan olu~an eserin son bOltimti Osmanh tarihine ayrtlmt~tir. Kurulu~tan 1566'ya kadar gelen bu ktstmda, her padi~ah devrinin tinlti devlet adamlannm, ulemasmm ve mtielliflerinin listeleri de verilir. Sokullu Mehmed Pa~a'nm tavsiyesiyle Hoca Sadeddin Efendi Mir 'atil 'l-edvar'm dokuz boliimlinii tashih ve ikmal ederek Tlirks;e'ye s;evirmi~, fakat s;ok eksik ve hatah buldugu Osmanh Devleti'ne dair son babt terclime etmemi~, TaciJ. 't-tevarih adh tinlti tarihini yazmaya bu s;eviri strasmda karar vermi~tir32. Muslihiddin el-Larl'nin, s;ogu din! mahiyette ba~ka
28 ~erafeddin
Turan, "Ramazanzade", jA, IX, 620-621. Yazma nilshalan i9in bk. jstanbul Kiiliiphftneleri Tarih-Cografya Yazmalan Katalogu (TCYK), istanbul I 943, s. 2 I I -2 I 9.
29
AbdOlkadir bzcan, "Mehmed <;:elebi, Ramazanzade", DjA, XXVIII, 449-450 30
Nev'izade Atai, Hadtiiku '1-hakaik (Zeyl-i $akaik), $akaik-L Nu 'maniye ve Zeyilleri kulliyat1 i9inde n~r.
Abdulkadir Ozcan, istanbul 1989, s. 169-172; SO, IV, 494; Hulusi K1h9, Lari, Muslihuddin", DjA, XXVII, 103-104
31
Katib <;:elebi, Keifii 'z-zumin (KZ), istanbul I 971, II, I 646. 32 ~erafeddin
120 ABDULKADiR OZCAN
telif ve ~erhleri de vard1r. Umum! tarihinin yurt i<;inde ve yurt d1~mda bir<;ok nilshas1 mevcuttur33.
Bu tilr umumi eserlerden birinin Delii Birader lakab1yla bilinen Gazall
Mehmed (6. 1535?) tarafmdan yazild1g1 belirtilirse de34, gerek Mecd!'nin $akaik·
Terciimesi'nde35 ve <;agda~ tezkirelerde36 gerekse Fuad K6prillil'nin monografik
<;ah~malannda bu ki~inin Mir'at-z Kainat adh umumi tarihinden s6z edilmez37.
Ayn1 ~ekilde, XVI. yilzy1lda ya~am1~ Tokad! Mehmed Efendi'nin telifi olarak one silrillen ve yaratili~tan Kanuni devri ortalanna kadar geldigi belirtilen38 Arap<;a Fezleketii 't-tevarih 'e, gerek kiltilphanelerde gerekse kataloglarda rastlanamami~tlr.
B-Osmanh Devleti'nin Kurulu~undan Ba~layan Genel Tarihler 1-Kanuni devrinde eserini Osmanh Devleti 'nin kurulu~undan ba~latan tarih<;ilerin ilki Hadidi'dir. As1l ad1 bilinmeyen Had!d! Ferecik'te dogmu~, ilmiye meslegine girmi~, milderrislik yapm1~ ve muhtemelen 1533 y1h civannda olmil~tilr. Babas1 demirci oldugundan ~iirlerinde "Had!d!" mahlasm1 kullanm1~, bir rivayete gore kendisi de demircilik yapm1~hr39•
Osman Gazi' den ba~lay1p Kanunl'ye kadar gel en Tevarih-i Al-i Osman adh eseri40, Ahmed!'nin hkendername'si gibi manzum ve mesnevi tarzmdad1r41. Hadidi, eserine klasik bir giri~le ba~lar. Tarihini, hay1rla yad edilmek gayesiyle kaleme alan milellif, Seyhi'yi (6. 1431 ?) omek ald1gmi, A~1kpa~azade'nin
Tarih'ini g6rdilgilnil, kendisinin de manzum bir tarih yazacagm1 ve padi~ah1 ferahlandiracagmi belirtir. Fakat, eserini Kanuni'ye sunduguna dair bir bilgi vermez. Hadidi, eserini hayatmm sonlanna dogru tamamlam1~ olmahd1r. 1522'ye kadar gelen eserin kaynaklannm <;ogu belli degildir. S1k s1k "ravi" s6zilniln ge<;tigine bak1hrsa, milellifin, yaz1h oldugu kadar ~ifahi rivayetleri de
33
TCYK, s. 91-95; Franz Babinger, Osmanlt Tarih Yazar/an ve Eserleri (trc. Co~kun Uyok), Ankara 1982, s. I 05-106. 34 KZ, 11, 1649; OM, 11, 348; Babinger, s. 80. 35 s. 471-473. 36
Seh! Bey, Tezkire (haz. M. isen), istanbul 1980, s. 156-157; Lat!fi, Tezkire, s. 183 vd.; Ali, Kz1nhii'l-ahbiir, ist. Oniv. Ktp., TY, nr. 5959, 407a vd.
37
Kopriiliizade M. Fuad, "Deli Birader", ·Yeni Mecmua, istanbul 1917, nr. 15, s. 285-288; a. mlf., "Gazal!", iA, IV, 728-729.
38
OM, Ill, 138
39
Babinger, s. 67; Necdet Oztiirk, "Had!d!", Tarkiye Diyanet Vakfi isliim Ansik/opedisi (DiA), XV, 14-16. 4
°
KZ,I, 284'te Tiirih-i Al-i Osman; Hammer Tarihi'nde ise Sehniime-i Al-i Osman (Ata Bey trc., I, 32) ~eklindedir.
41
Lat!fi, s. 197 -199; SO, 11, II 0; OM, 111, 45-46.
KANUNi SULTAN SOLEY! degerlendirdigi dil~ilniilebil zikrettigi A~zkpa~aziide 1
muhakkaktir. Oteki kaynakl Oru<; Bey, Ruh'i <;::elebi ve 1 g6zlemlerine dayanarak y: ragmen ba~ta Hoca Sadeddi Zaim ve Pe<;uyl]l ibrahim say1lmasa da Had!dl'nin iyi tarafmdan yay1mlanarak il 1991).
2-Bu mahiyetteki bi1
<;elebi kaleme almi~tlr. I. Se Efendi'nin oglu olup, dah: Mehmed ilmiyeden yeti~mi~
bulunmu~ ve 1550'de olmil~t
Tevarih-i Al-i Osrm
kurulu~undan 1549 yilma k:
kismi, eski Anonim tarihlerd sonras1 hakkmda verdigi bilg bizzat milellifi tarafmdan haz metin Leunclavius tarafmda 1588'de, sonra da fihristli c tafsilath olan ikinci metin ise
ne~redilmi~tir. Daha sonra e yerde 1595'te yayimlanmi~I
mahiyette ba~ka tel if ve tercil 3-0smanh veziriazaml
Pa~a'nm ayn bir yeri vard1r.
ya~ta saraya ahnm1~, burada
olmu~, m!r-i alemlikten sonn
1529'daki Viyana muhasarasJ
42
Siileymaniye Ktp., Esad Efendi, nr.; 43
Tiictl't-teviirih, istanbul1279 1
217-44 Sehi8ey,s.177-l78;Latifi,~. i97-l
45
Meed!, s. 389-390; Ayine-i zurefii, s. 46
KZ, I, 284'te Tiirih-i Al-i Osman ~ek 47
Babinger, s. 81. 48
AN
i ic;:inde ve yurt dt~mda birc;:ok
irader lakabtyla bilinen Gazall
·se de34, gerek Mecdl'nin Sakaik -~ Fuad Koprillil 'nin monografik mumi tarihinden soz edilmez37•
[ehmed Efendi 'nin telifi olarak anna kadar geldigi belirtilen38 nelerde gerekse kataloglarda
Ba~Iayan Genel Tarihler rleti 'nin kurulu~undan ba~latan en Had'id'i Ferecik'te dogmu~,
:nuhtemelen 1533 yth civannda
"Hadid'i" mahlastm kullanmt~, 9
ar gelen Tevar'ih-i Al-i Osman tnzum ve mesnevi tarzmdadtr41•
, haytrla yad edilmek gayesiyle ek aldtgtm, A~tkpa~azade'nin
r tarih yazacagmt ve padi~aht 1i'ye sunduguna clair bir bilgi dogru tamamlamt~ olmahdtr. 1 belli degildir. Stk stk "rav'i" lugu kadar ~ifahi rivayetleri de
"serleri (trc. Co~kun Os;ok), Ankara 1982,
Latlfi, Tezkire, s. 183 vd.; All, Kiinhii 'I-1917, nr. 15, s. 285-288; a. mlf., "Gazall",
fi isliim Ansiklopedisi (DiA), XV, 14-16.
hniime-i Al-i Osman (Atll Bey trc., I, 32)
KANUNi SULTAN SULEYMAN DEVRi TARiH YAZICILIGI ve LiTERAT0R0 121
degerlendirdigi dil~ilni.ilebilir42. Fakat, yazth kaynaklan arasmda, gordilgilnii zikrettigi A~tkpa~azade Tarihi'nin (vr. lOb vd.) onemli yeri oldugu muhakkakttr. bteki kaynaklanmn belli ba~hlan, ba~ta Anonimler olmak uzere Oruc;: Bey, Ruhl <;e!ebi ve Ne~rl'nin tarihleridir. Tarih'inin son kts1mlanm ise gozlemlerine dayanarak yazmt~tlr. Had'idl'nin Tarih'ini, agtr tenkitlerine ragmen ba~ta Hoca Sadeddin Efendi43 olmak iizere Matrakc;:t Nasuh, Mehmed .Zaim ve Pec;:uylll ibrahim kaynak olarak kullanmt~lardtr. Dili tam ptirtizstiz saytlmasa da Had'id'i'nin iyi bir ~air oldugu soylenebilir44• Eser Necdet Oztilrk
tarafmdan yay1mlanarak ilim dtinyasmm hizmetine sunulmu~tur (istanbul 1991 ).
2-Bu mahiyetteki bir ba~ka Osmanh tarihini Muhyiddin Mehmed
<;elebi kaleme almt~tlr. I. Selim devrinin ilnlti ~eyhtilisHimt Zenbilli Ali Cemall Efendi'nin oglu olup, daha ziyade Molla <;elebi diye bilinen Muhyiddin Mehmed ilmiyeden yeti~mi~, milderrislik yapmt~, iki defa Edime kadthgmda bulunmu~ ve 1550'de olmil~tilr. Mezan Zeyrek'te babasmm kabri yanmdadtr45.
Tevar'ih-i Al-i Osman46 adh umum'i tarihi, Osmanh Devleti'nin
kurulu~undan 1549 ytlma kadar gelir. II. Bayezid devrinin ortalanna kadarki
ktsmt, eski Anonim tarihlerden birinin kopyast olan bu eserin, 1490 ytllanndan
sonrast hakkmda verdigi bilgiler orijinal niteliktedir47• Tevar'ih-i Al-i Osman'm,
bizzat milellifi tarafmdan haztrlanmt~ iki metni vardtr. Oldukc;:a ktsa olan birinci
metin Leunclavius tarafmdan Latince'ye ve Almanca'ya c;:evrilmi~ ve once
1588'de, sonra da fihristli olarak 1596'da Frankfill-t'ta yaytmlanml~tlr. Daha tafsilath olan ikinci metin ise aynt ki~i tarafmdan 1591 ytlmda yine Frankfurt'ta ne~redilmi~tir. Daha sonra eserin tamamt Almanca'ya c;:evrilmi~ ve yine aynt
yerde 1595'te yaytmlanmt~tlr48• Muhyiddin Mehmed <;elebi'nin c;:ogu din!
mahiyette ba~ka telifve tercilmeleri de vardtr.
3-0smanh vezirHizamlan ic;:inde bir Osmanh tarihi mtiellifi olarak Liitfi
Pa~a'nm ayrt bir yeri vardtr. Ltitfi Pa~a Yavuz Sultan Selim zamanmda ktic;:ilk
ya~ta saraya almmt~, burada iyi bir tahsil gordilkten sonra 1512' de mtiteferrika
olmu~, m'ir-i alemlikten sonra sancak beyi olarak Kanunl'nin Rados (1521) ve
1529'daki Viyana muhasarasma kattlmt~tlr. Karaman beylerbeyi olarak Irakeyn
42
Siileymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 2081, vr. 169b.
43
Tiicii't-teviirih, istanbull279, I, 217-218. 44
Sehl Bey, s. 177-178; Latlfi, s. 197-199.
45
Meed!, s. 389-390; Ayine-i zurefii, s. I 0, 25; OM, Ill, 63.
46
KZ, I, 284 'te Tiirih-i Al-i Osman ~eklindedir.
47
Babinger, s. 81. 48
122 ABDOLKADiR OZCAN
Seferi'ne (1534-1536) i~tirak eden Liltfi Pa~a Anadolu ve Rumeli Beylerbeyiliklerinden sonra, 1536'da ilviincil vezirlige getirilmi~tir49. Ertesi
sene Kaptamderya Barbaros Hayreddin Pa~a ile birlikte Akdeniz harekatma 91kan Liltfi Pa~a italya'daki Otranto ve Castro kalelerini vurmu~, Korfu adasmm muhasarasmda bulunmu~tur. 1536'da ikinci vezir olmu~ ve Sultan Silleyman'm Bogdan seferine kattlarak onemh hizmetler ifa etmi~tir. Ertesi ytl veziriazam olan Liltfi Pa~a'nm, bu strada yaphgt en onemli dahil'i icraat ulak sisteminin tslaht olmu~tur50. Yine sadareti doneminin en onemli dt~ icraah ise Venediklilerle ba~anh bir ban~ antla~mast yapmastdtr. Zevcesi olan Kanunl'nin ktz karde~i ~ah Sultan'la arasmda 91kan bir mesele yilzilnden makammdan ve
e~inden ayrtlan Liltfi Pa~a, Dimetoka' daki 9ifthgine vekilmi~, hayatmm son una kadar tehfatla m~~gul olmu~, 1563 'te orada olmil~tilr.
Yavuz Selim eko~iiniin son temsilcilerinden olan bu sert mizayh, fakat dilrilst vezir, imparatorlugun en ihti~amh donemini ya~arken devlet idaresinin bozulmaya ba~ladtgmt ilk sezen devlet adamtdtr. Nitekim iktidar mevkiinde iken bunu tslaha c;ah~mt~, bahriye i~lerine onem vermi~, ozellikle devlet
'but~es\n\ <leng,e\\ tutma)fa ~a\l~m\~hr. "Ha)fatmm 'j\rm\ ':f\h a~bn emeklilik
<lonem\n<le ~ogu <1\n'l mah\yette Arap~a ve 'Turk~e olarak kaleme ald1g1
risalelerinde,-devrinin alimlerini bilgisizlikle itham eden Lutfi Pa~a'nm,
bilgisine magrur biri oldugu anla~tlmaktadtr51• Eserlerine serpi~tirdigi ~iirlerine
bakthrsa vasat bir ~air oldugu soylenebilir52.
Liitfi Pa~a asJl ~ohretini Tevdrih-i Al-i Osman ve Asafname adh eserleriyle yapm1~tlr. Tarihinin onsoziinde yazmt~ oldugu irili ufaklt eserlerinin
listesini verir53. Tevarih-i Al-i Osman klasik Osmanh tarih yaztc1ltgt gelenegine
bagh olarak kaleme almmt~ gene] bir Osmanh tarihidir. I. Osman' dan ba~Iar,
mileiiifin ya~adtgt zamana kadar gelir. I. Selim'e kadar gelen ktsmmm, esas olarak Giese'nin ne~rettigi anonim Tevarih-i Al-i Osman'm kopyast oldugu
anla~tlmt~ttr54
• Liltfi Pa~a bu ktstm ivin Ahmedi'nin iskendemame'si. ile
Ruhi'nin tarihini ve Ne~ri'nin Cihannilma'smt da kaynak olarak kuiianmt~hr. I.
Selim ve 6ze11ikle Kanun1 devirleriyle ilgili kiSimlar biiyilk 6lvilde kendi
gozlemlerini yanstthgt i9in orijinal bir kaynak niteligi ta~tr. Ancak, gozden
49
OM, lll, 132. 50
Teviirih-i Al-i Osman'da geni~ olarak ele ahnan bu konuyla ilgili olarak bk. Nesimi Yazici, "Uitti Pa~a ve
Osmanh haberle~me sistemi ile ilgili gorO~leri ve yapt1klan", lieti#m, Ankara 1982, s. 217-44. 51
Osmanzllde Tllib Ahmed, Hadikalll'l-viizerii, istanbul 1271, s. 27. 52 Sehl Bey, 65-66.
53
Aynca bk. OM, lll, 133-34. 54
KiiprOIUzllde M. Fuad, "LOtti Pa~a", Tiirkiyat Mecmuasz (TM), istanbul 1925, I, 146-47.
KANUNi SULTAN SOLEY dil~mil~ bir kimsenin k naklederken silbjektif daVJ kullamlmasmt gerektirir. 15
Liitfi Pa~a 'nm vezirlik dor daha o zamandan imparator fark edip belirtmesi ilginc;:t
yaytmlanmt~55,
bunun faksir ve haz~rlanan indeksle 1990
biltiln nilshalannm ve
AHi
Etarafmdan yaytmlanmt~tJr56. Liltfi Pa~a, Tewirfh-1
yazdtgt Asafniime adh hacrr
eserinde o, Osmanh Devleti devlet duzeninin aksayan y1
olmast ve bir sadrazamm dumlmasma, birka9 defa da ya
C-Dogrudan Kanuni De
Sil!eymanname tilrii ese1 olaylanm ihtiva eden, fakat Selimnamelerden de kisaca soz
baztst Sultan Selim devri ola devrinde yaztldtklanndan, b
Selimnameler hakkmda must;
bunlardan a~agtda c;ok ktsa olar idris-i Bitlisi, Yavuz : yazmaya ba~lamt~, fakat tan Kanun1'nin emriyle oglu Ebiil ktstmlanm ikmal ederek tan
yaytmlanmt~tlr (Ankara 2001
55
56 Babinger? s.89-91; Tayyib Gokbilgin,
57 Mehmet lp~1rh, "Lutti Pa~a", DIA, XX
R. Tschu.di, Das iisafniime des Lutji
Ankara Universitesi ls!iim 1/im/eri De 1982; Mobahat KOtlikoglu, "LOtti Pa~ Kiitiikoglu 'na Armagan, istanbul 1 Ansiklopedisi (DlA), lll, 456.
:AN
Pa~a Anadolu ve Rumeli vezirlige getirilmi~tir49• Ertesi ile birlikte Akdeniz harekatma alelerini vurmu~, Korfu adasmm :ir olmu~ ve Sultan Siileyman 'm l etmi~tir. Ertesi yrl veziriazam nli dahill icraat ulak sisteminin
I en Onemli d1~ icraatr ise
rasrdrr. Zevcesi olan Kanunl'nin
~sele yiiziinden makammdan ve
gine vekilmi~, hayatmm sonuna
1~tiir.
den olan bu sert mizayh, fakat mini ya~arken devlet idaresinin drr. Nitekim iktidar mevkiinde onem vermi~, ozellikle devlet 1m yirmi yrh a~km emeklilik Tiirkve olarak kaleme aldrgr itham eden Liitfi Pa~a'nm, Eserlerine serpi~tirdigi ~iirlerine
1
-i Osman ve Asafname adh
n~ oldugu irili ufakh eserlerinin nanh tarih yazrcrhgr gelenegine tarihidir. I. Osman' dan ba~lar, n'e kadar gelen krsmmm, esas Al-i Osman'm kopyasr oldugu tmedl'nin iskendemame'si. ile la kaynak olarak kullanmr~trr. I.
krsrmlar biiyiik 6lyiide kendi c niteligi ta~rr. Ancak, gozden
~iii o1arak bk. Nesimi YazJcJ, "LUtfi Pa~a ve
Ueti~im, Ankara 1982, s. 217-44.
27.
, istanbu11925, I, 146-47.
KANUNi SULTAN SOLEYMAN DEVRi TARiH YAZICILIGI ve LiTERAT0R0 123
dti~mii~ bir kimsenin kaleminden 91kmr~ olmasr dolayrsryla, olaylan naklederken siibjektif davranmr~ olabilecegi, Liitfi Pa~a tarihinin ihtiyatla kullamlmasmr gerektirir. 1554 yrlma kadar gelen bu tarihin en onemli krsrmlan, Ltitfi Pa~a'nm vezirlik donemlerini anlattrgr sayfalardrr. Miiellifin ozellikle, daha o zamandan imparatorlugun zayrflayan ve bozulmaya yiiz tutan yonlerini fark edip belirtmesi ilginvtir. Tevarih-i Al-i Osman 1341 yrlmda istanbul' da yayrmlanmr~55, bunun faksimilesi ise M. Serhan Tay~i
tarafmdan yazrlan onsoz ve hazrrlanan indeksle 1990 yrhnda istanbul' da yaprlmr~trr. Eserin son ne~ri ise, btitiln niishalanmn ve Ala Bey'in notlannm degerlendirilmesi ile Kayhan Atik tarafmdan yayrmlanmr~trr56.
Liitfi Pa~a, Teviirih-i Al-i Osman 'mdan 90k, devlet te~kilatma dair yazdrgr Asafname adh hacmi kiiviik muhtevasr biiyiik risalesi ile tammr. Bu eserinde o, Osmanh Devleti'nin te~kilatr ve te~riratr hakkmda bilgi verirken, devlet diizeninin aksayan yonlerini de belirtir. Bu alanda yazrlmr~ ilk eser olmasr ve bir sadrazamm gorii~lerini yansrtrnasr, eser iizerinde 90k9a durulmasma, birka9 de fa da yayrmlanmasma yol aymr~trr57.
C-Dogrudan Kanuni Devriyle ilgili Tarihler ve Siileymannameler
Siileymanname tiirii eserlere geymeden once, Yavuz Sultan Selim devri olaylanm ihtiva eden, fakat bir krsmr Kanunl zamanmda kaleme alman Selimnamelerden de krsaca soz etmek gerekecektir. ..Ger9ekten bu tiir eserlerden bazrsr Sultan Selim devri olaylanna dair olmakla birlikte Sultan Siileyman devrinde yazrldrklanndan, bu donem tarih yaztcthgma girer. Ancak, Selimnameler hakkmda miistakil vah~malann yaptlmr~ olmasmdan dolayr, bunlardan a~agtda 90k ktsa olarak bahsedilerek Siileymannamelere ge9ilecektir. · idris-i Bitlisi, Yavuz Sultan Selim'in ~ifah'i emriyle bir Selimname yazmaya ba~lamr~, fakat tamamlayamadan 1520 yrhnda olmii~tiir. Eserini Kanunl'nin emriyle oglu Ebiilfazl Mehmed Efendi, ba~hklar koyarak ve son ktstmlanm ikmal ederek tamamlamt~trr. Eser Hicab'i Ktrlangty tarafmdan
yayrmlanmr~trr (Ankara 2001). Ebiilfazl Mehmed'in aynca Selim~ahname
55 Babinger, s. 89-91; Tayyib Gokbi1gin, "LUtfi Pa~a", iA, VII, 96-101;
56 Mehmet ip~ir1i,
"Lutfi Pa~a", DiA, XXVII, 234-236 57
R. Tschudi, Das iisafniime des Lutfi Pa~a, Berlin 191 0; Ahmet Ugur, "Asafname-i Vezir Lutfi Pa~a", Ankara Oniversitesi isliim ilimleri Dergisi, say1 4, Ankara 1980, s. 243-258; a. m1f., Asafniime, Ankara
1982; MUbahat KU!Ukog1u, "LUtfi Pa~a Asafnamesi (Yeni Bir Metin Tesisi Denemesi), Prof Dr. Bekir
Kiitukog/u'na Armagan, istanbul 1991; M. iNirli, "Asafname", Tilrkiye Diyanel Vakji isliim Ansiklopedisi (DiA), III, 456.
124 ABDULKADiR OZCAN
admda yine Farsc;a bir Yavuz devri tarihc;esi yazd1g1 ifade edilirse de58, bunun biiyiik olc;iide babasma ait Selimsahmime ile. ortii~tiigii soylenebilir. En bariz
ozelligi yan yanya manzum olu~udur59.
Aym ~ekilde Kemalpa~azade de daha once yaztp II. Bayezid'e sundugu
Tevarih-i Al-i Osman'mm 9. Defteri olan Yavuz devrini Kanunl'nin emriyle
kaleme almt~tlr60. Celalzade Mustafa <;elebi ise Selimname'sini yine Kanunl
devrinde, hayatmm son y11lannda yazm1~hr61• Eser Ahmet Ugur ve Mustafa
<;uhadar tarafmdan 1990 ythnda Ankara'da yaytmlanmt~hr.
Yavuz Selim'in iran ve Irak seferlerine katilan Siikri-i Bitlisi tse
manzum Selimname'sini Kanun1 devrinde dtizeltip temize c;ekmi~ ve bu
padi~aha sunmu~tur. Mesnev1 tarzmda yaz1lmt~ olan bu minyatiirlii eser 1620'de
<;erkesler Katibi Yusuf tarafmdan nesre c;evrilmi~, 1627 yilmda ise Cevrl
tarafmdan yeniden kateme ahnmt~hr. Eser Mustafa Argun~ah tarafmdan
Kayseri' de yaytmlanmi~ (1997), minyatiirleri iizerindeki degerlendirme ise
Zeynep Tanm Ertug tarafmdan yaptlmt~tir62.
Siri de Tarih-i Feth-i Mzszr adh Yavuz Selim devri tarihc;esini Kanunl
devrinde yazmt~tir63• Carullah b. Fahdu'l-Mekki (6. 1547)'nin Selimname
tiirtine giren. el-Cevahirii 'l-hzsan adh eseri64 ile, nihayet a~ag1da
Siileymanname'sinden bahsedecegimiz Mahremi'nin Sehname'sinin birinci
bOliimtinii te~kil eden Selimname'nin de yine Kanunl devrinde yazildtgmt
belirtmeliyiz.
I - Mensur Siileymannameler
Kanun1 Sultan Siileyman devrinde yazilmt~ ve c;ogunlukla sadece bu
hiiktimdar doneminin olaylanndan bahseden eserler genellikle Siileymanniime
58
AbdUlkadir 6zcan, "Ebiilfazl Mehmed Efendi", DiA, X, 357. 59
s.
Tekindag, "Selimnameler", TED, 1, 204, 207,226-229. 60
Bu eserin 8. ve 9. Defterleri Ahmet Ugur tarafmdan 1985 y1hnda Berlin 'de yay1mlanml~t1r.
61
Tekindag, aym makale, s. 207-212. Celalzade'nin Selimniime'si iyin daha geni~ bilgi iyin bk. Celia J. Kerslake, "The Selimname of Celalzade Mustafa <;elebi as a Historical Source", Turcica, Paris 1978, IX/2-X, s. 39-51.
62
Tekindag, aym makale, s. 215-216; Zeynep Tanm Ertug, "Selimname-i SUkri Minyatiirlerinin Beige .Degerleri", Sanat Tarihi Yllilgl Nurhan Atasoy Armaganz, istanbul Oniversitesi Edebiyat Fakiiltesi
(Bask1da). 63
a. mlf., s. 220-222. Eser iizerinde Server K1hn~ ve Mehmet Direk tarafmdan birer lisans tezi haz1rlanml~t1r.
64
Tekindag, aym makale, s. 230.
KANUNi SULTAN SULEYI
ad1 altmda toplanmi~tlr. An
yazilmi~ olanlar da vard1r. 1 - Muhte~em Stile' Mustafa <;elebi
yazm1~tlr
~
onun eseridir. Mustafa <;eleCelal 'in adma nisbetle Ceh
Ni~anc1"d1r. Devrinin oteki
kendisine bu unvan verilmi:
nitelenen Mustafa <;elebi
Mehmed Pa~a 'ya inti sap e1
Pa~a'nm sadrazamhg1 zaman
reisiilktittap, on yii kadar sor stiren bu gorevde bulundugu dolay1 yapan Celalzade, Divi Mustafa <;elebi 1557 yilmd~
c;ekilmi~se de 1566'da Soku
getirilmi~ ve oltinceye kadar
kabri, gtiniimtizde Ni~anca
ettirdigi caminin yanmdad1r ..
Osmanh Devleh'nin T
sayilan Celalzade Mustafa
'
ni~anc1hgi arasmdaki 10 yilh onemlisi ve bizi ilgilendiren
Miiellif onsozde bu kitabm1 a
merkez ve ta~ra te~kilati i](
amac1yla yazd1gm1 belirtmi~
niishalar, yalmz Kanunl de> tabaka ve 370 derece halinde 30. tabakas1 elimizde olup, b
Bu durumda akla iki ihtimal
yazmam1~ veya yazm1~ fakat
Fakat Hekimoglu Ali Pa~a
yaz1lmi~ niishadaki kayda gor
65
SO, IV, 375.
66
OM, Ill, 37-39. 67
Tayyib Gokbilgin, "Celal-zade" iA
68
Atfii, Zeyl-i Sakaik, s. 113-114; Ayi~1 69
AN
tzd1g1 ifade edilirse de58, bunun lrtii~tiigil soylenebilir. En bariz
tee yaz1p II. Bayezid'e sundugu
•uz devrini Kanunl'nin emriyle ;e Selimniime'sini yine Kanuni Eser Ahmet Ugur ve Mustafa
mlanm1~tlr.
ne katllan ~iikri-i Bitlisi 1se lizeltip temize c;ekmi~ ve bu )}an bu minyatiirlil eser 1620'de
·ilmi~, 1627 yilmda ise Cevri Mustafa Argun~ah tarafmdan ilzerindeki degerlendirme ise
Selim devri tarihc;esini Kanuni ekki (o. 1547)'nin Selirnname ;;eri64 ile, nihayet a~ag1da !mi'nin Sehname'sinin birinci
~ Kanuni devrinde yazild1gmi
.ameler
lm1~ ve c;ogunlukla sadece bu
~rler genellikle Siileymannlime
da Berlin'de yaylmlanml~tlr.
e'si iyin daha geni~ bilgi iyin bk. Celia J. a Historical Source", Turcica, Paris I 978, 'Selimnfime-i ~ilkrl Minyatilrlerinin Beige
istanbul Oniversitesi Edebiyat Fakilltesi
ehmet Direk tarafmdan birer lisans tezi
KANUNi SULTAN SULEYMAN DEVRi TARiH YAZICILIGI ve LiTERAT0R0 125
ad1 altmda toplanm1~t1r. Ancak, a~ag1da gorillecegi ilzere ba~ka adlar altmda
yaz1lm1~ olanlar da vard1r.
1 - Muhte~em Silleyman doneminin en mufassal tarihini Celalzade Mustafa <;elebi yazm1~tlr. Dolayisiyla Silleymannamelerin en milkemmeli onun eseridir. Mustafa <;elebi aslen Tosyahd1r. Daha ziyade, kad1 olan babas1 Celal'in adma nisbetle Celalzade olarak amhr. Fakat onun as1l s1fat1 "Koca
"i'·~"i~anci"dir. Devrinin oteki ni~anc1s1 Ramazanzade Mehmed'den tefrik ic;in
kendisine bu unvan verilmi~tir. Bazan "pa~a"65, bazan da "bey"66 s1fatlanyla nitelenen Mustafa <;elebi kilc;tik ya~ta istanbul 'a gelmi~, Veziriazam Piri Mehmed Pa~a'ya intisap etmi~ ve Divan katibi olmu~tur. Makbul ibrahim
Pa~a'mn sadrazamhg1 zamamnda da liyakatini gosteren Mustafa <;elebi, 1525'te reisillkilttap, on yil kadar sonra da ni~anc1hga getirilmi~tir. As1l ~ohretini 23 y1l
silren bu gorevde bulundugu mada Divan! yaz1daki ve in~adaki kabiliyetinden dolay1 yapan Celalzade, Divan-1 Hilmayun'da adeta bir kanun koyucu gibiydi67•
Mustafa ~elebi 1557 y1hnda bu gorevden aynlm1~ ve Eyilp semtindeki evine
c;ekilmi~se de 1566'da Sokullu Mehmed Pa~a'nm delaletiyle. tekrar ni~anc1hga getirilmi~ ve olilnceye kadar bu makamda kalm1~t1r. 1567'de olen Celalzade'nin
kabri, gilnilmilzde Ni~anca ad1yla amlan mahalledeki evinin civarmda in~a ettirdigi caminin yanmdad1r. Aym yerde hankah ve hamam1 da bulunuyordu68•
Osmanh Devleti-'nin Tac1zade Cafer ~elebi'den sonra en bilytik ni~anc1s1
sayilan Celalzade Mustafa, faal gec;en resm1 hayatl boyunca, bilhassa iki
ni~anc1hgi arasmdaki 10 yilhk devrede birc;ok eser kaleme alm1~t1r. Bunlann en onemlisi ve bizi ilgilendireni Tabakiitii 'l-memalik ve Dere'catii 'l-mesalik'tir69•
Mtiellif onsozde bu kitabm1 ashnda kendi zamanma kadar devletin ihmal edilen
merkez ve ta~ra te~kiHitl ile asker! ve sosyal yap1si hakkmda bilgi vermek
amac1yla yazd1gm1 belirtmi~se de, zamamm1za birc;ok yazmas1 intikal eden nilshalar, yalmz Kanuni devrinin siyasi tarihi durumundad1r. Milellifinin 30 tabaka ve 370 derece halinde yazd1gm1 soyledigi Tabakiitii 'l-memiilik'in sadece 30. tabakas1 elimizde olup, bu da 1520-1554 y11lan aras1 olaylanm ihtiva eder. Bu durumda akla iki ihtimal gelmektedir. Milellif ya bu te~kilat k1smm1 hie;
yazmam1~ veya yazm1~ fakat bu c;ok onemli kls1mlar gilnilmilze ula~mam1~tlr.
Fakat Hekimoglu Ali Pa~a Ktp. nr. 778 vr. 18a'daki oglunun el yazisiyla
yaz1lmi~ nilshadaki kayda gore Celalzade onceki 29 tabakay1 yazm1~ gibidir.
65 SO,
IV, 375.
66
OM, 111, 37-39.
67
Tayyib Giikbilgin, "Celal-zfide", iA, Ill, 61. 68
Atfil, Zeyl-i Sakaik, s. 1 13-114; Ayine-i zurefa, s. 25-27.
69
r
126
ABDULKADiR OZCANOlduk<;:a agtr ve siislli bir iislupla yaztlan bu eser, Kanunl devri i<;:in orijinal bir kaynaktJr. Mustafa <;elebi, kitabmm giri~ ktsmmda bu padi~ah devri ile ilgili daha once yaztlmt~ eserlerin ciddl tenkidini yapar. Bizzat ya~adtgt devrin olaylanm kaleme aldtgmdan, kaynak olarak <;:ogu zaman gozlemlerine dayamr. Donemin olaylanm canh ve ilgin<;: tasvirlerle ele alan Celalzade'nin Tabakatii '1-memalik'i, daha yazildtgt astrda kaynak olarak kullamlmt~, Gelibolulu Mustafa
All
·ve ertesi yiizyilda Pe<;:uylu ibrahim gibi tarih<;:ilerin miiracaat ettigi ba~hca eser olmu~tur. Tabakatii'l-memalik 1937 ytlmda asker!ne~riyat i<;:inde Osmanlz jmparatorlugunun Yiikselme Devrinde Turk Ordusunun Sava$1arz ve Devletin Durumu adt altmda sadele~tirilerek yaytmlanmt~tlr. Geni~
bir giri~ ve indeksle birlikte Viyana niishasma dayah faksimile ne~ri ise Petra
Kappert tarafmdan Almanya'da ger<;:ekle~tirilmi~tir (Wiesbaden 1981). Eserin iki miistesna niishast istanbul Universitesi Ktp. TY, nr. 5997 ve Siileymaniye Ktp. Ayasofya, nr. 3296' da kaytthdtr. <;ogu de fa Tabakatii '1-memalik par<;:alan
<;:e~itli kiitiiphanelerde ayn hirer eser gibi fi~lenmi~tir70. Mesela, Selimaga Ktp. nr. 757'deki Fetihname-i Cezire-i Rodas; Nuruosmaniye Ktp. nr. 3170/4'teki yazmamn 81-192 varaklan arast, Millet Ktp., Ali Emir!, Tarih, nr. 289'daki ve
. .. 71
IU Ktp. TY nr. 501 'deki yazmalar Tabakat'm Rodos'un fethine dair ktsmtdtr . Aynt ~ekilde iD Ktp. TY nr. 2623 'teki Moha<;:name, yine Tabakat'm Macaristan seferine dair boliimiidiir. Ayasofya Ktp, nr. 3319' da kaytth Gazavat-l Sultan Siileyman ile Esad Efendi Ktp. nr. 2315 'teki yazmalar ise Kanunl'nin Kara Bogdan seferiyle ilgili Tabakatii '1-memdlik par<;:alandtr.
Celalzade aynca Mevahibii '1-Hallak
fi
meratibi '1-ahlak admda ahlakl bir eser yazmt~, daha sonra bunu Enisii 's-selatin ve cellsii '1-havakin adtylageni~letmi~tir. Bu eserde o, ii<;: boliim halinde dint ve ahlakl konula'n i~ler. Eser,
Celalzade'nin in~a giiciinii yansttmast baklmmdan ayn bir deger ta~tr. Arap<;:a ve Fars<;:a'dan din! mahiyette terciimeleri de olan Mustafa <;elebi Selimname adh eserinde Yavuz'un ~ehzadeligi ve padi~ahhgt zamanmdaki gaza ve fetihlerini anlat1r72• Eser Ahmet Ugur ve Mustafa <;uhadar tarafuid~m
yaytmlanmt~tlr (Ankara 1990). Daha ziyade onceden yaztlmt~ Selimnamelerden
derlenen bu eser, verdigi bazt bilgilerle onlan tamamlar mahiyettedir. Nesirdeki
ba~ansmt naztmda da gosteren Celalzade Mustafa'mn, "Ni~anl" mahlastyla
70
Agah Stm Levend, Gazavatniimeler ve Mihaloglu Ali Bey 'in Gazavatniimesi, Ankara 1956, s. 4, 48, 51,
64.
71
is mail H. Uzunyar~tlt 'ya gore Celalzade bu fetihnameyi ni~anct olmadan once daha basil bir iislupla yazmt~ttr ("Onaltmct Astr Ortalannda ya~amt~ iki biiyiik ~ahsiyet: Tosyah Celalzade Mustafa ve Salih <;:elebiler", 7TK Belleten, XXII/87, 1958, s. 408).
72 Uzunyar~th,
aym makale, s. 409-411; Tekindag, "Selimnameler", s. 211.
KANUNi SULTAN SULEYM.
yazdtgt ~iirlerinin toplandtg Miiellifin orfi kanunlardaki V1 amlmaya deger bir eserdir74.
2 - Muhteva baklmmd~
ba~ka Siileymanname, Hamm
~aire75, J. Von Karabacek tar
izafe edilmi~tir76• Fakat son z
ait oldugu kesin delillerle isr Bostan <;elebi kii<;:iik ya~ta
almt~tlr. Daha sonra devrinin
el-Fenarl ile yakm ili~ki kt
intisap etmi~tir. <;e~itli yerle1
1547'de Anadolu, 10 giin so
olmii~tiir. Gerek eski 78 gere~ <;:ogu ha~iye ~eklindeki dint edilmez. Yurdaydm'm tespi 3317'deki Ciilusname-i Sultm Siileymaniyye adh yazma ve 1 muhteva baktmmdan ayntdtr telif merhaleleri ge<;:iren Siile; kadar gelen niishast, Hammel eden nr. 998'de kaytth olandt
me~guliyetli olmast sebebiyle1 tarihlerde eserine ilavelerde niishanm geldigi yere yeni bill her ele ah~mda, miiellif eseri ele ah~ ~ekli, ozellikle bir
ot
anlatJm ve sentez giiciine sah kuru bir vekayiname olmaktan73
Latlfi, s. 335-337; A~tk <;:elebi, Me§ 135b; Babinger, s. 113-115; Gokbil <;:elebi", DiA, VII, 260-262.
74
Ahmet AkgiindOz, Osman II Kanunna
75
Devlet-i Osmaniyye Tarihi (trc. AlaE
76
Babinger, s. 92-93.
77
Yurdaydm, "Bostan'm SOieymannam
78
Atal, s. 129-132; KZ, I, 191.
79
SO, IV, 376; OM, I, 253.
80
Oteki nOshalan i9in bk. GazavatniimE 81
1\N
m bu eser, Kanunl devri ic;:in
giri~ kismmda bu padi~ah devri nkidini yapar. Bizzat ya~adrgr
arak c;:ogu zaman gozlemlerine .virlerle ele alan Celalzade 'nin kaynak olarak kullamlmr~,
;uylu ibrahim gibi tarihc;:ilerin '1-memdlik 1937 yrlmda asker!
~!me Devrinde Turk Ordusunun ?tirilerek yayrmlanmr~tlr. Geni~
iayah faksimile ne~ri ise Petra
~tir (W i es baden 19 8 1). Eserin TY, nr. 5997 ve Siileymaniye a Tabakatil '1-memdlik parc;:alan
ni~tir70. Mesela, Selimaga Ktp.
tosmaniye Ktp. nr. 3170/4'teki
li Emir!, Tarih, nr. 289'daki ve odos 'un fethine dair kismrdrr71
.
me, yine Tabakat'm Macaristan 19'da kayrth Gazavdt-z Sultan yazmalar ise Kanuni'nin Kara Ilandrr.
·rdtibi '1-ahldk admda ahlak! bir in ve celfsil '1-havdkin adryla 1! ve ahlaki konul<ln i~ler. Eser, an ayn bir deger ta~rr. Arapc;:a ian Mustafa <;::elebi Selimndme
~ahhgr zamanmdaki gaza ve
Mustafa <;::uhadar tarafmd~m
!den yazrlmr~ Selirnnamelerden namlar mahiyettedir. Nesirdeki stafa'nm, "Ni~ani" mahlasryla
Gazavatntimesi, Ankara 1956, s. 4, 48, 51,
mc1 olmadan once daha basil bir ils!upla
siyet: Tosya!t Celalzade Mustafa ve Salih
·", s. 211.
KANUNi SULTAN SOLEYMAN DEVRi TARiH YAZICILIGI ve LiTERAT0R0 127
yazdtgt ~iirlerinin toplandrgr bir de divanc;:esinin bulundugu nakledilir73.
Mi.iellifin orfi kanunlardaki vukufunun gostergesi olan Kanunndme'si ise aynca amlmaya deger bir eserdir74•
2- Muhteva bakrmmdan 1520-1547 yrllan arasr olaylanm ihtiva eden bir
ba~ka Siileymanname, Hammer' in tesiriyle yakm zamanlara kadar Ferdi adh bir
~aire75,
J. Von Karabacek tarafmdan ise Kanuni'nin oglu ~ehzade Mustafa'ya izafe edilmi~tir76• Fakat son zamanlarda bu eserin Kazasker Bostan <;elebi'ye
ait oldugu kesin delillerle ispatlanmr~ bulunmaktadrr77• Asrl adr Mustafa olan
Bostan <;::elebi ki.ic;:i.ik ya~ta Kur'an-1 Kerim'i hrfz etmi~ ve krraat dersleri
almr~tlr. Daha sonra devrinin i.inli.i alimlerinden Kemalpa~azade ve Muhyiddin
el-Fenari ile yakm ili~ki kurmu~, Kanunl'nin hocasr Hayreddin Efendi'ye intisap etmi~tir. <;::e~itli yerlerde mi.iderrislik ve kadrhk yapan Bostan <;::elebi, 1547'de Anadolu, 10 gi.in sonra da Rumeli kazaskeri olmu~ ve 1570 yrhnda
olmi.i~ti.ir. Gerek eski78 gerekse muahhar kaynaklarda79 biyografisi vardrr ve c;:ogu ha~iye ~eklindeki dini eserleri srralamrsa da Siileymanndme'sinden soz edilmez. Yurdaydm 'm tespitlerine gore, Si.ileymaniye Ktp. Ayasofya, nr. 3317'deki Ciilusndme-i Sultan Siileyman adh eser, TSMK, Revan, nr. 1283 'teki Siileymaniyye adh yazma ve TTK Ktp.deki Tdrih-i Sultan Siileyman adh yazma muhteva bakrmmdan aynrdrr ve Bostan'm telifidir. Mi.iellifi tarafmdan c;:e~itli
telif merhaleleri gec;:iren Siileymanndme'nin tam metnini veren ve 1542 yrhna kadar gelen ni.ishasr, Hammer'in koleksiyonundan Viyana Milli Ktp.ne intikal eden nr. 998'de kayrth olandrr80. Bostan <;::elebi, son.vazifelerinin dagdagah ve me~guliyetli olmasr sebebiyle81, bu tarihten sonrasmr yazamamr~, sadece c;:e~itli
tarihlerde eserine ilavelerde bulunmu~tur. Telif merhalelerinin, bir onceki ni.ishanm geldigi yere yeni bilgilerin ilavesi ~eklinde oldugu dikkati c;:eker. Fakat her ele ah~mda, mi.iellif eserinde yer yer di.izeltmeler de yapmt~tlr. Hadiseleri ele ah~ ~ekli, ozellikle bir onceki olaylarla baglantr kuru~u, mi.iellifin iyi bir anlatrm ve sentez gi.ici.ine sahip oldugunu gosterir. Bostan'm Siileymanndme'si kuru bir vekayiname olmaktan ote, canh tasvirler ve yer yer serpi~tirilen ~iirlerle 73
Latlfi, s. 335-337; A~1k <;:elebi, Me:jtiinl':j-:jUarti (n~r. G. M. Meredith-Owens), Londra 1971, vr. 134a-135b; Babinger, s. 113-115; G6kbilgin, aym madde, s. 61-63; Celia J. Kerslake, "Celalzade Mustafa
<;:elebi", DiA, VII, 260-262.
74
Ahmet Akgundilz, Osmanh Kanunname/eri ve Hukuki Tahlilleri, istanbul 1992, IV/I, s. 361 vd. 75
Devlet-i Osmaniyye Tarihi (trc. Atil Bey), istanbul 1330, V, 3.
76
Babinger, s. 92-93.
77
Yurdaydm, "Bostan 'm Silleymannilmesi", TTK Belle/en (Nisan 1955), XIX/74, s. 137-202. 78
Atili, s. 129-132; KZ, I, 191. 79 SO,
IV, 376; OM, I, 253. 80
bteki nilshalan iyin bk. Gazavatntime/er, s. 51-53, 166, 167. 81 Nezihi Aykut, "Bostan <;:elebi", DiA, VI, 308.
128 ABDULKADiR OZCAN
aym zamanda edebl bir nesir ornegidir. Hasanbeyzade'nin Bostan'dan istifade
etmi~ olabilecegi bir yana btrakthrsa82, Ferdl'ye atfettigi bu eser tizerinde ilk
defa Hammer durmu~, daha sonra pek dikkati c;ekmemi~tir. Halbuki Celalzade
Mustafa'nm ve Matrak91 Nasuh'un eserleri kadar tafsilath degilse de, padi~ah
hocas1 Hayreddin Efendi 'ye yakmhg1 dolaytstyla ozellikle sarayla ilgili hadiselerde ad1 gee; en mtielliflerden daha geni~ bilgiler veren Bostan <;elebi 'nin
Tarih 'i, ilgili don em in orijinal kaynaklarmdandtr83.
3 - Bir ba~ka Stileymanname yazan, Koca Ni~anc1 Mustafa <;elebi'nin
karde~i Celalzade Salih (:elebi'dir. ilmiyyeden yeti~en bu ki~i tinlti hattat $eyh
Hamdullah'm84 ve ibn Kemal'in talebesi olmu~, yaztsmm gtizel olmasmdan dolay1 Kemalpa~azade'nin baz1 eserlerini temize c;ekmi~tir. Mtiderrisligi strasmda, Kanunl Sultan Stileyman'm Belgrad, Rodas ve Budin seferlerinin tarihc;esini yazarak padi~aha takdim ile onun tevecctihtinti kazanan Celalzade Salih <;elebi, onun emriyle Firuzo$ah Hikayesi'ni sekiz btiytik cilt halinde
Farsc;a'dan Ttirkc;e'ye c;evirmi~tir. 1545'te mtifetti~ olarak M1s1r'a gitmi~ ve bu s1rada Tarih-i Mzszr't kaleme alm1~t1r85. Oradan dondtikten sonra baz1 yerlerde kad1hk yapan Salih <;elebi, tic; yllhk M1s1r kad1hgmdan sonra 1550'de emekli
olmu~tur. Bu Strada Eylip semtindeki evinde slirekli telifatla me~gul olmu~,
c;ogu din!' ve ahlakl nitelikte pek c;ok eser kaleme almt~tlr86. $ehzade Bayezid'in emriyle Cemaleddin Muhammed A vfi'nin Cevamiii 'l-hikayat ve Levamiii 'r-rivayat adh ahlakl eserini Farsc;a'dan Ttirkc;e'ye c;evirince mlikafaten evinin
yakmmdaki Eytip Medresesi mtiderrisligine getirilen Salih <;elebi 1565 ythnda
olmti~ttir. Ayn1 zamanda iyi bir ~air olup bir divam vardtr87•
Celalzade Salih'in Osmanh tarihiyle ilgili birkac; fetihnamesinin varhgt bilinmekteydi88. Bu arada Tarih-i Sultan Siileyman adh eseri de ismen
biliniyor89, fakat bunun mahiyet ve muhtevas1 hakkmda kesin bir ~ey
soylenemiyordu. Halbuki A~tk <;elebi ve Hasan <;elebi 'nin verdigi bilgilere gore o, Tarih-i Sultan Siileyman adtyla bir Stileymanname yazm1~ olmahyd1. Bu hususta ilk bilgiyi H. 0. Fleischer ile F. Delitzch vermi~, Yurdaydm ise Salih <;elebi'nin 1520-1528 ylllan arasm1, yani Kanunl'nin ilk lie; seferini konu alan
82
Yurdaydm, aynt makale, s. 137-202. 83 a. mlf., gost. yer.
84
MUstakimzade Siileyman Sadeddin, Tuhfe-i hallatin, istanbul 1928, s. 229. 85
Uzuns:ar~tlt, aynt makale, s. 430-433. 86
Gokbilgin, "Celal-ziide", iA, II, 63-64. 87
Latifi, s. 400; A~tk C,:elebi, s. 214b-216a; A tal, s. 47-49. 88
OM, II, 279; Babinger, s. 112; Gazavatniime/er, s. 40, 42,47-48,379. 89
Gokbilgin, aynt makale, s. 63.
KANUNi SULTAN SULEYM.
bir tarih yazd1gmi ispatlam1~t
Tarih-i Al-i Osman'mm aYJ
zannedilmekte ve oylece deg(
isimleri yazllm1~ degil
isimlendirilmi~lerdir91• Salih ilgili k1smm1 yazarken mul Siileymanname'nin bilinen ktitliphanesindedir. Bu nlisha ktittiphanelerde bulunan pm kaytthdtr. 4-Tarihini II. Bayezid'i tarihc;ileri arasmda gec;mesi
Osman adh bliytik eserine Km
bu padi~ah devri tarihc;ileri
Kemal 1468 yllmda muhten Ahmed ise de, dedesine nispe bilinir. iyi bir tahsil goren ·
$emseddin Ahmed, devrinir
medreselerde mliderrislik, sor Selim'in btiytik tevecclih ve sonra da Rumeli kazaskeri
katllmt~, bu Strada padi~ar
zahire'sini Arapc;a'dan Turk~
Efendi 'nin oltimli ile bo~alan Selim gibi Kanunl Slileyman '1 malumdur. Bu bliytik bilgi
ahnmamt~tlr93.
Fatih Sultan Mehmed z bir Osmanh tarihi yazmakla f
admda gene] bir Osmanh t: ihsanlanna mazhar olmu~tu. B
padi~ah devri tarihc;ilerinden :
90
Yurdaydm, "Celalzdde Salih'in SUI Ankara 1967, XIV, 1-12.
91
Gazavatniimeler, gost. yerler. 92
Yurdaydm, aynt makale, s. 11-12; "Ce
93
Mecdi, Tercllme-i $akaik, s. 381-385;.
94
