Sttieymaniye Klllliyeslndes
DarU99İta, Tıp» m e d r e s e s i v e DarUl*etlcalclre dair-(1667-1609) »«6-063
Prof. Dr. A. SÜHEYL ÜNVER
Süleymaniye Külliyesi (üniversitesi) h-tanbulun fethinden tam bir asır sonra yapıl mış ikinci ve büyük bir ilmî müessesedir, FiUih Külliyesi bir asır bilhassa Fatih dev rinde (1481 - 1453) pek parlak olmak üzere çok semere vermişdir. K a n u n î (1566 -1520) zamanında Osmanlı imparatorluğu çok büyümüştür. Binaenaleyh payitahtmda ikinci bir külliyeye lüzum hasıl olmuştur. îş-te, Süleymaniye semtinde Eski Sarayın Kanu nî zamanında yanmasından sonra ikiye ay rılan bahçenin Küçökpazar sedlerine kadar uzanan ikinci kısmındaki vâsi sahaya N a k k a ş S â i Ç e l e b i'nin M i m a r S i n a n ağzından:
O dem tarh eyleyip Eski Sarayı Süleymaniye-ye urdum binayı, dediği gibi, bütün müşte milâtı ile beraber yine beş vakitde ibadete hasrolunmak üzere umumî ve hususî dersle rin amfisi mahiyetinde büyük bir cami (top lantı yeri) yapmışdır. Bu külliyenin mimarı K o c a S i n a n (vefatı 986 - 1578) dir. Te-sis tarihini camiin küşad tarihi olarak alabil memiz mümkün müdür bilmiyorum.
K o c a S i n a n'ın beraber çahşdığt nakkaş ve şair arkadaşı S â i Ç e l e b i'nin yazdığı tezkeretül'bünyan eserinde camiin a-Çilış tarihi mezkûr değildir. Şimdiye kadar bildiğimiz camiin hitam tarihi olan (964 • 1556) tarihim bütün külliyenin resmi küşad tarihi olarak alabilir miyiz? H a m m e r bunu 8 Şevval 964 (16 Ağustos 1556) olarak 'esbit ediyor.
Kanunî KülliyesCmn tesisini 963 (1555) olarak lesbit edecek olursak diğer müştemi lâtın muhtelif zamanlarda bittiğine hükme debiliriz. Fakat kat'î söylemiyoruz.
Topkapı Sarayı Müzesi Hazine Kütüpha-nesî'nde Süleymaniye Camii ve müştemilâtı-»'II inşa masraflarına aid 160 kadar defter
vardır. M . C e v d e t merhum bunların 8 ini tetkik etmişdir. Beheri 14 varak (28 sahife) den mürekkeb haftalık defterlerdir.
İlk defler %3 (1555) tarihini muhtevi dir. Tabhane, Bimarhane, İmareti âmire [ 1 ] ve hamamının inşaları hakkında tutulmuş he-sahlar, bizzat tetkik ettiğimiz bir defterin ba şında şu izahat vardır:
(Muhasebei ihracatı bina ve imareti âmi re ve medresehai ferif ve türbe ve mutbak ve tabhane \}e bimarhane ve hamam ve dekâkin
ve odahi biemri hazreli padifahi âlempenah lıalledet hilâfetehu der mahmiyei istanbul, Bemarifeli Mevlâna Mehmed bin-i Mehmed Müderris nazır ve KıdvetüVemdcid Sinan bey Emin ve bikalemütfakir Halil kâtib ve Sinan Mimar Ser mimaranı dergâhı âlî an. fehri Muharremül'haram sene (961 ilâ ifrın fehri Şaban sene 966. O halde müştemilâtın inşa atı camiin resmi küşadından sonra da devam etmiş dcmekdir.
M e 1 1 i n g. Voyage de Costantinioplc namındaki eserinde, Süiey/naniye Bimarhane-sCnın 963 de yapıldığını ve Fatih Darüşşifa-ji'ndan daha vâsi olduğunu yazar.
Vekayı Gazetesi (1259), Islanbulda medresei tıbbiye 957 (1550) de Süleymaniye camiine yakın Tiryaki çarşısı kurbünde el-yevm darülhâdis ittihaz olunan yerde açıl-mışdır demekdedir. Nevsali Afiyet (1320) dc bu tarihi gösteriyor.
Süleymaniye külliyesi vakfiyesi 965 (1557) de tesbit olunmuştur. İşte bu vakfi yede darüşşifa, medresei tıbbiye ve
tabhane-[ J ] Burada. İmareti Amlrcden maksad bOtün ."üleynuınlvc külliyesini mUçtemll kısımlardır. B u tabire Medreseler. Tabhane. DarUşçIfa, Hamam. C a mi. Türbe ve Mutbak da dahildir. Zira bunların hey'etl umumlyesl imaretdlr. B u sonra yalnız. Mut-baga ve buardan yemek verilen yere münhasır kai mi? bir takır olm'i^dur. Fazla m a l û m a t İçlu bak. O s m a n E r g i n - Türk fthirlerinde imnrel iis-temi, I s U n b u l , 19$$.
196 PROF. Dr. A, SÜHEYL ÜNVER
gi hakkında idarî hükümler olduğuna göre bu tarihdc darüşşifa ve müştemilâtının faali-yetde olduğu muhakkak gibidir.
Her halde şimdiki halde Süleymaniye iwareUnitn bizim halisimizi alâkadar eden kısımlarm küşad senesi olarak 963 (15551 ve 965 (1557) seneleri üzerinde duruyoruz. Henüz daha elimize tarih ay ve gününü bil diren bir vesika geçmemiştir. Camiin küşad günü esas olamaz. Eğer hakikî bir gün bu lunmazsa Ttbhanei Amire'nın küşad günü o-lan 14 Marida bu tıbbî müessesenin tarihini !:ullamak ve bundan bir asır evvelki Fatih darüffifası'nı da bu tarihî günde başda an mak icab edecekdir. Şimdi elimizde sarih bir gün 14 Marttır.
Sultan SUleyman Ham evvel vakfiye
sine göre Darü.?şlfa ve Medrese!
Tibbiye
Isfanbulda £ıilr«f/ Neyıreti Arfivi'nie ça-hşap merhum H ü s e y i n H ü s a m e d d i n Efendinin delâletile vaktile 19 numarada ka yıtlı şimdi Ankarada Vakıflar Umum Müdüt /«gü Ca/erfsine nakledilmiş olan bir vakfiye tetkik ettim. Talik kırmasile yazılmışdır. Val-dei Atik Vakfiyesi de l)erabcr mevcuddur.
176 varaklı büyük kıl'ada bu eski defterde Hüsameddin Efendiye göre %5 (1557) tari hinde teshit olunan Sullan Süleymanı Hanı Evvel vakfiyesinde bir sureti bulunan Süley maniye darüşşifası. medresei tıbbiyesi hakkındaki hükümlere gelelim [ 1 ] :
Evvelâ: j ' . i V y U f' j U V ^ e O^ic ^11 Kelâmından sonra j U . j V «'j J ' i ; ^ . ' i ' . - j l j . '
hadisi yazılı. ^ U W - . ^ ^ ^ Hıfzı sıhhat vc afiyet babında ihtimam farzı vacibiirihtimamdır... Daru bimar ihdas etmeğe ekseri ııasda iktidar olmayub belki bu asıl kudret vemıikned cemakiri selâtini kâmikâr ve mefahiri havakini namıdar kad-dere iktidarehuki... tımarı bimarant ümem ve ilâcı alilânî beni âdem için bir mesakı mu
it] Bu vakftycdt. Cami. tmnıvt. Mc?.r«sc Der. civarı Kabri Sultan Selim Hanı «vvel TUrb«l Şı^htade. Camlı Şehzade. Medresei Şehzade; MokU'tI Şehzade. Camlı Süleymaniye. Minare. Şadırv.ın V»»fı Müezzin. Vasfı Cfımı. İmareti Süleymaniye. Kiler DnrUHıaols. medrcn.'.eynl mUtecavlreUyn canibi ifarl;U camii mezburdur. Canibi garblalmde İki mjdrcsî. mpkteb. darUwlfa vas/ı hükema. tabhane ve n>e<)rcsel tıb ınukayyetdl.-. Bundan marıda Cihangir c^m^^ ve «alr lı;zmetler hakkında genlf bir kadro vardır.
ristanı fifa bahf ve darubanci harem âyin iıtfa ve ilâ etmişlerdir... fntizamı mehamı tnualecatt emraz ve eskam için zikrolunan •sünneti hasenei radiye ve tarikati
müslahse-neyi mârdiye ihya ve tecdid edip mezkûr ca-mü mamurları civarında bir dariiffifai âlî bijnyan... înfa elmifdir.
Ve daruhanei vesii deva istinas fihi şifaününnaz ve hizanci menbai camiül'. ecnas edviyei müfrede ve akakiri maya yüsâ-ül'kıyas ile meşhundur. Ve enmi maacini ne fisi kâmilüssınaa ve terakibi sedidüVminhaci birüssaa ve tiryakatı muhtar ve cevartfalı fi. fa âsarı havidir. Ve Eşribei sadıkuUccrübe ve akrası acibül,havas ve ethanı musahhibul'. ebdan ve hububu rubub ve sufufatu luukatt ilâ gayrt zalik esnafı akrabadini matbu ki kanunu hükema pişe üzerine masnu'dur. Za hire ve Mire (levazım) olmak için her zaman anda mecmu ve mahzundur.
Ve elibbai, iiba tsidem ve Calinosu kı demleri eyyamı beharinde lûtüf ve leyyini birle mesti uruk ve cessi ferayin edüp ilâcı sui mizace mübaşeret etlikleri zuâfa ve naki-hin bervefki nazm.. defaten hayatı taze ve kuvveti bi endaze bulub ve tabıhaneyi bibe-hane cenneı nişanesinde ve höceratı lâtifüV-hava ve fesihülfenasında müllecaî haifanı ih-tiramecel ve mültekâi âbidani ıstıramvcceldir. tstica eden esbabı eskam ve evcai emrazı hai-lei kesirüVgaileden fifa'ü âcil ve nikai kâmil hasıl olunca ol meram aram ve istirahalü me-kam sıhhat fercam âfiyeli akibetde nefaisi eşribei mutarrebe ve regayibi agdiyei kavi-yüttakviye re lenmiyc bîrle mütena^im vc muteiiîmdîr [2].
Mezkûr Sultanı rubu meskûn... ve ccv-deti tab*i ıvkar ile mağruf vc mevsuf cema kiri ftrkai muhassilan ve mcşahiri zümrci ta-lebei ilmü ebdan için bir medresei fcrife ilâ ve bukkai münifei bihemta bina ve ihdas et mişlerdir...
Darüşşijayı merza vc erbabı hacet ve cs-habı mühimmatı mualecat için vakfettiler. Ve canibi şarkisinde vaki olan medreseler kurbünde mümininüsalihin vc âlimin ve mü-lâzimin için 18 höcre bina edüp vakfettiler...)
[21 şimdiye kadar Tabhane hakkıııtla bayı İzahlara tesadüf edtlmlsdlr. Bunlar nl^ıayct yııpılan tetkikler neticesi muhtemel bir mü*,ıl:>a cltrmryı». nından İtaretdl. Fakat SUleymanIyr vuktlyesl tab--hatveyl pek İyi ve kMl derecede Mr vuzuhln tarif etmekde v« bizim İddialarımıza kuvvet vermckdedlr. ve tamamen Nekahathane Mukabilidir.
so LEY M AN İYE KVUİYESl 197
Bundan sonra evkafın muhafaza ve ida mesine dair emirler, ve sonra vakıfları sıra ile mukayyettir.
Sonra eşhasa aid vakıf şartları gelir. Medresei tıbiyedc tabib için ... ı<! IVHIM ttb için bina olunan mcdrcsci tıbbiyede fuzi-let ve kiyaset ve kuvvci hûds ile maruf ve ba siret ve zekâ ve selâmeti havas ile muruj dc-kayiki ilmü mizana arif ve külliyul ve cüz'iya-U ilmü ebdana vâkıf Eflâtunu zurnan ve A-fistoyu avun elibbayi Isî dem mabeyninde mümtaz ve hükemai Culinos kıdem ortasında ser efraz olan kimesne müderris olub talebei ilmü tıbba kanunu hükemai sabıkada mucvz ve yadigâr olan kavaidi tahsil babında ikdam ve mühimmatı fifada müntahab ve sedid o-lan zevabıtı teshil emrinde ihtimam edip ders lerine müdavim ve sair malzemde mülâziın olicak vazifei yevmiyesi yirmi akçe ola ve se kiz nefer talibi hikmet ve ragıbı illet ve sıh hat mümini zahirüsselâh ve mütedeyyini ka-sirül'islâh kimesneler medresei mezburede Oanifmend [3\ olub ilmü tıbbın fugulünde sayi beliğ ve fenni hikmetin tahsilinde haddi bidİriğ ederlerse vazifei yevmiyeleri ikişer ak ça ola.
Sonra buraya yevmiye ikişer akçeli Bev-vab ve Ferraş konmuşdur. Bir de Noktacı [ İ J vardır. Bu da: Müderrisin ve muid ve talebe ve müstaid mabeyninde olan medarise hazır ve eyyanu tahsilde ders terklerine nazır olub bigayri özrü feri velâ mânii kavi olanı mü tevelliye ilâm eyleyip ol dahi ol günün vazi fesini vermiye ve noktai mezburun vazaifi yevmiyesi üç akça ola*.
D A R Ü Ş Ş İ P A K A D R O S U
Darüşşifa'da üç tabib: Darüşfifada [ 5 ]
[J] Vakfiyenin bir yerinde hııninr Talibi Tıb İtibar olunmakdadır. ve S kl«ldlr. Dlfter nıedarUın her birinde mUderrI» birer Muld. ve J5 Danlsmcnd bulunduğuna göre SUleymanlye MedarUl t ı b da d a hil olmak üzere en çok tahsil merhalesini İhraz etmekdedlr. Bunlar ekseriya tez de hazırlar ve hnssa hekimlisine ve hastane a s l s t a n l ı g m a (Şakirdlietne) namaed olurlar. Hocaları da icab eden talebeyi D a . nlfmend yapar. Bunda talebenin mesaisine karfi fahsi kanaati bftkimdir.
t<) Noktacı, cami ve sair hayrat ve llml mU_ ceseselerde mevcud zevat ve Ulebenln vazlfeltrlr.l lyl görüp göremediklerini tefti» eden zata Ulak o l u . nur. Keza Süleymanlye t ı b m e k t e t l ı u l c de hekim olacak tolebe üzerine U y l n edilen nokta memuru gibi. Esasen Süleymanlye vakfiyesi hunların u-^zife. lerlnl pek lyl İzah etmekdedlr.
[5] DarüttUa u m kadrolu ha.4tane Ucmekdir. Voksa Bimarhane. Tımarhane, Darufi'/a. 5</«han«
mülalabbibinden üç nefer ilmiubbın ilmi sinde ve amelisinde faik ve tcfhisi maraz ve tedbiri ilâç ve tashihi ve tâdili mizaç emrin de hazik ve marifeti kryfiyalı ihtilâl ve taba-yii ağdiye ve menafiü muduru akakiri cdviyn babında tavilül'ba' ve envai cvca' ve aksamı eskam ve arazu emruzu kesirüCiltihı ve cshubı alâmal hususunda allâınc ve dekuyiki nabız ve karure ve buhranc arif ve külliyatı ciiz'i-yatı ilmü ebdunc vâkıf zekâ ve selâmeti ha vas ile mevsuf ve kuvveti huds ve ihsas ile maruf mücerreb ve müli derrib kimesne tabib olub resmi maruf ve de'bi melûf üzere eıkalı muhudcdc mezkûr darü^fifadu cemolub ahva li merzayi §uri üzere ledvbbü edip S.J^ e m r i n d e j •vUUl» ^Vl ikdamı tam ve ihtimamı tamam ideler.
Ve tababete müteallik olan umura müba şeret eyleyip erbabı hacal ve eshabı mühim matın âraz ve hacetlerini lûtfile ve rıfkile gö-rüb itmam edeler, ve nuıbeyinlcrinden biri l;ı basiret ve fazilet ve kiyaset ile mümtaz olan reis olub cemi hususuna nazır ve riyasete mü teallik olan mesalihin anın rey ve iradetinc dair ola ve reisi mezburun lazifei yevmiyesi 30 akça ve tabibi saninin vazifesi yevmiyesi J5 akça ve tabibi şalisin vazifei yevmiyesi 10 akça ola.
Ve smaatı kehaletde biduası vâfir ve ha zakati zahir ve emrazı aynın teşhisi müdava-tında ve terkibi züriır ve şiyaf ve tertibi ek-hal ve sair mühimmatında mahir 2 nefer ki mesne kchhal [ 6 ] olub evkatı mutadede mez kûr darüşşifada hazır olup hekalete müteal lik hidemal ikamet eyliye. Kehhalı evvelin vazifei yevmiyesi 6 akça ola, ve kahhalı sani nin vazifei yevmiyesi 3 akça ola.
Ve ilâcı kuruh ve şücacü demamil ve dübeyle ve hurac ve müdavalı evram ve bü-sur, ve İslahı fütur ve kaVi adras fasdı uruk ve terkibü merahim ve fetail ve zimadat ve tedbiri indimoli cerahat babında üstad iki ne fer kimesne cerrah olup zikrolunan hidcmaiı ve sair cerrahlığa müteallik mühimmatı it mam eyliycler, ve bunların dahi birinin va zifei yevmiyesi 6 akça ve birinin vazifei yev miyesi 3 akça ola.
tabirlerinden son asrın ' İstinası veçnlle. delilerin b u l u n d u ğ u yerler anlaşılmamalıdır. Siileymamye Darüfftfastnda delilere mahsus yer olduğu halde dlger kısımlar b ü t ü n hastalara afikdır.
198 PROF. Dr. A. SÜHEYL ÜNVER
Yevmiye Vzifesl
Akça
Mir aşşab [ 7 ] iki Edviyckub 18.1 K i b r e ı Vekilharç Darüşşifa kâtibiTabbahı eşribe (bir kaç kişi) IJelıeriııe Uevvab
Dört kay yum beherine İki Cameşuycu beherine Berber
Dellâk
Yevmiye ilâç masrafı 300 akçadır. Bunu reis hıfzeder ve darüfpfa masrafma »arfeder, ve muhasebeye kaydettirir.
Vakfiyede Medresei Tıb, Merkez Eczaha-neû ve Darüfiija hakkuıda ayrı hükümler vardır. Medresei Tıb'da Müderris, muktedir ve âlim bir tabib olacaktır. Nazariyatı tıbbi yeyi t a l e b i n e öğretecektir. 8 tıb talebesi bu-lunacakur.'Bunlara Dcuufmend itlâk olunu yor.
Darüffifd'da. aralarından biri Başhekim olmak üzere üç tabib bulunacak. Bunlar tıb-bm ilmî ve amelisinde muktedir olacaklardır. Aynca HkiKehhal (göz mütehassısı) ve iki Cerrah ve Af}oA (eczacı), Edviyekub, Kiler
ci, Darûf}i}a Kâtibi ve diğer zeval ile kadro tamamlanmada ve vazifeleri de tayin olun maktadır.
Vesikaların tarihlerine göre
Sttley-maniye Darttşşlfasına ait İzahat
XVI. inci asır
IV Asrın vesikaları şöylece sıralanmış tır. Bunların tetkikinden anlıyoruz ki hasta nenin ve Tıl) Mektebinin tesis asrına aid ve sikalar pek az ele geçmiştir. Şer iye sicille-ri'nde cihad defterleri her halde mühim ol malıdır. Henüz görülmemiştir. Bunların tet-kikile hastanenin asırlar süren hekimler kad rosunu tanzim etmek kabil olabilecektir. Bit tabi, 961 (155H) tarihinden çok sonra olmak üzere Medresei Tıbbiyede müderrislik cihet lerinin tetkiki de kabil olacakdır. Daha
evvel-(7J Hekimin mesuUyetl »Umdu çalmun Eciacı mukcbllldir.
18] Sczaeı kalfan mukabilidir. BurAda ılftc
dOtücU m t n u m a gelmekdedlr. Eski vakıf ıstıluhla. rmt yanlifsız l ı * h İçin mutlaka mkl vakdyrlerde dikkatli arattırmalar yapmalıdır.
4 Tabibin haberi olmadan birşey veremez. 4
5 Hastaların para, mal ve esvabını da saklar, 4
3
3 Merzaya hizmet eyliye ve meccanini zapi 3 ede ve taam ve şarab her ne k i tabibler em-3 rederlerse rıfk ile hastalara arzedip tena-3 vül ettireler.
ki defterler bulunabilse o zaman Fatih külli-yesfnifAa Tıb Müdderrislerini tesbit edebi lirdik. Süleymaniye Darüffi/ası ve Darüt'Tıb-bı ayrı ayrı birer tetkik mevzuudur. Fakat biz burada vesikaları karışık olarak veriyoruz. Süleymaniye İmarett^nin en mühim müesse sesi olan Tahhane hakkında ayrıca bir mo nografi yapmak lâzımdır. Zira K a n u n î'nin yaptırdığı müteaddit tabhaneler vardır. Bu meyanda Sultan Selim Camii civarmda, Şeh zade Camii civarında, Şamda, Ablakda Tab-haneleri vardır. Sultan Süleyman vakjiyesi'n-de, tabhaneler hakkında sarih m a l û m a t edi nebiliyoruz.
P e ç e v î'ye göre Tıb Medresesinde X V I ıncı asırda i l k tayin olunan T a b i b A h ' me d Ç e l e b i ' d i r [3J. 60 akça ulufe ile tayin olunmuştur. Vakfiyede m ü d e r r i s tayin olunan ücret, yevmiye 20 akçadır. Başhekim Darüşşifada 30 akça alır. T a b i b A h m e d Ç e l e b i ' y e fazla teveccüh gösterilmiştir... Peçevî TarUii'ade [lOJ Kanunî asrında hekimlerimizin listesini tetkik ettiğimiz de Süleymaniyede çalışdıklarına ait bir kayıt bulamıyoruz. Yalnız T a b i b A h m e d Ç e 1 e b i'nin çalıştığını tasrih ediyor. A h m e d Ç e l e b i dc hekimzadedir. H e-k i m İ s a ' n ı n oğludur. Fazıl ve dirayeti melholunmaktadır. I.âkin çok yaşamadığı ilA-ve edilmektedir.
M u s t a f a hin C e I â 1 ü 11 e v k i i 975 (1567) İlin Ayaso/yu kiitııphancs'ı'uAc 32% numarada kayıtlı Tubukutül'memtılik
IS) 2S o. 9«S (1577) tarihinde oldxı«\ı Peçcvi
i. ». « 4 , 42t d« tasrih olunmufdur. B u nıedrc««nl»
bu tarihde suyu kalmıyor. Tekrnr MU esale-ıl İçin hllkOm «ıkmifdır.
SÜLEYMANIYE KÜLLİYESÎ 199
ve Derecatiifmesalih eseri Kanunî zamanına ait bir tarihdir. Süleymaniye Külliyesi hak lımda mühim malûmatı muhtevidir. Varak 20 de padijahm hastalığmdan bahsediyor.
Süleymaniye Külliyesi hakkında (ol hay-yizi ywi behcetencama münasib mahal Sarayı âtiki Hümayun iğinde bir makamı dilküşa ihtiyar etti), diyerek mevkiini pek metheder. Medreselerinde haftada 4 gün dersle iştigal edildiği anlaşılıyor. Varak 414 de imaret hak-kmda malûmat verdikten sonra şu izahatı bu luyoruz.
imareti samiye civarında bir darüffifai sthhatmekân ve selâmet âfiyan ki bimare ti-marhane ve marizü âlile serayü âsitanedir. Bülend 've re/i' kubbeler ile âli mekânlar ki mücerred içinde sükûn baisi izalei cünun bel ki bir kaç gün anda ikamet sebebi istilâsı dil-huf ve selâmet ba}ka seyrü temaşası mucibi envai behcetü sıhhattir... Merzayi Guruba hastagân fukara biçaregân muştan furuman-degân bihifü maderü peder gelüb ol saray larda huzur ile rahat ve sürür ile mülena'im olub hazik tabibler faik hekimler tayin olu-nuh muklazayı hikmet üzere merzaya ilâcı edviyei müzeyyilül,eskamdan envayi dorular terkib ile deva ideler. Her seher darüfşifa kapıları mefluh olub erbabı hacat eshabı mu-alecat hazır olub hükemayı Aristo Fıtnat Eübbayi Eflâtun Hikmet divan edib merzayi müslimine hüsnü nazar mühlacini mü'minine cenMi per döfeyüb devalar ve ilâçlar eder ler. Her micaza münasib ağdiyei ferife ve eş-Tİbei lâtife envai meacini bedia verüb zama nı zahre deyin devaya iftigal ederler.
Demek k i tesisine şahid olan bu zatm verdiği izahatla hastanenin mahiyetini i y i an lıyoruz. Evvelâ her çeşid hasta kabul oluyor. Deliler için ayrı bir yeri vardır. Fakir ve ga-rib kimseler yatırılıyor. Hastane büyük ve çok ferahdır. Tabibleri hazikdir. Seher vakti vazifeye başlarlar ve hastane k a p ı l a n açılır. Yalnız yatan değil ayakdan müracaat eden hastalara da tedaviler yapılır. Vazifeleri öğ leye kadar devam eder. Bu hekimleri biz vak fiyede bulamıyoruz. Tesis tarihine çok yakın bu malûmatın kıymeti fazladır. Bilâhare de şu manzumesile hekimleri tevkir etmektedir:
Tabibi hâzikm mahza likası Olurmuf hastaya evvel fifası
Nasihat eyleyenler her lebibc Demifler girme fehri bilabibe Etibba nuru çe§mi ademidir Hayat cfza mübarek makdemidir Tabibi enfas verir cane kuvvet Tabibin sözleridir candan minnet
Nişancı tarihinde (s. 296) Süleymaniye Darüffifası binasının vasfına dair de malû mumuz olan izahat verilmiştir. Sonunda şu manzume de hastane hekimlerini tevkir et mektedir:
Yapıldı anda bir bimarhane Bulmaz kimse ana hiç bahane Anın macunları her rence daru Bulur sıhhat içine girse sayru Cemi' şerbeti kâfi ve safi Lebi dilber gibi her derde fâfi Etibba hizmet eyler binihayet Kamu fenninde kesbetmif maharet Tutub nabzı olur malûm âraz Hem ol âraz ile tefhisi emraz Nice sayrulara sıhhat verirler Mizacına göre şerbet verirler. Topkapı Sarayında Hazine Kütüphane-sPnde 1524 numarada kayıtlı, Seyyid Lok-man'm Hünernamesi'nde Darüşşifa ve Da-rüttıbdan bahis vardır. Darüşşifanın başka hamam ve refahlı makamları olduğu ve tam kadro ile bu müessesenin pek zengin bulun duğu yazılıdır. Darüttıbdan bahsederken bu rasının hidematı hümayunda reisüVetibba o-lan hekimbaşıo-lan tasarrufunda on hücreyi şamil cümle muvazzaf olup kelimatının ma sadıkma j l i V I ^,1* j j U V l ^ d'^ ^-J-" muvafakat ihtiyar kılınmıştır, demekde ve tabhanesini de methetmektedir. Tabhanedcn de evvelâ bu külliyenin kadrosunda bulunan lar hisselerini sabah ve ikindi zamanlarında aldıkdan sonra fıkara da aynı surette azık-lanmakdadır.
X V I I İnci asır
Bu asırda Evliya Çelebi şu malûmatı ve riyor:
E v l i y a Ç e l e b i , Süleymaniye Tıb Medresesine flmü Tıbbı Şerif Medresesi itlâk eder ve labhanesi ve bimarhanesi var (Cild 1, s. 315), demektedir. Seyahatnamesi (cild, 1, S. 156), Süleymaniye Camii avlusunun, yani
200 PROF. Dr. A. SÜHEYL ÜNVER duvarının dıj kapıları meyanmda... Cenuba
hekinÜHtfı kapuı vardır. Bir medresei Umii ttb, bir dariiffija... (CildJ, S. 315). Bimaris-Utnı Süleyman Han, Bu darü}fi)a öyle bir ka ni deva ve havadar ki biemnillah üç günde hasta }ifa bulur ve gayetülgaye üstadı kâmil, Jessad ve âmil hükema ve cerrahları vardır. Bu darı menastn evsafında lisan kasıdır,
(Cild 1, S. 253). Tarihi Reısül^bba füdcn Emir Çelebi: Uikmelile oldu Eflâtun etibba-ye reis.
Elibbâyı hâssadan Süleymaniye Darüş-şifasına hekim seçilenler de vardır. Yine u-mumi vesikalarm tetkikinden öğreniyoruz ki Süleymaniye Tıb Medresesinde Şakirdanın da muidi bulunuyor. Bu ekseriya tabib oluyor. Nitekim 1090 (1679) da Süleymaniye Darüş-şifasma Tabibi Salis olmuşdur, ve yine Med resei Tıbbiyede muidi Danişmendan olan zat da yine aynı yerde muidi Şakirdan oluyor. Demek bütün bu muidler Tıb Medresesinde hekimdir. Muidi, biz burada müzakereci ve Müderris Muavini olarak telâkki ediyoruz.
Hastaneler silsilei meratibinde Süley maniye Darüjjifası mühim bir mevki almış tır. Hastane hekimlerinin bu usulde terakki lerine ehemmiyet verîlroi^dir. Meselâ yine ayni tarihde Sultan Ahmed Oarüşjifasmda ikinci tabibliğe Süleymaniye Darüj^ifası Ta bibi Şalisi getirilmiştir. Bütün bu nasıb ve nakilleri yapan bugünkü Sıhhat Vekâletinin salâhiyetini haiz olan Hdcimbaşı ReisiÜetib-baı hassa yapmakdadır. Hekimlerin terfile-rinde bu silsilei meratibe riayet olunmakda-dır. Bunun her halde terfilerde bir esası var dır. Bunun ancak Şer iye Sicilleri'ndt Cihat defterleri meydana koyacaktır. Bunu bulama dık. Vesikaların hepsini karşılaştırarak böy le bir hastane terfi cedveli hazırlamak da mümkün değildir. Zira bütün vesikalarımız henüz görülmemiştir, ilmî payelerde büyük şehirlerin aldığı ehemmiyet gibi hekim terfi-lerinde bu cihet peh mühimdir. Hastanelerde bu silsilei meratibe riayet olunmakla beraber asıl ilmiye ruusunu haiz olan hekimler de i ' -mî rütbeler almışlar, Rumeli Kazaskeri bile olmuşlardır.
XVII fnci asra aid vesikalardan
bazdan
— inCıC» (1655) Etil.l.ayi Hassadan
Sii-leymaniye Darüşşifası etibbasmdan Ö m e r ve M e h m e d efendiler ve Saray Tabibi ü m e r E f e n d i z a d e A h m e d E f e n . d i'nin mevacibine dair makbuz.
— 1008 (1657) Etibbayi Hassadan Sii. leyman Hastanesi Tabibi Sanisi M e iı n» o d E f e n d i ' n i n mevacibine dair makbuz.
— 1090 (1679) Süleymaniye Medresei tıbbında muidi Şakirden olan A b d ü i I â-t i f E f e n d i Süleymaniye Darüşşifasına tabibi Salis ve medresei tıbbiyeye muidi Şa kirdan tayin olunmuştur. ( A . Eski sıhhiye dosyası).
— 1090 (1769) Sultan Ahmed Han Da-rüşşifasmda Tabibi Sani olan A 1 i hizmeti lâzimesinde bulunmayup ve kenduye edai hizmet için tenbih olundukta mütenebbih ol mamakla mezburun yerine Sultan Süleyman Han Darüşşifasında Tabibi Salis olan A b-d u r r a h m a n ve anın yerine M u i b-d i Şakır dan A b d ü 11 â t i f i n tayinine dair Reisü Etibbai Hassa M u s t a f a F e y z i ' n i n ar zı (A. Eski Sıhhiye dosyası).
— 1106 (1694) Etibbai Hassadan olup Süleymaniye Tıb Medresesi Müderrisi E b ü i ' e s a d A h m e d E f e n d i ehli i l i m ve sahibi fazilet ve tıb dersini ifadeye kadir olub azlini icab eden hali yok iken hilafı in ha azil ve yerine Etibbai Hassadan A h m e d E f e n d i'ye tevcih olunması hasebile yine mezbur E b ü T ' e s a d A h m e d Efendiye tevcihi recasile (Reisül'etıbba Mehmed imza-sile arz).
— 1109 (;i697) Etibbayi Hassadan mü teveffa A b d u 1 a h ı n yerine Süleymaniy« Darüşşifası Üçüncü Tabibi A h m e d'in ta yini hakkında Seretibba Nuh Efendi tarafın dan yazılan arz tezkeresi (Arşiv. Eski Sıhhi ye dosyası), kabul edilmiştir.
X V I I I İnci Asır
Bu asra aid elimize geçen vesikalar di ğer asırlara nazaran daha fazladır. Bunun la Darüşşifa ve Tıb Mektebi'nin faaliyetinin bu asırdaki esaslarını daha ziyade kavrıyo ruz. Hekimler, cerrahlar ve kehhallerin inyir., azil, nasıblar ve nakillerine her türlü sıhhî salâhiyeti elinde intan Hekimhası tarafından vc onun arzolunau inhalarile yapılmaktadır.
Hastane hekimleri meyanmda hassa la-hihliğinc nuklcdentcr vardır. 1119 (1707)
SULEYMANIYE KULUYESl
201
Teshil üt iedabir namında eser yazan A lim e d b i n I b ı & h i m'in Süleymaniye Medresei Tıbbı'nda on beş sene tahsilden sonra Saray Tabibi olduğunu e£«rinin mu kaddimesinden öğreniyoruz.
Medresei Tıbbiye Şakirdleri meyanında da muid olan müstaid zevata tesadüf olunu yor. Fatih Darüşşifasında hekim yetiştirildi ğine dair mühim bir kayıtda orada da tıb şa kirdinin bulundurulduğu cihetidir. Diğer bir kayıtda günde 2 buçuk akça aldıkları musar-rahdır. Tıb şakirdleri Fatihe ekseriya Süley maniye Tıb mektebinden bir muid seçilerek tayin olunuyor. Aralarında hassa hekimi o-lanı da vardır. Birisinin yerine Süleymaniye Tıbbiyesinde müderris H a f ı z M e h m e d
H a l i f e 1 1 9 1 ( 1 7 7 7 ) de Fatih Darüşşifa-sına şakird olmuşdur. Bu mânaca şakirdlik hastanede mühim bir mevkidedir. Ekseriya Süleymaniye Tıbbiyesinde muid olan Fatihe Şakird oluyor. Bu vazifeye Süleymaniye Tıb Medresesi muidlerinden birisi de tayin olun muş ve eline ruus (diploma) verilmiştir. Bu tıb şakirdliğini biz bugünkü Hastane Asis tanlığı olarak alıyoruz.
Tıb Medresesi muidleri de bir çok vesi kalarda bazı yerlere tayin olunduklarına göre kısmen hekim itibar olunmaktadırlar. Hem medresede tıb şakirdi ve hem de hassaetibba-sından olabilen hekimler de görülüyor.
Muid-1er arasından hassa tabibliklerine seçilenler vardır.
Danişmendler bir mânaca staj gören he kimler meyanına da dahildir. Nitekim 1 1 8 0
( 1 7 6 6 ) da Süleymaniye Tıb Medresesi Daniş-mendlerînden ismail H a l i f e Fatih Darüş-şifası İkinci Tabibliğine getirilmişdir.
Tıb Medresesine tayin edilen müderris ler tabibdir. Tıb medresesinde teşrih okutul duğu inha mazbatalarında bilhassa işaret o-lunmakda ve ekseri cerrahların inhasında bundan bahsedilmektedir. Yekden Ordu Ser Cerrahı olanlar da vardır. Süleymaniye Tıb biyesi şakirdleri maaş alıyorlar ve icabında aldıkları miktarlar kâfi gelmezse arlıınlıyor-Danişmend olanlar arasında muidliğe geçen ler görülüyor. Hem hassa tabibi ve hem de hu vazifeyi beral)er görenlere tesadüf olun-muşdur. Bu Danişmendler arasında aynı za-tnaııda Keisul'tibha Mukayyitliği yapanlardan İ b r a h i m E f e n d i vardır 1 2 1 2 ( 1 7 9 7 ) .
Süleymaniye Tıbbiyesinde müderrislik eden âlimlerimizi daha pek i y i tanımıyoruz. Yalnız A y a ş l ı H e k i m Ş a b a n Ş i -f a î'nin Süleymaniye Darüttıbbında mual limlik ettiğini öğreniyoruz. Aynı zamanda şakırdan, danişmendler ve mülâzimlerin bir listesini vermiştir. Vesikaların son kısmında bu hususda kâfi derecede malûmat verilmiş-dir.
Darüşşifanın müstakil hamamı ve camii ve bunların ayrıca vazife harları, bu koca Da rüşşifanın yatak tamirciliği ciheti bile vardır. Tıb Medresesindeki şakirdlerden maada Da-rüşşifada da şakirdler (asistanlar) bu asrın kadrosunda görülmekde ve günde 3 akça ve rilmektedir. Bunlar arasından etibbayi hassa meyanına seçilenler olduğuna göre hekim olmaları icap etmektedir. Darüşşifa başhe kimleri arasında mühim mevkie geçenler de vardır. Nitekim 1 2 0 0 ( 1 7 8 5 ) de B a ş h e k i m A h m e d E f e n d i , Reisü etibba ol muşdur.
Hekimbaşı G e v r e k z a d e H a f ı z H a s a n E f e n d i ' n i n de 1 2 0 9 ( 1 7 9 4 ) de
yazdığı « - / J U J V J J J . ^ ' J * . J J \ \ ^ [ 1 1 ]
eserinden Süleymaniye Darüşşifasmda <Rei-sületibbalık ettiğini öğreniyoruz. Bu malûm tercemei halinde yazılı değildir [ 1 2 ] ^ İşte bu Reisül'etibbalığı esnasında taşra vilâyetinden birisi akrabasından birini darüşşifa kapısın dan içeri bırakıp firar ediyor. Hasta 1 1 ya şındadır. Bu hasta çocuğu alıp evine getiri yor. Tedavi ediyor. Fakat budalaca imiş onu tedavi edemiyor [ 1 3 ] .
Reisül'etibbalar arasında Süleymaniyede tedrisatda bulunanlar vardır. Nitekim 1 1 3 2 ( 1 7 1 9 ) da Reisül.etibba Ö m e r E f e n d i , Süleymaniye Darüşşifasmda ders vermekte dir. Bu zevat arasında medarisi tıbbiyede müderris ve ders reisi olanlar da olurdu.
XVIII İnci asra aid vesikalar
S — 1 1 1 7 ( 1 7 0 5 ) Süleymaniye Tıb Med resesinde münhal olan müderrisliği hakkın da Hassa Tabibleri Reisi imzasile takrir. (A.
Sıhhiyesi 1 2 8 3 ) .
— 1 1 1 9 ( 1 7 0 7 ) Teshil üt-tedabir
namın-[ I I ] Ünivtrsite K. Ytldtz k u m ı . Ub No. 171$. [12] Osmanlı MüellVleri. CHd. 3. ^itlbbft ftt»lı. [/3] D r . * A. S U h y l Ü n V e r.
A«r-Te-nik a e v r ' e k Z a d e H « ( ı z H a s a n , çocuk haıtahklan eserinde «»h»l müşahedeler. T. T . T . A.
SÜLEYMANİYE KÜLLİYESİ
203
fal eden i s m a i l H a l i f e ' n i n yerineMedresei Tıbbiyei Süleymaniyede muid olan I » i . a k H a 1 i f e'ye tevcih ve Etibbayi Has sa tümresine ilhak ile yine berat itasına dair
(Reisül'etibba imzalı arz, A. Sıhhiye d. 124). C — 1184 (1770) Istanbulda Sultan Sü leyman evkafmdan muayyen vazife ile Da-rüjşifs Kayyumluğunun tevcihi hakkmda in ha (A. Sıhhiye d. 925).
Z — 1186 (1773) Süleymaniye Darüş-jifası şakirdlerinden M u s t f a H a l i f e den mahlûl kalan üç akçanm M o 11 a M u s-t a f a H a l i f e'ye müceddeden s-tahsis ve Etıbbayı Hassaya ilhakı hakkmda Reisüre-tibba M e h m e d E m i n imza ve mührile takrir (A. Sıhhiye d. 704).
Ş — 1187 (1773) Süleymaniye Tıb Med-lesesinde E s s e y i d V a h i d E f e n d i mahlûlünden iki akçanm Hassa tabiblerinden ve müderrisinden E s s e y i d M e h m e d S a l i h E f e n d i ' y c terakki olarak tevcihi ne dair Hassa Serubibi A h m e d E f e n -d i z a -d e M e h m e -d E m i n E f e n -d i ta-rafmdan takrir (A. Sıhhiye d. 1116).
Ca — 1190 (1776) Etibbayi Hassadan yevmi 34 akçaya mutasarrıf S e y i d A h med E f e n d i'ye tevliyet ihsan olunduğun dan Medresei Tıbbiyeden M e h m e d N a f i z E f e n d i ' n i n tayini (Seretibbayi Sulta nî Abdülâziz imzalı arz), (A. Sıhhiye d. 1107).
Za — 1191 (1777) Fatih Darüşşifasm-d« iki buçuk akça ile şakird olan A h m e d H a l i f e Tabibi Hassa zümresine iltihak ey lediğinden Medresei Tıbbiyei Süleymaniyede müderris olan H a f ı z M e h m e d H a l i -fe'ye jakirdlik tevcihine dair (Seretibba Mehmed Arif imzasile takrir (A. Sıhhiye d. 1310).
M — 1195 (1781) Hassa Tabiblerinden M e h m e d A r i f tababeti terk ve Medre sei Tıbbiyei Süleymaniyede muid olduğundan Sultan Mehmed Darüşşifasmda şakird olan t s m a i 1 H a l i f e'ye beş akçasının tevcihi hakkmda ReisUretibba M e h m e d A r i f imzalı inha (A. Sıhhiye d. 1190).
— 1200 (1786) Sultan Süleyman Da-rü^ifasmda yatak tamircilik cihetinin tevci hi inhası (A. Sıhhiye d. 420).
— 1200 (1786) Istanbulda Sultan Süley-manm bina eylediği Darüşşifa Baştabibi A h m e d E f e n d i etibba riyaseti maka
ramı ihraz eylemekle yerine M e h m e d M u s i b E f e n d i'nin Uyini (A. Sıhhiye d. 897).
S — 1201 (1786) Etibbadan vefat eden M e h m e d E f e n d i alufesinden mahlûl kalan akçanm Süleymaniye Medresesi şakird-lerine tahsis ve tevcihi hakkmda (Reisül'e tibba Gevrekzade Hafi;! Hasan imzasile arz),
(A. Sıhhiye d. 741).
— 1204 (1789) Madresei Tıbbiyei Sü leymaniyede Etibbayi Hassadan mahlûl bir cihetin ilk olarak İ s m a i l H a l i f e'ye tev cihi arzı (A. Sıhhiye d. 458).
Ca — 1207 (1792) İstanbulda Sultan Süleyman vakfmdan Darüşşifa kitabetinin M e h m e d K â m i l E f e n d i ' y e tevcihi hakkında inhası (A. Sıhhiye d. 1392).
C — 1209 (1794) Medresei Tıbbiyei Süleymaniyede Danişmend olan İ b r a h i m H a l i f e'ye mezkûr medrese muidliğinin tev cihi (Seretibba Mehmed Sadık Urafmdan inha (A. Sıhhiye d. 798. Maarif d. 5189).
Ca — 1209 (1794) Hassa Etibbasmdan ve Süleymaniye Tıbbiye Medresesi muidle-rinden A b d ü r r a h i m ' i n otuz akça yev miyesinden dokuz akçası refolunarak erbabı istihkakdan M e h m e d t z z e l ' e (ReisiüVe-tibba Mehmed Sadık arzile tevcihi), (A. Sıh hiye d. 633).
R — 1209 (1795) Hassa Etibbasmdan ve Süleymaniye Tıbbiyesinde Danişmepd o-lan on yedi akçaya mutasarrıf H ı f z ı A h m e d H a l i f e'nin uhdesindeki cihetin ref-ile yerine erbabı istihkakdan İ b r h i m E d-h e m H a l i f e'nin tayini ruus emri (A. Sıhhiye d. 632).
Ca — 1210 (1795) Sultan Süleyman Darüşşifası üçüncü tabibliğine H a c ı Ha l i l E f e n d i'nin tayini (Hassa Sertabibi Mehmed Sadık tarafından verilen takrir),
(A. Sıhhiye d. 977).
— 1212 (1798) Reisül'etibba N u m a n N a i r n E f e n d i ' d e n münhal vazifeden beş akçasının Medresei Tıbbiyei Süleymaniye Danişmendlerinden Reisül'etibba mukayyidi İ b r a h i m E f e n d i ' y e tevcihi hakkmda arz (A. Sıhhiye d. 442),
Bu asra al4 ûlker bazı vesikalar
— Reisüretibba Ö m e r E f e n d i Sü leymaniye Darüşşifasında 1132 (1719-1720) senelerinde tedrisatta bulunmuştur. Reisül'e tibba olan zevat raedarisi tıbbiyede müderris202 PROF. Dr. A. SÜHEYL ÜNVER <İ4 eaer fazan A h m e d B i n İ b r a h i m '
-in Süleymaniye Medresesi Tıbbiyes-inde on-be; sene tahsilden sonra Sarayi Hümayun ta babetine tayini (eserinin müicaddimesinden).
Z — 1123 U711) Süleymaniye Darüjşifa-sında vefat eden İkinci Tabib i s m a i l K f e n d i ' n i n nakli (Keisüretibba Mehmed imzasile), (A. Sıhhiye de 1286).
— 1127 U715) Gazi Sultan Süleyman vakfmdan Istanbulda kâin Darüjjifasmda ta; S^ici cihetinden ref ve tevcihi.
— 1131 (1718) Süleymaniye Darüşjifa-sında Cerrahısani S ü l e y m a n ölünce ye rine E s s e y i d A b d u r r a h m a n b i n M u s t a f a ' n m inhası (Reisul'etibba Ömer Efendi Urafmdan), (Divan kayıtlanndan).
— 1131 (1731) Mtdresei Tıbbiye »a-kirdlerinden E s s e y i d M e h m e d H a l i f e fevt olup şakirdliği mahlûl olmakla muktezayi tarik üzere tıbmedresesinde rouid olan M e h m e d E m i n müstahak olma-ğm §akirdlik vazifei muayyenesile mezkûr dailerine tevcih ve ihsanı (Reisül'etıbba Ö-mer tarafmdan) (Arşiv eski sıhhiye dosya-sı).
S — 1136 (1723) Fatih Sultan Mehmed vakfmdan tıb ^ i r d i vazifesine mutasarrıf olan M e h m e d E m i n E f e n d i vefat etmekle vazifesi Süleymaniye tıb medresesin de muid olan A h m e d E f e n d i'ye tevcih ve müceddeden eline ruus verilmesi.
Ş — 1146 (1734) Maişetde sıkıntı çek tiğinden mahlûlden maaşma zam yapılması istirhamına dair Süleymaniye Tıb Medrese sinde Şakird ve Etıbbayı Hassaya dahil M e h m e d imzalı arzuhal (A. Sıhhiye d. 1138).
Z — 1148 (1736) tstanbulda Sultan Ah med Oarü^ifasında Tabibi Sani İ b r a h i m E f e n d i Haseki Sultan Darüşştfasına tabih olarak nakletmiş olmakla yerine Süleymani ye Medresesi Tıbbiyesinde muid olan A h m e d E f e n d i'nin tayin buyrulması hak kında Reisül'etibba M e h m e d E m i n E-f e n d i taraE-fından arz (A, Sıhhiye d. 144).
Z — 1165 (1751) Hassa etıbbasından ve Süleymaniye Medresesi şakirdlerinden yevmî 12 akçaya mutasarrıf M u s t a f a H a l i f e'nin vefatına mebni mahlûlünden yevmî i k i akçanın yine Hassa Etibbasından M e h m e d E f e n d i ' y e tevcihi hakkında ruus emri (A. Sıhhiye d. lOS-t).
Z — 1165 (1752) Hassa Etıbbasından ve Süleymaniye Tıb Medresesi şakirdlerinden M u s t a f a E f e n d i'nin vefatına mebni Uei. sül'etibba M e h m e d S a i d E f e n d i'nin inhası \echile mahlûiün yedi akçasının Has&a İkinci kehhalı olan Ş e v k i A h m e d H a -l i f c ' y e tevcihi hakkında ruus emri ( A . Sıh hiye d. 1083).
Z — 1165 (1752) Hassa etibbasından ve Süleymaniye Tıb Medresesi şakirdlerinden M u s t a f a ' n ı n vefatına mebni mahlûlünden yevmî 3 akçasının Hassa Etibbasından Ş e r i f H a c ı H a s a n E f e n d i ' y e tevcihi hakkında Reisül'etibba M e h m e d S a i d E f e n d i'nin inhası üzerine ruus emri ( A . Sıhhiye d. 1085).
S — 1169 (1755) Onbeş akça yevmiye ile Hassa Tabibliğine Süleymaniye T ı b Med resesinde muid olan A h m e d H a l i f e'nin tayini. H e k i m b a ş ı M u s t a f a'nın tak riri (A. Sıhhiye d. 699).
— 1170 (1756) Sereiibba M u s t a f a E f e n d i'nin, Fatih Darüşşif asında yevmiye iki buçuk akça vazife ile şakird olan H a-s a n H a l i f e'nin Haa-sa-sa Tababetine tayin olunması üzerine yerine Süleymaniye T ı h Medresesinde hasbel'ade hizmeti iadede bu lunan Bursalı İ b r a h i m H a l i f e ' y i in hası.
B — 1180 (1766) Sultan Mehmed Darüşşifası Başubibliğine M e h m e d H a l i -f e'nin ve İkinci Tabibliğine de Süleymaniye Tıb Medresesi Danişmendlerinden İ s m a i l
H a l i f e'nin tayinleri hakkında Reisületib-ba M e h m e d A r i f imzasile inha ( A . Sıhhiye d. 1436).
C — 1181 (1767) Süleymaniye Müder risliğine Tabib M e h m e d A r i f E f e n -d i'nin ve -diğer me-dreseler-de -de bazı kimse lerin müderris tayinlerine dair arz ( A . Maa rif d. 1436).
Ş — 1182 (1769) tstanbulda Sultan Sü leyman Darüşşifası içindeki camiin kayyum-luk cihetinin tevcihi (A. Sıhhiye d. 546).
C — 1182 (1768) Süleymaniye T ı b Medresesinde llmü Teşr>h derslerinde hazır bulunan ve cerrahlık fenninde hazakat ve mahareti sabit olan E b u B e k i r £ f e n-d i'nin Orn-du Cerrahbaşkanîığma tayini lıak-kmda rvıus emri (A. Sıhhîye d. 759).
1184 (1770) Yevmî 6 akça vazife ile Tabibi Hassa esamisine mutasarrıf \\ sn
ve-204 PROF. Dr. A. SÜHEYL VNVER
ve Keisi Dürus da olurlardı (Nevsali Afiyet 1320). Yine buna göre Siileymaniye ü a r ü j -jifası 957 (1550) de Kanunî, camii civarın da Medresci Tıbbiye, yanma Uariil'akar ve Scririyatı Tıbbiye olarak lıaslanc yapmışlar dır.
— Diyarıbekirli labib K ı z a E f e n d i . llöO (1766) da ölnuis<lür. Sülcymaniye Medresci Tıbbında okunutsdur. Kserleri var dır. (Osmanlı müellifleri, cild. 3, elibba fas l ı ) .
— D' o h s s o n 1787 (1202) de yazdı ğı L'Empire ottoman (cild 1) de deliler hastanesinden bahseder. Istanbulda erkeklere
mahsus hastane olarak Sultan Meiınıed ve Sultan Ahmed camileri civarındakileri gös
terir. Üsküdarda Çinili Cami ve Haseki Ca mii civarında olanlara kadınlar kabul edilir demektedir. Alımcdi Salis zamanında Sadıı-azam Damad İbrahim Paşa hepsini kadınlara hasretmiştir: Bu hastalar hep miislümandır. Babıâliden ferman olmadan hiç kimse alın maz kayıtlarını da buluyoruz.
— Bir mezar taşı (Vefada Kilise camii karşısındaki mezarislanda bir mezar taşı ü-zerinde):
Yine bir cezbedarı ujh mevlâ Nifimengâhm etli Harı ukba Ferağı meyli dünya kddı zinde Selâsin sal o kutbu merkezinde Mukim olub çü anka ianesinde Sülcymaniye bimarluıncsindc Lâkab oldu ona hünkâr delisi Velî olmuştu asrın delisi Güzergâhı fenadan geçti ahır Keramatı bilindi oldu zahir İfillim fevti tarihini nagâh Bekaya §eyh Ahmed göçtü agâh
Sene 1151 (1738)
bu mezar taşından Süleymaniye Bimar-hanesinde bir delinin 30 sene kaldığını; Hünkâr delisi unvanını aldığı vc halkın Ic-lâkkisince Velî itibar oldtınduğumı öğreniyo ruz.
— H e k i m . Ş a b a n . Ş i f a î (.Sülcy maniye Darüttıbbnıda ınuallim) :
Değerli hekimlerimizden A y a ş 11 .Şa b a n Ş i f a î K f e n d i Sülcymaniye Da-rüttıbbında muallimlik cimişdir. Bunu şimdi ye kadar yazılan tcrccmei hal kilablarında bulamadık. Çok zcnpin ve ilmî bir kütüpha
nesi olduğunu İstanbul kütüphanelerine da. ğılan eserlerinden öğreniyoruz. İşte bu gibi eserlerden bir kaçı da üniversite Kütüphane-.'it'nJcdir. Yıldız Tıb Kilabları mcyaııında 238 numarada kayıtlı ^Ja'l j j y u > l ^ „ nam eserin boş sahifelcrindc gayet mühim notlan vardır. İşte 3 sahifeye lib medresesinde mev cut daiiişmcndicr, daiiişmend nıülâziınleri ve lib şukirdieıi listesini yazmıştır. Bu listeye göre tıb talebesi azd.r. En çok olan daniş-mendlerdir. Bu talebesi kadrosuna ilmî tâ birlerle bir takım kayıtlar da ilâve etmişdir. Maalesef bu sahifclcrin tarihi yoktur. Lâkin danişmendlerden H a f ı z Ç e l e b i'den bahsederken 1108 (1696 • 1697) de çırağım-dı, danişmend eyledim kaydından tahminen bu seneler zarfında Sülcymaniye tıb mekte binde hoca olduğunu anlıyoruz (bak şekil 16, 17, 18).
X I X uucu asır
X I X uncu asra aid vesikalarımız bu has tanenin bu asır imtidadmca faaliyetini gös-termekde ve bu asrı tamamen aydınlatmakta dır.
Evvelâ 1827 (1212) de Tıbhaneyi açan lar Süleymaniye Tıbbiyesi mezunlarıdır.
M c 11 i n g Istanbula dair vücude getir diği albümünde İstanbul haritasında hâlen Matbaai Askeriye yerine tesadüfen medrese nin üzerine (Hopital des Janissaires) diye işaret etmiştir. Bu not da haizi dikkattflr.
Tıb Medresesi Tabhane açılıncıya kadar ve açıldıktan sonra da vazifesine pek parlak olmamakla beraber devam etmiş ve ruuslu i l miye rülbesile ilerleyen hekimler yetiştirmiş tir. Zira Tıbhane ve cerrahhane 1242 (1827) senesi 14 martında askerî hidemât için hekim yetiştirmek gayesile açılmıştır.
Süleymaniye Tıb Medresesi Reisürelib-ba uhdesindedir. Tedrisata HekimReisürelib-başı riyaset ediyor. Üsküdar kışlasında mevcut ve tıb tedrisine yarıyan kemikler, hurdebin ve tıbbî kitahlar da tıb medresesine Zilhicce 1222
(1808) de nakledilmişlerdir. Muidler arasın da hassa ctibbalığına geçenler vardır ve hat tâ her iki vazifeyi Ijeraber yürütmüşlerdir. Tedrisat burada hangi tarihe kadar devam etmişdir, bilmiyoruz. Y'alnız Lügati Tarihi-ırMe Ahıskalı ulemadan S a k i b E f e ıı-di'niıı Süleymaniye Tıbhane Medresesinde tedrisi tababetle 1269 (1852 • 1853) de
meş-SÜLEYMANİYE KÜLLİYESİ
206
ğul olduğu ve bu senede vefatı mukayeUir.1928 senesinde Tıb Medresesinden ancak on be} oda kalmışdır. Bu odalar 11 Temmuz 1928 de istanbul Vilâyeti Daimî Encümenin ce kira için müzayedeye konmuştur [14].
Hassa tabiblerinden Suleymaniye Darüj-şifasma Tabibi Evvel olan görüimüşdür. Has tane kadroları ihtiyaç nisbetinde genişletil miş ve tahsisatı arttırılmıştır, ve hastanenin bir nizama raptma (1258 • 1842) de lüzum görülmüştür. Vakıflar Arşivi'nde Büyük Sad-n Ali DefterVSad-nde SuleymaSad-niye Darüşşifası-nm son hekimlerini öğreniyoruz. Etibbayi Hassadan E r z i n c a n ! E s s e y i d ü T h a c M u s t a f a b i n E s s e y i d M e h -me d. H e k i m M e h m e d T a h i r b i n A b d u l l a h yerine Seretibba M u s t a f a B e h c e t E f e n d i ilâmı üzerine 1237
(1821) de beratı verilerek Darüşşifaya He kim olmuştur. 1252 tarihine kadar devam et-mişdir. Aynı tarihde yine Darüşşifanm Ta-bibisani ve salisliği vardır. E s s e y i d A h m e d E f e n d i , C . I . 1237 (1821) de-mü derrislerden Tabibisani M e h m e d S a i d E f e n d i bin H a f ı z A h m e d E f e n d i yerine Tabibisani olmuştur. H a c ı H a l i l t b n i H o c a M e h m e d yerine 1237 Saferinde (1821) Tabibisalis oluyor. Lâkin bu tarihler artık defterde yUrümemiştir. Ed-viye bahası 480 akça olarak yazılıdır. Vakfi yesinde bu miktar yevmiye 300 akça olarak UsTİh olunmuştur. Arada geçen bu 287 sene zarfmda bu farkm ne zaman hasıl olduğunu bilmiyoruz. Bu tarihde defterde Suleymaniye barûşşifası cerrahları kayıtlı değildi.
D r . K a s t r o , Suleymaniye Darüşşifn-sınm son hekimidir [151. Oradan Üsküdar ti-marhanesine nakledilmişdir. Müze Müdürü merhum H a l i l E d h e m de Suleymaniye Darüşşifasının delilerin sakin oldukları zama-hatırlatmakda olduğunu tarihini bilmiye-rek söylemiştir. 1261 (1845) de Guraba Has tanesi, B e z d - i A l e m S u l t a n tarafın dan inşa olununca hastalar ve deliler hasta nelerden ayrılmış, ericek hastalar Guraba Hastanesine, erkek deliler Suleymaniye Bi-marhanesi'ne sevkolunmuştur. D o k t o r
.\-v a k i t Rmzetest. 20 Hwclran 1»21,
r « 1 D r . B ı e » T a h s i n J«r>ntı Krtctehi
TtblHyeyi luutl yatdtm. Poliklinik. Kn. «7
M&Minde tıbbiyeden cıkmı* ve l ı m l A v r a m *• o I « yasılı sat a sırada t n U n b u l l a Tımarhane Bniablbl olan K a s t r o bey Idl. U*tnrU K a « . * r o bJr musevldlr.
I i M u h 1 i s'in notuna göre (istanbul Seri-riyatı 6 Teşrinisani 1336) 1289 (1827) sene sine kadar Suleymaniye Darü^ifasmda deli ler bulunmuştur.
Süleymaniye Darüşşifasına dair bu asrın başına aid belki müretteb bir lâtife vardır: Güya S u l t a n M a h m u d l I . Süleymani ye Bimarhanesine S a i d E f e n d i ile be raber teftişe giderler. Acaba hastalar iyi olup çıkarılıyor mu yoksa iyi oldukları halde bı rakılıyor mu diye, birbirlerile görüşürler. Hükümdar da mühavere neticesi hasıl olan kanaate karşı Said Efendi: Deliler iyi olur da burada tutulur zannetmeyin, iyi olanlara bedava ekmek ye<lirmezler merak etmeyin, iyileri tutmazlar, delileri tutarlar cevabını verir.
Darüşşifaya 1259 (1843) de naklolunan Arslan ve sair hayvanlar hakkmda Arşivde bir vesika vardır. Ecnebiler bir zamanlar Su leymaniye Darüşşifasma hayvanlar konmuş-dur diye yazmışlardır ve bu hastaneleriroitin vaziyeti hakkmda aleyhimize bir vesika ma hiyetine geçmiştir. Bu tarihde hastane faal dir. Yalnız unutmamalı ki hastane bir sathı mail üzerindedir. Altında Kervan Saraya mülhak odalar ve büyük daireler vardır. Bunların Darüşşifa ile alâkası yokdur. Bu ralara konabilir. Esasen onlar bu havasız ve güneşsiz yerde ölmüşler ve tayinatlan da ke-silmişdir. Maamafih bahçe tarafında olan ha mam dairesine ve mülhak bir iki odasma ko nabilir. Bu da hastanenin idaresine bir mâni teşkil etmez.
X I X n n c n tarm aid v c s i k a l m d a n C E — 1219 (1804) Sultan Süleyman Darüşşifasında Tabibievvel olan H a 1 e b 1 ! M e h m e d N a s i b vefat ettiğinden Hassa tabiblerinden M u s t a f a E f e n d i ' n i n ta yini hakkında Reisfil'etibba M u s t a f a B e h ç e t imzasile arz ,Başv^â1et Arşivi. Sıhhiye dosyası. No. 82).
H — 1219 (1804) Sultan Süleymanın, îstanbulda kâin evkafmdan Darüşşifasmda
(Abi rîzî - su dökücü) cihetinin ferağ ve tevcihi hakkında (A. Sıhhiye d. 179).
ZA — 1222 ( 1808) Üsküdar kışlasmda' bulunan fransızca 25 kitabla hurdebin gibi bazı alât bir büyük bir küçük iki aded insan kemiklerinin Reisüretibbai Hassa uhdesinde bulunan Tıb Medret^inin bir odasma kon*
2 0 6 PROF. Dr. . } . SÜHEVh ÜAf7:« «Ilığıma dair vı-silca (U. \'. A. Sıhhiye dosyası
C 1. 7(»7). (vesikanın resmine bakınızı. I I - - 1225 (IHin) Hassa Klil.hasından I İl r a h i m K f e n d i'den alman vazifeden üç akçasının .^iileymaniye Tıl» Mederesesi mııidlcrinden ve Hassa Ktibhasmdaı» M \\ >• l a f a K f e n d i'lerin vazifelerine zam hak kında Hekimhaşı Al e s" u t E f e n d i tara fından verilen ar>; (B. V. Ar. Saraylar dos yası No. 2089).
— 1226 (1811) M n s t a f a M e s"-il E f e n d i Seretibba iken erbabı istihkakdan E s s c y i d M e b m e d S a l i h b î n t b-r a h i m i muidi medb-resei tıbhiyei Süleyma-niye yapıyor. Tedri.sata da Hekimbaşı nezaret etmektedir (B. V. A. Eski Sıhhiye dosyası). — 1227 (1812) Sülcymaniye Darüssifa-smda Tabibisalîs H a c ı H a l i l b i n M e-m i ş'în vefafe-ma e-mebni yerine S e y i d Mu.<«tafa M e h m e d ' i n tayini hakkında ReisiilVtibba Mes'ud îmzasilc takrir (B. V. A. Sıhhiye d. No. L . ) .
B — 1238 (1823) Sultan Süleyman Han evkafı mahsulünden vazife ite Darüsşifa kâ-tibliği ve cüz*han ve sair mablûl cihetlerin tevcihi hakkmda arz (A. Evkaf dosya.«ı 13561).
S — 1258 (1842) Süleymaniye Bimar-hanesinde mevcut on nefer müdür ve tabib ve cerrah ve hademe! sairenin 1800 kuruş tu tan maaş ve mahiyelerinin ifası hakkmda tak rir (A. Sıhhiye d. N . 3379).
Za — 1258 (1842) Süleymaniye Bimar-hanesi Müdürü ve Tabib ve Eczacı ve hade mesinin ve bevvabınm Eylülden itibaren is lemiş maaşlarmm itası hakkmda takrir (A. Sıhhiye d. No. 1049).
S — 1258 (1842) Süleymaniye Darüs-şifasınm bir nizama rabtı istizanına dair (A. îrade defteri).
R — 1259 (1843) Süleymaniye Darİiş-şifasının aynı sene Nisan ayı zarfında vuku-bıılan masrafları natık takrir (A. Sıhhiye d. No. 231).
R — 1259 f l 8 i 3 ) Sultan Sülpyman evr kafından fstanbulda kâin Darü.şsifası Saracı ve sairenin tevcihi hakkmda arz (A. Sıhhiye d. No. 190).
— 1259 (1813^ Bir sene evvel Süleyma niye Bimarhanesine naklolunan Arslan ve hayvanatı sairenin helâk olmaları basebilc
on bir okka el layinlı.Tİnin kal"ı hakkınti.ı ( A. S. dosyası No. r>7l}!),
I2.S9 Sülc-ymaniyo Ilima,. hanesinin bir aylık masarifi müleferri-kası olan 259.5 kuruşun lesviyesine dair ( A. Sıhhiyede No. 2.%).
R — 1259 (İH 13) Süleymaniye Himaı-hanesinin 1258 senesinde diırl ay zarfında vn-kubulan masarifi ile miireddedon yapılan ve kapıcı odaları l>e«leli olan dörl bin kiisnr kıınışıın d'-fler ve mazbata mucibince veril-nıesi hakkııu'a 3 takrir (A. Sıhhiye d. No. 1132).
lİ - 12f^ (1811) Süleymaniye Bimar-hanesi tabib ve müdürünün zammı maaşları na ve saireye dair 3 tezkere (A. İ r a d e defter leri).
Ş — 1260 ( İ S H ) Süleymaniye Bimar-banesinin bir aylık masarifi olan (285) ku ruşun ilası hakkında takrir ( A . Sıhhîye d. 1212).
— 1861 (1841) Süleymaniye Bimarha-nesi müdür, tabib. ispençiyariye ve hademe sinin maaşlarının verilmesi hakkında Abdul lah mühürlü arz (A. Sıhhiye 14.37).
— 1262 (1615 . 1816) Süleymaniye Bi-marhanesinde müstahdem müdür ve tabib ve eczacı ve hademe ve .«airenin (.35(X)) kuriıs maaş ve mahiyelerinin 61 senesi Kânunusani sine mahsuben itası hakkında istida ( T ı b Ta rihi Enstitüsü Müzesi, vesikanın resmine ba kınız),
— 1267 (1850 . 1851) Süleymaniye Bi marhanesine {relmekde olan delilerin mevcut hademe ile idaresi mümkün olmadığından deliler azaldığında çıkarılmak üzere 4 hade menin daha alınmasına dair takrir.
— 1269 (1852 • 18.53) Abıskalı ulema dan S a k i b E f e n d i'nin Istanhulda Kara Mustafa Paşa Medresesinde tahsilini ikmal ederek Süleymaniye Tıbhane medresesinde tedrisi tabal)et ile meşjtul olub vefatı. I.ûgali Tıbbiye ve Coprafiyr. cild 4.
M — 1269 (ir.52) Süleymaniye Uimaı-hanesinin mükemmel tamiri masrafının evkaf ve maliyeden müşlerekeıı verilmesi hakkındn (A. Sıhhiye d. No. 1292).
B — 1269 (18.53) Süleymaniye Bimar-hanesi masarifi müteferrikası 61 senesinde .300 kuruşa indirilmiş ve bilâhare 100 knrıış zam ile 100 e çıkarılmış ise de işbu )»ara ilo
SÜLEYMANIYE KÜLLlYESl 207
masarifi mezburenin tesviyesi mümkün ol madığından hiç olmazsa 100 kuruş daha zam-nuna dair (Arşiv Sıhhiye d. 116).
Ca — 1270 (1853) Asakiri muhtelife ile Enderonu Hümayun, saray mensubinine
ve Süleymaniye Bimarhanesile ameliyat has tanesine verilen et bahası olarak müteahhid-leri H a c ı İ s m a i l ve şeriki D i m i t-ri'ye aid matlubatma ve mahsubatma dair
(A. Sıhhiye d. 1224, aslı saray kısmmda No. 7092).
-T ••rr
r
1 — Solda 3UI«ym«niy« Tıb MdratatiU bUyOk aahayı kaplıyan OarUHİfanm S ü U y m a n i y a a r k a m i n a r M İ n d a n görOnUfi).
2 — S ü l a y m a n i y a Darüftifatının plânı.
« t
1 ^
SUlaymaniya DarÜHİf««>nın k u | baki|i ratmi. Altta Karvantaraym bir kıtım odaları v a r d ı r (Mimar A l i Saim Ülgen).
• • ^ ^ JÎV*^^ .g^'AW
5^ 17 — H e k i m A y a t l ı Ş a b a n 'Şifai Efendinin S ü l e y m a n i y e T ı b M e d r e t e ı i m ü d e r r i s i iken Oanismend m ü l a z i m l e r i n i n h a l t ı dastile listesi. - - j ^ - ^ ü f -^f^.. 18 — H e k i m b a ş ı Ş a b a n Şıfai Efendinin S ü l e y m a n i y e T ı b M e d resesi m ü d e r r i s i iken yazdığı t ı b f a k i r d l e r i n i n listesi.J'yiİ^j)'^ 'i'.rj'^iJ ^j^Ojy 'j^J'fj^j^^yj: ^ > tj, a'v i ^
19 — Süleymaniye Tı!j Medresesinde bir odaya Zilhicce 1222 Iİ308) de Üsküdar kıslas-na naklen vazoUınan bazı tıbbi eserler ve insan k a d i j l . hurdebin gibi âletlerinin mevcudiyetini bildiren ve H e k i m b a ; ı Abriüikadir Efendinin yazı tedrisi ve mıihrünü
p
8QI*ymanly« T ı b M « d r « M t l umumt p l â n ı . B a h $ « k ı t m ı n daki harap o l m u | d u r . Y a l n ı z a l t ı n d a d O k k i n l a r oVrUlan T i r y a -k i l a r ç a r f i t ı n a n a z ı r odalar mavouttur, K ö f a d a O a r U l a -k a -k i r i n m a t t a k i l dalraal oVrOlmaktadir. M « a • • cı 12 — Siilaj^maniya T ı b M e d r « t « « i n ! n b u g ü n m a v c u t v« T i r y a k i , tar ( a r f i t ı n a n a z ı r o d a l a r ı n ı n p l l n ı va k ö ı a d a O a r ü l ' a k a k i r ü t t ü n d a ganif b i r oda. 13 — S ü l a y m a n i y e D a r ü t t ı b b m ı n T i r y a k i l e r ç a r f i t ı n a n a z ı r capheti v« d ü k k â n l a r .
t • 14 — S ü l c y ı n a n i y a D a r ü t t ı b b ı n ı n o d a l a r ı v « altın-^** — H « k i m Ş a b a n Ş i f a ! E f e n d i n i n S ü l a y m a n i y e da T i r y a k i l e r « a i f i t ı d ü k k â n l a r ı n ı n m a k t a ı . ^ ' b M e d r e t e t i n d e m ü d e r r i s i k e n y a z d ı ğ ı D a n i ş m r n d l e ı i n i n l i t t e t i . 15 — S ü l e y m a n i y e D a r ü t t ı b b ı o d a l a r ı n d a n d i f i e r b i r makta*. A l t U k i d U k k i n l a r a a i d baca da g ö r ü l m e k t e d i r .
, titizi
t i . ;
5 _ Sı.leymcınıye Oaı ü»»if»»ınd» 1262 (1945) senesinde ç a l ı j a n
2«vatın m u h a s ı e s a t ı n j dair vesika.
M
m
- S ı . i r y r . a n . y c O ı ı u ş . ı f a i i karjıjında ve Oariıt- > — S ü l e y m a n i y e D a r U ı ı i f a s ı h e k i m l e r dairesi yanınc .- O a ı u l > k a k i . c Mcı koî eczanesi b a ' . ç j - k.-i0.iı ve oraya aid kubbeler. Ş i m d i k i k a i l i n i n
>:\\i.W-.) •^oı üııu*>. solundadır ı Dr. A . S. Ü . ) .
" i AM
7 — S a ğ d a S ü l e y m a n i y e O a r ü t t i f a > ı k ö f e t i , karfiamda Merkez eczanesinin k a p ı s ı
ve ü s t a d o d a l a r ı , y a n ı n d a D a r ü t t ı b b ı n T i r y a k i l e r Ç a r f i s ı n a n a z ı r b i r k a ç o d a s ı . H a s ta nakliye a r a b a s ı . Hekimbaft ve m a i y e t i n i n hastaneye g i d i f l e r i ( D r . A, S. Ü. t a
<) — S i i l t y m a n i y e T ı b M c d r c M t i n i n b a h f c y * n a z ı r k ı t m ı v t b u g ü n k ü p a r i ş a n vaziyeti (Or. A . S. 0 . ) . 8 — S ü l e y m a n i y e d e T i r y a k i l e r Ç a r c ı s ı n a bakan o d a l a r ı m u h t e v i D a r ü t t ı b ve o r tada m e d h a l i . 10 — S ü l e y m a n i y c T ı b Medresesi, b a h ç e y e n a z ı r k ı s m
