(ALİ HAY DAR MİT HAT’IN HA TI RA LA RI IŞI ĞIN DA)
Ha lef Nas
*LETTERS BELONGING TO ALİ HAYDAR MİTHAT FROM THE ARCHIVE OF HÜSEYİNZADE ALİ BEY
(IN THE LIGHT OF THE MEMORIES OF ALİ HAYDAR MİTHAT) Ya zı mı za ko nu olan Ali Hay dar Mit hat’a ait mek tup lar Ege Üni ver si te si Türk Di li ve Ede bi ya tı Bö lü mü’nde ki Hü se yin za de Ali Tu ran Ar şi vi’n de bu lun mak ta dır. Söz ko nu su mektuplar, 10 Teş ri ni sa ni 1906 ile 14 Kâ nu nu sa ni 1907 ta rih le ri ara sın -da Ali Hay -dar Mit hat tarafın-dan Hü se yin za de Ali Bey’e gönderilmiştir. Üçüncü kişi-lerce bilinmesi istenmeyen bil gi le re de te sa düf et ti ği miz bu mek tup la rı kro no lo jik ola rak sı ra ya ko yup Ali Hay dar Mit hat’ın ha ya tı nın han gi saf ha sı na denk gel di ği ne de dik kat et tik. Bu tarz bir yak la şı mı be nim se me miz, Ali Hay dar Mit hat’ın ha tı ra la rın da di le ge tir di ği o dö nem ha ya tı na ait bil gi le rin tu tar lı ğı nı gö re bil me mi ze ve me -tin le ri da ha iyi oku ya bil me mi ze im kân ta nı dı1.
Ali Hay dar Mit hat, önem li bir Türk si ya set ada mı dır. İn gil te re’ye kaç tı ğı 1899 yı lın dan bu ya na Türk dün ya sı na ba kan yö nüy le Ba tı si ya se ti ni ya kın dan ta kip et me ye ça lı şan Mit hat, yurt dı şın day ken ba ba sı gi bi Kaf kas ya’da ki Rus ya Müs lü man la rı nın si ya se ti ni de ya kın dan ta kip et me ye ça lış mış tır. Bu ra da ele al dı ğı mız Hü se yin za de Ali Bey ile ya zış ma la rın dan olu şan mek tup lar, anı lan il gi nin ve onun bu il gi ye da -ir gö rüş le ri nin ilk el den an la şıl ma sı ba kı mın dan önem li d-ir. Mek tup la rı ya yım lar ken bun la rın onun si ya si ha ya tı nın han gi ko nu mun da yer al dı ğı önem arz et ti ğin den, on la rı ha tı ra la rı ışı ğın da ya yım la ma yı uy gun gör dük. Ha tı ra lar her za man ob jek tif ol ma ya bi lir. Ya za rı nın ki şi sel duy gu la rı nın ka rış tı ğı durum la rın bi zi re ali te den uzak laş -* Arş. Gör., Ege Üni ver si te si Ede bi yat Fa kül te si Türk Di li ve Ede bi ya tı Bö lü mü.
1 Ba ba sı Hü se yin za de Ali Tu ran Bey’in ar şi vi ni bö lü mü mü ze ba ğış la ya rak mek tup la rı oku ma mı za ve -si le olan Fey za ver Alp sar Ha nı me fen di’ye mü te şek ki riz.
2 Ali Hay dar Mit hat, Os man lı’dan Cum hu ri yet’e Ha tı ra la rım 18721946, haz. İs ma il Der vi şoğ lu, Ben -gi Ya yın la rı, İs tan bul 2008, 384 s.
tı ra bi le ce ği göz önü ne alı nın ca, da ha has sas dav ran ma mızın ge rek li li ği or ta ya çık mak ta dır. Bu ne den le Ali Hay dar Mit hat’ın ha tı ra la rı nı top la dı ğı Os man lı’dan Cum
-hu ri yet’e Ha tı ra la rım 1872-19462isim li ki ta bın dan ya rar la nır ken mek tup la rın bel -ge ler le ve ta rih le örtüşüp örtüşmediğine dik kat et tik.
Ali Hay dar Mit hat, Os man lı Sad ra za mı Mit hat Pa şa’nın oğ lu dur. 1872’de İs tan -bul’da dün ya ya ge len Ali Hay dar Mit hat’ın ha ya tın da ba ba sı nın Ta if’te cezasının infa edilmesi de rin bir iz bı rak mış tır. Ba ba sı nın ölü mün den son ra ai le si nin İz mir’de ika me te zor lan ma sın dan ötü rü eği ti mi ni is te di ği gi bi de vam et ti re me yen Ali Hay dar Mit hat, yurt dı şın da ki okul lar da tah si li ni sür dür mek is te yin ce İs tan bul’dan olum lu bir ce -vap ala maz. İs tan bul’dan, ken di si ne, Bey rut’ta da ya ban cı okul la rın ol du ğu uya rı sı ge lin ce eği ti mi ni sür dür mek üze re 1885’te Bey rut’a gi der. İz mir’e dön dü ğün de ken di ifa de siy le ora da bir men fa ha ya tı ya şa dı ğı nı söy le yen Ali Hay dar Mit hat, ar tık yurt dı şı na kaç ma yol la rı nı arar. Ken di si ne ağır ge len men fa ha ya tın dan do la yı 1899’da İn -gil te re’ye ka çar. Ba ba sı nın ölüm şek li ne da ir ay rın tı la rı bu dö nem de öğ re ne cek olan Ali Hay dar Mit hat, yurt dı şın da II. Ab dül ha mit aley hin de ya zı lar ya zar ken, Jön Türk ler ile bir lik te li ği ni de vam et ti rir ve Pa ris’tey ken 1902’de bi rin ci Jön Türk Kon gre -si’ne ka tı lır.
İn gil te re’ye de rin bir hay ran lık du yan Ali Hay dar Mit hat, 1904 se ne sin de İn gil te re’de iken ba ba sı Mit hat Pa şa’nın si ya si ha ya tı nı ve ha tı ra la rı nı İn gi liz ce ola rak ya yım lar. Ne var ki 1904 se ne sin de İn gi liz ler Os man lı la ra kar şı 30 yıl ön ce si nin si ya -se ti ni de vam et tir me mek te dir. İn gil te re’de ki ha ya tın pa ha lı lı ğı nı ve ge çim yol la rı nın da ral ma sı nı se bep ola rak gös te ren Ali Hay dar, 1905’te İs viç re’nin Ce nev re şeh ri ne yer le şir. Bu ra da 350 say fa dan iba ret olan Mit hat Pa şa’nın ha ya tı nı Türk çe ola rak yaz ma ya ka rar ve rir ve ki ta bı Ab dul lah Cev det’in İç ti hat Mat baa sı’nda bas tı rır. Ali Hay dar Mit hat, hatıralarında bu ese rin “va ta nın için den” çok is ten di ği ni ve özel lik le Rus ya ve Kaf kas ya Türk le ri nin de rin il gi si ni çek ti ği ni di le ge tir mek te dir.
Ki ta bın ya yım lan ma sın dan son ra İz mir’de ika met eden ai le si nin çok sı kın tı çek ti ği ni söy le yen Ali Hay dar bir çok ki şi den, ki ta ba da ir tak dir ifa de le ri nin di le ge ti ril di ği mek tup lar alır. Bun lar ara sın da Vam bery, Sa mi Pa şa za de Se za i, Prens Sa ba hat tin gi bi isim ler var dır. Ki ta bın ya yım lan ma sın dan son ra il ginç bir ha di se olur: Os -man lı la rın o za -man ki İs viç re Şeh ben de ri nin (kon so los) is mi de Ali Hay dar’dır. Bu yüzden Ali Hay dar Mit hat’a gön de ri len bir mek tup na sıl sa kon so lo sun eli ne geç miş ve açıl mış bir hal de pos ta ku tu su na bı ra kıl mış tır. Ali Hay dar Mit hat için ha tı ra la rın da, bu mek tu bun içe ri ğin de ken di si ne Tür ki ye’den gön de ri len pa ra ya va sı ta olan lar -la il gi li bil gi le rin bu lun du ğu nu ve bu du ru mun hü kû met çe öğ re nil me si nin o za ma nın şart la rın da bu ki şi ler için ha ya tî teh li ke ler do ğu ra bi le ce ği en di şe si ni di le ge tir mek te dir. Mek tu bu nu, Os man lı İs viç re Şeh ben de ri Ali Hay dar’ın aç mış ola bi le ce ği ih ti ma
li ne kar şın Ali Hay dar er te si gün, ken di siy le ay nı is mi ta şı yan Ali Hay dar’ın Ce nev re kon so lo su ol ma dı ğı nı, II. Ab dül ha mit’in ha fi ye le rin den bi ri ol du ğu nu ve ken di si -ne ge len mek tup la rı oku du ğu nu açık la yan bir ya zı yı Ce -nev re ga ze te le ri -ne gön de rip du ru mu pro tes to eder. İs viç re Şeh ben de ri Ali Hay dar ga ze te ler de ki bu açık la ma yı, şah sı na ya pıl mış bir ha ka ret ola rak ka bul et miş ve Ali Hay dar Mit hat’tan da va cı ol -muş tur. Aşa ğı da ki mek tup bu olay lar de vam eder ken ka le me alın mış tır.
Mek tup 1
[69 Ru e des Ea ux Vi ves Genève
Azi zim Hü se yin za de Ali Be ye fen di
Her ne ka dar zat-ı ali le ri ni şah sen bil mi yor sam da ge rek Hü se yin Bey’ den ve Dok tor Cev det Efen di ’den hak kı nız da birçok tak di rat işit miş ol du ğum dan şu bir kaç sa tı rı yaz -ma ğa mec bur ol dum.]3
Ha yat ga ze te si ni ara da sı ra da Ce nev re’de gö rü yo rum. Oku yo rum. Fa kat en zi ya de na zarı dik ka ti me çar pa rak te sir eden di nî me se le ler olu yor. Ga ze te ler de bu gi bi mü na ka şa la ra mey dan aç mak bir mil le ti te rak ki den zi ya de ta asu ba gi rif tar eder. Me ma liki Os ma ni ye nin çek ti ği bun ca be liy ye taa sup luk tan ile ri gel me miş mi dir? Biz den ev vel ge len ler mil le te ta riki me de ni ye ti gös ter me ğe ça lış ma la rı ve bu uğur da fe da ol ma la rı hep ca -hil ho ca la rın ta sav vu rat-ı eb leh-fi ri ba ne le ri ne [ni ha yet ve re rek mil le te] mil le ti kur tar mak ve şeh rahı se la me ti gös ter mek için de ğil miy di? Müs lü man di ni dini ali dir. Bi ze me de ni ye ti, il mi, ma ari fi is ter se Çin’de ol sun gi dip tah si li ne me zu ni yet ve ri yor. Bi na ena -leyh ma demki bu gün Rus ya’da mat bu at hür dür, bu hür ri yet ten is ti fa de ile aha li ye hu kukı in sa ni ye yi ve me de ni ye yi ka nunkukı ale mi öğ re ti niz. Dro its de l’hom me ne dir, izah edi -niz. Ba zı ma ka le le ri ni zi gö rü yo rum. Kal ben ha sıl ey le di ğim mem nu ni ye ti ta rif ede mem. Fa kat bu fi kir de yal nız si zi gö rü yo rum…..
[Baş ka bir Rus ya Müs lü man ga ze te si nin sa hi bi ni gör mü yo rum.] Eğer siz ve ga ze te niz bu ta rik-i ne cat ta se bat-ı ka dem olur sa bir kaç se ne son ra Rus ya Müs lü man la rı na ede ce ği niz hiz met pek bü yük tür.
[Du ma açıl dı ğı za man çek ti ğim ve Av ru pa ga ze te le ri[nde] neş ro lu nan ve bu de fa “İc ti had”ın Fran sız ca kıs mın da gö re ce ği niz Fran sız ca tel gra fı mı lef fen tak dim edi yo rum. Ar -zu bu yu ru lur sa Ha yat ga ze te si ile neş ri ni te men ni ede rim.
Menfa-yı İh ti ya rî nam ki tab-ı aci za nem den Rus ya’ da çı kan Türk çe iba re li ga ze te le re ve ye ni açı lan kı ra at ha ne le re bi rer adet gön der mek is ti yor sam da isim le ri ni ve mu al lim le ri -ni bil me di ğim den lüt fen bir pu su la üze ri ne ya zıp ta raf-ı aci za ne me ir sal olun sa mem nun olu rum. Zan ne de rim bu ese rim den ga ze te ni ze gön der miş idim. Fa kat ha tı rım da ol ma dı -ğın dan bu de fa pos ta ile si ze bir adet tak dim edi yo rum.
Ba ki ih ti ra mat-ı kal bi ye mi tak dim ile hatm-i ma kal ede rim mir-i azi zim.] 14 Ha zi ran 1906
3 “[ ]” içe ri sin de gös te ri len ya zı lar, mek tu bun as lın da, üs tü çi zi li ola rak gös te ril mek te dir. Ya zı nın de va -mın da ki di ğer mek tup lar da da üs tü çi zi li olan ifa de ler bu şe kil de “[ ]” için de gös te ri le cek tir.
Ali Hay dar Mit hat yurt dı şın da bir yan dan II. Ab dül ha mit’in aley hin de ya yın lar ya par ken, bir yan dan da Rus ya ve Kaf kas ya Türk le ri nin için de bu lun duk la rı du ru ma da ir ya zı la ra ve ha ber le re dik kat çek mek te dir. Ba zen Ce nev re’de oku ya bil di ği Ha yat ga ze te sin den bah se der ken dö ne min si ya si ve sos yal kon jonk tü rü nü dik ka te ala rak, ga ze te de mü na ka şa su re tin de İs la mî me se le ler den bah set me yi tas vip et me di ği ni açık lar; iler le me ve ge liş me ye en gel olan ca hil ho ca la rın olum suz tu tum dan ya kı na -rak İs lam’ın ili me ver di ği de ğe ri ha tır la tır, Rus ya’da ki mat bua tın bu dö nem de hür olu şun dan4is ti fa dey le, ta as su ba kar şı te rak ki ve me de ni ye tin önü nü aça cak olan in -san hak la rı gi bi me se le le rin an la tıl ma sı na ağır lık ve ril me si ni Hü se yin za de Ali Bey’e tav si ye eder.
Mek tup 2
Mir-i muh te re mim azi zim efen dim
2 Tem muz 1906 ta rih li kar tı nız ile eseri ali ni zi an cak dün al dım. Te şek kü ratı sa mi mi ye mi ta kad düm ede rim. Ye ni neş ret miş ol du ğum pe de rin Türk çe ter cü mei hâ li ni bun dan on beş gün ev ve li zatı ali ni ze gön der dim. Ümit ede rim ki Rus ya’da ki ka rı şık lık la -ra ma ruz ola -rak kay bol ma yıp eli ni ze va sıl ol muş tur. Bu ese ri mil le tin ar zu su üze ri ne pek çok müş kü lat ara sın da mey da na koy ma ya mu vaf fak ola bil dim. Bu hu sus ta te men ni yat-ı ha li sem Rus ya’da bu lu nan ve hem cin si miz olan İs lam la ra me ma liki Os ma ni ye hü küm -da rı nın vah şet ve is tib -da dı nı ve de na et sav tı nı öğ ret me ye me -dar ve na ka bil-i in kar bir reh ber olur.
Ha yat Ga ze te si bu ra ya gel mi yor. Lut fen ara da sı ra da ir sa le him met olu nur sa Rus ya’da -ki İs lam la rın git tik çe ha li ne kesb-i vu kuf et miş bu lu nu ruz. Ba -ki ih ti ra mat-ı kal bi ye mi tak dim ile hatm-i ke lam ey le rim mir-i mu az ze zim.
5 Ağus tos 1906 Ali Hay dar Mit hat
Ali Hay dar Mit hat’la Hü se yin za de Ali Bey ara sın da ki mek tup laş ma lar la olu şan sa mi mi yet, bu mek tup ta açık ça gö zük mek te dir. Ali Hay dar Mit hat, ba ba sı nın si ya si gö -rüş le ri ni pay laş ma nın ya nı sı ra onun uğ ra dı ğı elim fe la ke ti II. Ab dül ha mit’in aley hi ne bü tün dün ya ya an lat mak ça ba sın da dır. Yu ka rı da ki mek tup tan da an la şı la ca ğı üze re, bu du ru mu sa de ce Ba tı dün ya sın dan ve Mı sır’dan dost la rıy la pay laş ma mak ta, mev cut du -rum dan “Rus ya’ da ki hem cin si miz olan İs lam lar”ın da ha ber dar ol ma sı nı is te mek te dir. Po lis Mü dü rü Mau bert’in 8 Ağus tos 1906 ta rih li “işa ra la rı mı za rağ men, ika met tez ke re si al ma dan Ce nev re’de ika met et mek te de vam edi yor su nuz. Si ze bu son ih ta rım dır: 31 Ağus tos’a ka dar ka nu na ita at le ika met tez ke re si al ma dı ğı nız tak dir de, ceb -4 Rus mat bu atın da ki hür ri yet 1905 Rus meş ru ti ye tiy le il gi li dir ve uzun sür me miş tir. Bu hür ri yet Sto lı -pin’in baş ve kil li ğin den son ra ye ri ni bas kı ve san sü re bı ra ka cak tır. Ali Hay dar Mit hat ha tı ra la rın da Sto lıpin’den “Rus ya’nın en azim li, en ce sur baş ve kil le rin den bi ri olan Sto lıpin, Çar lık re ji mi ne ta as -sup de re ce sin de bağ lı bir adam dı. İn kı lap vü cu da ge tir mek is te yen le re kar şı aman sız bir su ret te hal-i mü ca de le dey di.” şek lin de bah se der. (A.H. Mithat, 2008: s. 192-193).
ren hu dud ha ri ci ne çı ka rı la cak sı nız.” teb li ga tın dan son ra Ali Hay dar 1906 se ne sin de tek rar Pa ris’e dö ner. Pa ris dö nü şü gör dü ğü man za ra şu dur: Prens Sa ba hat tin Ber lin So ka ğı 8 nu ma ra da tut tu ğu bir ya zı ha ne de çı kar dı ğı Te rak ki ga ze te siy le ademi mer -ke zi yet pro pa gan da sı yap mak ta, Bo na par te So ka ğı’nda Os man lı İt ti hat ve Te rak ki Ce mi ye ti ’ni ku ran Ah met Rı za Bey, Prens Meh met Ali Fa zıl, Dok tor Ba ha et tin Şa kir, Dok tor Na zım ve Se zai Bey’in yar dı mıy la Şu rayı Üm met ga ze te si ni ya yım la mak ta dır. Er me ni ler Pi yer Gi yar’in yö ne ti min de Os man lı’dan bü yük bir par ça ko pa ra rak Er me nis tan’ı kur ma yo lun da ProAr me ni a ga ze te si ni çı kar mak ta, Rum lar Ado si dis Bey’in yö ne ti min de Tür ki ye’de bu lu nan Rum la rın hak la rı nı sa vun mak için He
-le nizm ga ze te si ni ya yım la mak ta, Ma ke don ya Bul gar la rı nın fah ri avu kat lı ğı nı ya pan
B. De Bel li adın da ki bir zat da Bul gar la rın sa vu nu cu lu ğu nu yap mak ta dır. Ali Hay dar II. Ab dül ha mit’in aley hin de ça lı şan la rın birlikte hareket et me le ri ni uygun gör mek te fa kat mev cut du rum da Erme ni ler, Bul gar lar ve Rum ları is tek le rin den ötü rü bu it ti ha -da -da hil et me mek te ve o gün kü şart lar -da on lar la ha ki ki ve sa mi mi bir birlikteliğin im kân sız lı ğı nı di le ge tir mek te dir.
İt ti hat fik ri ni ilk ola rak Ah med Rı za Bey’e tek lif eden Ali Hay dar Mit hat, Ah -med Rı za Bey’den 8 Teş ri ni sa ni 1906’da ge len mek tup ta olum lu bir ce vap alır, fa kat mek tup ta ki ni zam na me de ge çen “O ni zam na me nin mün de ri ca tı nı har fi yen ka bul eden ler bi zim le bir leş miş sa yı lır.” kay dı nın, bir leş me yi da ha baş tan red det mek mâ na sı nı ta şı dı ğı nı gö ren Ali Hay dar Mit hat, ya ban cı ga ze te le re ya zı lar yaz mak su re tiy -le ken di ça lış ma la rı na de vam eder. Ali Rı za Bey’in baş kan lı ğın da ger çek -leş ti ril me si dü şü nü len bir lik fik ri ni, Ali Hay dar baş ka la rıy la da pay la şır. Bu fi kir İt ti had ve Te -rak ki Ce mi ye ti aza sı na te sir et miş ola cak ki Dr. Ba ha et tin Şa kir ve Na zım Bey ler, ika met et ti ği Ho tel Ro ose velt’e onu gör me ye gel miş ler, fa kat onu ye rin de bu la ma mış lar dır. Hü se yin za de Ali Bey’e aşa ğı da ki mek tu bu bu zi ya ret ten iki gün son ra, ika -met et ti ği Ho tel Ro ose velt’te yaz mış tır.
Mek tup 3
Dok tor Hü se yin za de Ali Bey’e RO OSE VELT HÔ TEL 63. Ave nu e D’LE NA PA RİS
Mir-i ha mi yet per ve rim ve muh te re mim efen dim
Mek tu bu nu zu mem nu ni yet le al dım. Ra hat sız lı ğı nız dan pek mü te es sif ol dum. Ha yat ce ri de si nin ta tili me şa gil et me si de ay rı ca me yu si ye ti me mu cib ol du. Fa kat Fü yu zat’ın zu -hu ru te es sü ra tı mı iza le ey le di. Mü sa it za ma nım da mu ave net te ku sur et me ye ce ği me emin olu nuz. İlk nüs ha sı nın Kont Tols toy gi bi ea zımı za man ile tez yin ol ma sı şa yanı mem nu ni yet tir. Pe de re kar şı gös ter di ği niz mu hab be te de sa mi ma ne te şek kür ede rim. Mer hu mun res mi ni Fü yu zat’a der cin den do la yı be yanı mes ru ri yet ey le dim. Pos ta ile ta ah hüt lü ola rak res mim den iki ta ne tak dim edi yo rum. Bi ri zatı ali niz için hu su si dir. Di ğer fes -li olan ta bo lun mak için dir. Fes -li res mim üç se ne ev vel ki ha -lim dir. Fa kat ora ca fes siz bir res min hu su le ge ti re ce ği te si ri bil me di ğim den fes li ola nı in ti hab et tim.
Ter cü mei ha lim hü küm süz ve kı sa dır. Tas ri he değ mez, te vel lü da tım 1290 se ne sin de İs tan bul’da dır. Pe der le be ra ber 1295’te Av ru pa’da bu lun dum ve Fran sız cayı o va kit öğ ren -me ye baş la dım. Pe de rin ve fa tın da, 1300 se ne le re doğ ru İz mir’de ika -me te -me mur ol dum. Me ka tib-i ali ye ye id ha lim bâ-emr-i şa ha ne me no lun du ğun dan Türk çe yi hu su si ho ca lar ile tah sil et tim. 1310 se ne sin de sul ta nın taz yi katı şe di de si ne du çar ola rak 1316’da Av ru pa’yı ken di me bir men fayı ih ti ya ri ad d i le İz mir’i ter ke ve hu kukı mu kad de sei va ta nı mü da faa ya az mey le dim. Men fayı İh ti ya rî nam eseri aci za nem de gö rül dü ğü vec hi le (pa di şa hın ih san la rı nı, rüt be le ri ni, mem nu ni yet le ri ni red ve hi divi Mı sır’ın ta vas su tu nu ka bul et me ye rek mak sadı mu kad des uğ run da mal, mül kü, ha ya tı nı fe da et me ye ca -na min net ad dey le dim) ku su ru ah va li ise ma lu mu nuz dur.
Gen ce’de mev sul bir hay li ih van-ı müs li mi nin im za la rı nı ha vi ci ğer suz bir fer yat na me al dım. Ha sıl et ti ğim te es sü ra tı şu ra da ka le mim ta rif et mek ten aciz dir. Ken di le ri ne ce vap ver dim ve ne sa yih-i sa mi ma ne de bu lun dum.
Ba ki ih ti ra mat-ı fa ika mı ta kad düm ile hatm-i ma kal ey le rim mir-i muh te re mim efen dim. 10 Teş ri ni sa ni 1906 Ali H. Mit hat
Bu mek tu bun da do ğu mu, ba ba sı Mit hat Pa şa ile olan Av ru pa se ya ha ti ve ora da baş la yan Fran sız ca eği ti mi, İz mir’de ki zo run -lu ika me ti, tah sil ha ya tı, Fran sız ca öğ re ni mi ve mu kad des bir mak sat uğ ru na Av ru pa’ya fi rar edi şi gi bi ko nu la rı di le ge ti ren Ali Hay dar’ın
Ha yat Ga ze te si ve Fü yu zat Mec mua sı’nı ta kip
et ti ği ni gö rü yo ruz. Onun, İs viç re’nin Ce nev re ken tin den bu ga ze te le ri abo ne olup ta kip et me si ol duk ça dik kat çe ki ci dir. Ali Hay dar Fü yu
-zat’ın ilk nüs ha sı nın Tols toy’a da ir bil gi ler le
süs len me sin den mem nun ol ma nın ya nı sı ra ay nı nüs ha da yer alan ba ba sı Mit hat Pa şa hak kın da ki ya zı dan ve fo toğ ra fı nın ya yım lan ma -sın dan ötü rü se vin ci ni di le ge tir mek te dir.
Fü yu zat’ın ilk nüs ha sın da ya yım la nan “Mit hat Pa şa” baş lık lı ya zı “Tu ra nî” im
za lı dır (Tu ra nî, 26 Ra ma zan 1324/13 Ka sım 1906: s. 1112). Tu ra nî mah la sıy la Hü se yin za de Ali Bey, ya zı nın te lif se be bi ni “Gü zel bir ki tap mü ta laa sı na sib ol du ki un va nı ‘Mit hat Pa şa’nın Ha yatı Si ya si ye si, Hiz me ti, Şe ha de ti’dir” şek lin de ifa de et -mek te dir. Ya zı da Mit hat Pa şa, “Ka nun-ı Esa si mü ca hi di olan Türk ler için dai mî bir men ba-ı feyz” ola rak ta nı tıl mak ta dır. Ya zı bu ra da bit me mek te dir. Mit hat Pa şa’nın do ğu mu, ilk dö nem le ri ve me mu ri ye te baş la ma sı ve Ka nun-ı Esa si’ye ze min teş kil ede cek ha ya tı na da ir bil gi ler Fü yu zat’ın 2. sa yı sın da dır [Fü yu zat, 9 Şev val 1324 (26 Ka sım 1906): s. 27-28]. Fü yu zat’ın 4. nüs ha sın da Mit hat Pa şa’nın Ka nun-ı Esa si’den “Fü yu zat Mecmuası’nın 1. nüs ha sı nın ka
ve me mu ri ye tin den kay nak la nan zor luk lar di le ge ti ril mek te dir (Fü yu zat, 5 Zil ka de 1324: s. 61-63). Fü yu zat’ın 5. nüs ha sı (Fü yu zat, 15 Zil ka de 1324: s. 72-73), Mit hat Pa şa’nın me mu ri ye ti sı ra sın da ki ba şa rı la rı ko nu et mek te dir. Bu mek tup ta Ali Hay dar Mit hat, Hü se yin za de Ali Bey’e iki adet res mi ni gön der di ği ni ifa de et mek te dir. Fü yu -zat’ın 6. nüs ha sın da, “Tu ra nî” im za lı “Mit hat Pa şa za de Ali Hay dar Bey” (Fü yu zat, 29 Di ka ber 1906: s. 90-92). baş lık lı ya zı nın için de Ali Hay dar Mit hat’ın aşa ğı da ki fo toğ ra fı nın ya yım lan dı ğı nı gö rü yo ruz.
Hü se yin za de Ali Bey, Fü yu zat’ın ilk nüs ha sın da “Tols toy luk Ne dir?” [Fü yu zat, 26 Ra ma zan 1324 (13 Ka sım 1906): s. 12-15] baş lık lı ya zı sı ile de Tols toy’u ta nı tır ve onu Je anJac qu es Ro us sea u, Vic tor Hu go gi bi bü yük edip ler le kar şı laş tı rır. Tols -toy’u Do ğu’nun bü yük edip le riy le, Na mık Ke mal’le de kı yas la yan Hü se yin za de Ali Bey, Tols toy, Na mık Ke mal ile kı yas lan ma ya cak ka dar bü yük tür, hük mü nü ve rir. Bu na se bep ola rak Os man lı ve Rus ya’nın mev cut si ya si ve sos yal du ru munu gös te -rir. Ni te kim, Rus ya Ba tı lı eleş tir men le rin dik ka ti ni çe ke cek de re ce de önem li ede bî eser ler or ta ya ko yar ken Os man lı Tür ki ye si’nde bu tarz eser le rin oluş ma sı na im kân sağ la yan bir or tam yok tur. Bu ra da Os man lı’ya da ir eleş ti ri yi ra hat lık la gö re bi li yo -ruz. Yok sa nok san lık Na mık Ke mal’de de ğil dir.
Mek tup 4
Mir-i muh te re mim azi zim efen dim
Fü yu zat’ı mem nu ni yet le al dım. Mev kii in ti şa ra mu -vaf fa ki ye ti niz den do la yı zat-ı ali ni zi sa mi ma ne teb rik eder ve pe de rin ter cü mei hâ li hak kın da yaz mış ol du -ğu nuz ma ka le-i he ki ma ne ye ve res me arz-ı te şek kür ede rim. Fü yu zat ilk nüs ha sın da pe de rin hiz me ti ni [ha -tı ra -tı nı] yad et me si be nim için unu tul maz bir ha -tı rat -tır. Vak ti niz mü sa it olur sa lüt fen şu Kaf kas ya İs lam la rı nın hal le ri ne da ir ta rafı aci za ne me ma lu mat ver me ni zi ri ca ede rim. Al dı ğım ikin ci fer yat na me le rin de bi ça re le rin pek müt hiş bir hal de ol duk la rı an la şı lı yor. Her su ret te im dad la rı na gel mek is te rim. Fa kat mev kii si ya -si ye pek na zik tir. Avam ta bi ri veç hi le kaş ya pa yım der ken göz çı kar ma ya lım.
Ha cı Zey nelabi din efen di haz ret le ri te rak ki-per ver bir zat ol duk la rı nı işi ti yo rum. Ken di si ne mem nu ni ye ti mi ve teb ri katı aci za ne mi ta kad düm et me ni zi ri ca ey le -rim. Bir iki haf ta ya ka dar zat-ı ali le ri ne bir ma ka le gön de re ce ğim.
Ba ki ih ti ra mat-ı fa ika mı ta kad düm ey le rim mir-i muh te re mim azi zim efen dim.
12 Kâ nu nu ev vel 1906
Fü yu zat’ın ilk nüs ha sın da ba ba sı Mit hat Pa şa’ya da ir ve ri len ma lu mat tan ol duk
ça mem nun gö rü nen Ali Hay dar Mit hat, Fü yu zat’ı mem nu ni yet le takip ettiğini söy -le mek te dir. De mek ki o, Fü yu zat’ı Ce nev re’ye gön de ren -ler -le bir iliş ki içe ri sin de dir. An cak, Mit hat’ın 14 Kâ nu nu sa ni 1907 ta rih li mek tu bun dan Fü yu zat’ı dü zen li bir şe kil de ala ma dı ğı nı öğ re ni yo ruz. Da ha ön ce ki mek tup la rın dan ve bu mek tup tan an la şı la ca ğı üze re o, Kaf kas ya İs lam la rı nın du ru muy la da ya kın dan il gi len mek te dir. Kaf kas ya İs lam la rı nın için de bu lun duk la rı elim du rum dan ha ber dar ol mak la bir lik te, hâ li ha zır da ki si ya si ya pı nın na zik du ru mun dan ötü rü yar dım la rı na ye ti şe me di ği ni ifa -de e-den Ali Hay dar Mit hat, Fü yu zat’ın sa hib-i im ti ya zı Ha cı Zey nelabi din Efen di hak kın da da tak dir kâr ifa de ler kul lan mak ta dır.
Fü yu zat’ın ede bî yö nün den çok, si ya si ta ra fı na da ha faz la önem ve ren Ali Hay
-dar Mit hat’ın aşa ğı da ki “mah re ma ne” ya zıl mış mek tu bun da bu du rum da ha net bir şe kil de gö rül mek te dir.
Mek tup 5 Mah re ma ne Ro ose velt Hô tel 63. Ave nu e D’le na PA RIS
Ana do lu aha li si nin ar zu su üze ri ne im zam tah tın da bir be yan na me neş re di yo rum. Müm kün ise ve il ti mas olu nur sa bir su re ti ni Fü yu zat’a der ci ni te men ni ede rim. Du ma’nın ka -pan ma sı ve Rus ya aha li si nin bu na kar şı sü ku tu hay re ti me mu cip ol du.
Mir-i muh te re mim azi zim efen dim
17 nu ma ra lı Fü yu zat’ta mec mua nın he yeti tah ri ri ye si ne mu ave net için Mı sır’dan Ke -mal5na mın da bi ri nin celp edil di ği ilan olu nu yor. Ben bu za tı şah sen bil mem ve bir ih ti
-la tım ol ma dı ğı ve ol ma ya ca ğı şüp he siz dir. Herhal de şöh re ti ken di si ni tav si ye et tir mez. 5 Ah met Ke mal Akü nal (18731942)’dır. Okul ha ya tı bo yun ca ba şa rı sı ve ya ra maz lık la rı ile dik ka ti çe -ken Ah met Ke mal’in ilk şi i ri, İs ma il Sa fa’nın is te ği üze ri ne Maa rif’te ya yın lan mış tır. İs ma il Sa fa’nın da ve si le siy le Ser vet-i Fü nun cu la rın ara sı na ka tıl mış tır. Ah met Ke mal, Ser vet-i Fü nun’u ede bî ol du ğu ka dar si ya sî bir ha re ket ola rak gö rür. 3 Ey lül 1314 (1898)’te Pul Mec mu a sı’nın baş ya za rı dır. Ser vet-i Fü nun’da ki ya zı la rı na da de vam eden Ah met Ke mal, ay nı ta rih te Mek teb-i Bah riy ye’de te şek kül eden giz li bir ce mi yet te ki fa ali ye tin den ötü rü gö zal tı na alı nır. Ta sar la dı ğı sul tan Ab dül ha mit sui kas tın dan son ra Yu na nis tan’a ka çar, Mı sır’a gi der. Ar dın dan sı ra sıy la İtal ya, Al man ya ve Fran sa’da bir kaç se ne ka lan Ah met Ke mal bu ra da ki Jön türk ler’ le te ma sa ge çer. 1905’te Ka hi re’de Ha ka yıkı Şark Ga ze te -si’nde Çar ve II. Ab dül ha mit’in aley hin de sert ya zı lar ya zar. Ab dul lah Cev det’in Ka hi re’ye ge li şi ve Meş ve ret’i çı kar ma sın dan son ra Ah met Ke mal ve Ab dul lah Cev det’i birara da gö rü rüz. Bun dan son ra, Meş ve ret’e bağ lı ola rak Doğ ru söz Ga ze te si’ni ku rar lar. Ga ze te nin sa hib-i im ti ya zı ve baş ya za rı Ah met Ke mal’dir. Ali Hay dar Mit hat’ın “Zan nı ma ka lır sa zat-ı ali le ri ne Ke mal için tav si ye de bu lu nan bi zim Dok tor Cev det ola cak! Dok tor dan ba zı ke re bu gi bi ga ra bet me’mul ede rim” de me si Ab dul lah Cev det ve Ah met Ke mal’in bu bir lik te lik le rin den ötü rü ol sa ge rek tir. Ka ya han Öz gül, Ah met Ke mal için şun -la rı söy ler: “‘Jön türk’ ta bi ri, tek tip bir si ya set çi mo de li ni işa ret le me ye yet mez. Jön Türk’ün si -lah şö rü var dır, ka lem şö rü var dır; ki mi ey lem ada mı dır ki mi fi kir ada mı… Ba zı sı ser alır, ba zı sı ser den geç ti dir; ezi lip ge çi le ni var dır, ezi le nin üs tü ne ba sıp yük se le ni… Ah met Ke mal ise, hem Ser veti Fü nun’un şa i -ri dir hem Sul tan Ab dül ha mit’e sui kast ter tip çi si; hem Âze -ri le -rin mek tep ho ca sı dır hem Rus la rın idam
Eğer mec mua nın ede bi yat kıs mı na ka rı şa cak ise bir şey de ne mez. La kin Fü yu zat’a gön de ri le cek mek tup la ra ve ah vali si ya si ye ye zatı ali le ri ile be ra ber ba ka cak ise şa yanı te -es süf tür. Zi ra ek se ri Türk le rin ken di si ne em ni ye ti mah dut tur. Şu tel ki nat-ı aci za nem sırf Fü yu zat’ın men fa ati ne ait ve zat-ı ali le ri ne gı ya ben ha sıl et ti ğim mu hab be te va bes te dir. Zan nı ma ka lır sa zatı ali le ri ne Ke mal için tav si ye de bu lu nan bi zim Dok tor Cev det ola -cak! Dok tor dan ba zı ker re bu gi bi ga ra bet me’mul ede rim.
Ba ki ih ti ra mat-ı kal bi ye mi tak dim ey le rim mir-i mu az ze zim efen dim.
Ali Hay dar Mit hat 20 Ha zi ran 1907
Ali Hay dar Mit hat, Fran sa’day ken Fü yu zat ga ze te si ne –nüs ha la rı dü zen li ola rak eli ne ulaş ma ma sı na rağ men– abo ne dir. Hü se yin za de Ali Bey ile ta nış ma sı da gı ya ben dir. Kaf kas ya’da ki Rus ya Müs lü man la rı na da ir si ya si gö rüş le ri aşa ğı da ki mek -tup ta da ha da net leş me ye baş la ya cak tır.
Mek tup 6
Hü se yin za de Ali Be ye fen di’ye RO OSE VELT HÔTEL 63. AVE NU E D’LÉNA PA RIS
Mir-i muh te re mim ve mu az ze zim efen dim
Zat-ı ali ni ze lef fen tek rar abo ne pa ra sı ir sal edi yo rum. Bi le mem doğ ru mu dur? Bir de bir mek tup tak dim edi yo rum. Mü na sip ise Fü yu zat’a ta b’ e di niz. Ta lib za de Yu suf Efen di’nin ma ka le si ni pek be ğen dim. Ba zı ha ta lar mev cut. Bu nu da za ma nın il ca atı na ha va le ile sü -ku tu da ha mü na sip gör düm.
Ana do lu aha li si nin ar zu la rı üze ri ne bir be yan na me neş ret tim. Bu be yan na me nin bir kıs mı nı Kaf kas ya’da tab’olun mak üze re is lam ce mi yet le rin den bi ri ne ha va le ey le dim. Fa kat san sür me se le si mi dir ne dir in ti şa rı nı ar zu et miş ol du ğun dan on lar tab’la rı nı ik mal -den ev vel bu ra da ki mat bu a di ğer kıs mı nı çı kar dı ve içe ri gön der me ye baş la dım. Te si ri gö rül müş ol ma lı ki tek mil Av ru pa mat bua tı mez kur be yan na me yi ter cü me ede rek neş ret -ti ler. Bu se bep le [bir ta ne] ga ze te-i ali le rin de bah so lun mak üze re bir ta ne de lef fen si ze tak dim edi yo rum.
Gö züm! Bu Kaf kas ya’da ki İs lam ce mi ye ti ne ka dar mu ta as sıp, mut ta sıl Er me ni ler aley -hin de ha re ket et mek is ti yor lar. Za ma nın müş kü la tı ile me ma lik-i Os ma ni ye bir in kı la ba ma ruz bu lu nu yor iken bu ze va tın şu su ret le ha re ket le ri şa yan-ı te es süf tür. Tür ki ye’de mev cut ba zı kim se ler ah val-i ha li iyi bil me dik le rin den bu fik re ze bun bu lu na rak ta raf-ı aci za ne me ne Er me ni le re iti bar ve mu hab bet et me mek li ği me da ir fer yat na me ler gön de -ri yor lar. Şu hal-i müt hiş be ni pek me yus edi yor.
Ga yet mu az zez ve şa yan-ı hür met dos tum olan Fran sız Bah ri’ye na zır es ba kı “Mös yö Dö La nes san’ın” ida rei si ya si ye sin de bu lu nan Si éc le Türk ler le hin de mü him ma ka le ler neş -re di yor. Ta bii bu zat-ı muh te -re me nin mev kii ha se biy le yaz dı ğı her şey Av ru pa’da na zar-ı
mah ku mu… Jön türk lük için ça lı şır, ik ti da rı ve ik ba li baş ka la rı ka par; Mil li mü ca de le için ça lı şır, akı -be ti Bey koz Be le di ye si’nde me mur luk olur.” (Öz gül, 2010: s. 436).
ehem mi yet le te lak ki olu nu yor. Eğer müm kün ise bu za tın res mi ni ga ze te niz de tab edi niz ve Türk le re, Av ru pa’da ken di le ri ne cid den mu hib ze va tın mev cu di ye ti ni an la tı nız. Ba ki ce va bı nı za in ti za ren ih ti ra matı ve mu hibbi kal bi ye mi tak dim ede rim miri muh -te re mim ve mu az ze zim efen dim.
6 Ağus tos 1907 Ali Hay dar Mit hat
Er me ni ler hak kın da ki gö rüş ler de da ha has sas olun ma sı ge rek ti ği ne dik ka ti çe ken Ali Hay dar Mit hat’ın 1907’de Av ru pa mat bu at ha ya tın da ki ya zı la rı na de vam et ti ği gö rül mek te dir. O, II. Ab dül ha mit’e kar şı olan lar ara sın da bir it ti hat fik ri nin ger -çek leş me ye ce ği ni gö rün ce Av ru pa ba sı nın da II. Ab dül ha mit aley hin de ki ya zı la rı na de vam et miş tir. Yu ka rı da ki mek tup ta say gı ifa de le riy le bah si ge çen Fran sa Bah ri ye Na zı rı De Lanes san’ın bu ko nu da ona yar dım cı ol du ğu nu Ali Hay dar Mit hat’ın ha tı -ra la rın da ki şu ifa de le rin den öğ re ni yo ruz:
Ah met Rı za Bey’le Sa ba had din Bey’i bir leş tir mek ten ümi di mi ke sin ce, ben de bir ta ra fa çe kil me ye mec bur kal dım ve ec ne bi ga ze te le ri ne ya zı lar yaz mak su re tiy le, ken di ken -di me ça lış ma ya de vam et tim. Bu fa ali ye tim de, en çok Fran sa Bah ri ye Na zı rı ve Hin -di Çi ni es ki Umu mî Va li si De La nes san’dan yar dım gör mek tey dim. O za man Siécle ga ze -te si, De La nes san’ın -te sir ve nü fu zu al tın day dı. Ab dül ha mid’e olan hü cum la rın da, en çok bu ga ze te nin sü tun la rın dan is ti fa de edi yor dum (Mithat, 2008: 187-188).
Ali Hay dar Mit hat’ın Kaf kas ya’da ki Rus ya Müs lü man la rı na da ir gö rüş le ri ve Os man lı lara da ir eleş ti ri le ri aşa ğı da ki mek tu bun da da ha da be lir gin dir.
Mek tup 7 Ad re sim
RO OSE VELT HÔTEL 63. AVE NU E D’LÉNA PA RİS
Mir-i muh te re mim azi zim efen dim
Ba zı ah val-i si ya si ye ye meb ni Lon dra’ya git miş idim. Av de tim de kart pos ta lı nı zı bul dum. Te şek kür ede rim. Va tan ve mil le tin me na fii için de ruh te edi len va zi fe pek azim ol du ğun -dan meş gu li yet ya zı yaz ma ya mâ ni olu yor. Ku su ru mun afv buy ru la ca ğı nı ümit ey le rim. Bu de fa Fü yu zat’ın 5. nu me ro su nu al dım. Fa kat “2”den “4”e ka dar olan nüs ha la ra ma lik ol ma dı ğım dan lüt fen ir sa li ni ri ca eder ve Fü yu zat’a namı aci zâ ne me ola rak bir se ne li ği ne kay de dil me si ni ve ge le cek haf ta ki pos ta ile be de li nin tak dim olu na ca ğı nı arz ede -rim. Ge çen de gön der miş ol du ğum mek tup ta Kaf kas ya İs lam la rı na da ir ba zı ma lu mat ita olun ma sı nı ri ca et miş isem de meş gu li ye ti ni zin mâ ni ol du ğu nu his se di yo rum. Bu na da -ir b-ir ara lık ma lu mat ve ri l-ir se is ti fa de ede ce ği miz şüp he siz d-ir.
İr şat ga ze te si ni gör mü yo rum. His set ti ği me gö re he yeti tah ri ri ye si bi ze mu kay yed ol muş es ba bı nı ta hat tur ede mi yo rum. Ba zı kim se ler pe de rin aley hin de ida rei li san et ti ği -ni ri va yet edi yor. Lüt fen bu nun sıh ha ti olup ol ma dı ğı nı işar bu yu ru nuz.
bir lev ha teş kil edi yor. Gas prinski Bey İs tan bul’u gü cen dir me mek fik riy le ga ze te sin de me ma lik-i Os ma ni ye va ka la rı na da ir bir şey yaz mı yor ve bu nun la pek çir kin bir mes lek it ti haz et miş bu lu nu yor. Bu gün Rus ya’da ki Müs lü man la rın na zarı dik kat le ri ni iki nok -ta üze ri ne cel bet mek is te dim.
Bi ri ken di le ri ni maa rif te, me de ni yet te te rak ki le ri ne va sı ta ola cak es ba ba te ves sül le ri ni tav si ye di ğe ri de ha iz ol duk la rı hür ri yet-i mat bu at sa ye sin de va tan daş la rı ve ay nı cin se men sup olup kom şu la rı bu lu nan Os man lı la rı is tib dat aley hi ne sevk et mek tir. Bu sa ye de vü cu da ge ti ri le cek in kı lap pek bü yük tür. Dev leti Os ma ni ye ’de ki Türk ler di yo rum bu nun la ilmi ma ri fet te sa da kat le gar bın me de ni yet ve te rak ki sin den ha ber dar olan Os man lı la rı uyan dır mak de ğil fa kat is tib dat sün gü le ri al tın da enin ede rek ağ zı nı aç ma ya muk te dir ol ma yan hür ri yet per ve ra nın hu ku ku nu mü da fa a için Ana do lu da bu lu nan ve ek se ri -ye ti teş kil eden Os man lı la rı [kar deş le ri] Kaf kas ya’da çı kan Türk ga ze te le ri ile göz le ri ni aç mak tır. Bu Kaf kas ya Müs lü man la rı için öy le bir va zi fe-i hür ri yet tir ki hiç bir va kit ve hiç bir za man da na zarı dik kat ten dur tu tul ma ma lı dır. Eğer zatı ali niz gi bi bir kaç hür ri -yet pe ve rin Rus ya’da ga ze te çı kar dı ğı nı ve şu nok ta-i mü him me dik kat et ti ği ni gör müş ol sam ken di mi bah ti yar ad de de rim.
Kaf kas ya’da ve Rus ya’da mev cut ba zı Türk le re yaz dı ğım gi bi Rus ya’ya kar şı nef ret gös ter mek ve açık tan açı ğa Os man lı lar ile bir it ti had vü cu da ge tir me ye ça lış mak po li tik de ğil dir. Bu nu kal bi miz de si lin mez bir su ret te mu ha fa za vu kuı za ma nı mız da mev kii tat bi ke koy ma ya gay ret ede rek dev leti Os ma ni ye, Kaf kas yaİran ara sın da bir ir ti batı le ye ta gay yer ha sıl ile azim bir hü kü met teş kil et me li yiz. Ta rihi Os ma ni ye na zarı dik kat -ten ge çi ri le cek olur sa pek bü yük ha ta lar in sa nın gö zü ne çar par. Fa tih le ri mi zin Av ru pa’yı zab te me yil le ri na ka bil-i ta mir ha ta lar dan bi ri dir. Gar ba doğ ru te ves sü-i me ma lik ye ri ne şar ka doğ ru gi dil miş ol say dı bü yük bir dev let vü cu da ge lir idi. İkin ci ha ta fethi me ma lik fa kat asarı me de ni ye ti ib ka et mek ve geç ti ği miz yer le rin se ke ne si ni ken di mi ze ısın dır mak müm kün ola ma mış tır. Bu ha ta Ta tar hü küm da ra nın da da ha az bir su ret te mü şa he de edil miş tir. İş te ma zi de ki [bun la rın] ka ba ha tin bu gün ce za sı nı çe ki yo ruz. Bi na ena -leyh me ma lik-i Os ma ni ye’de ve Rus ya’da mev cut Türk le rin bu gün ya şa dık la rı bir şey var ise o da bi ri maa rif te te rak ki ile kom şu su nun gö zü nü aç mak di ğe ri de is tik la li ni mu -ha fa za ede rek kuv vet kes biy le hem cin si nin im da dı na ye tiş mek tir.
Bi raz vak tim mü sa it ol sa Rus ya’da ki Müs lü man lar ara sın da bir mu hit-i mü na sip bul sam şu fi kir le ri mi ka pa lı bir su ret te ile ri sür mek ten zer re ka dar te red düt et mez idim. Fa kat miri muh te re mim yal nız si zi ve si ze ben zer bir kaç ki şi gö rü yo rum. Bu nun la yi ne mü te sel li olu yo rum. Ça lı şa lım ça lı şa lım ki ev lat la rı mız is tik lal bay ra ğı na ha iz bu lun sun. Me ma liki Os ma ni ye üze rin de te mev vüç eden ka nı mız la tez yin olu nan livayı nus reti haz -ret-i Os ma nî Kaf kas ya için bir ıyd-i mil lî ol sun.
Va det miş ol du ğum ma ka le yi yaz ma ya va kit bu la ma dı ğı mı mek tu bu mun mün de re ca tın -dan an la ya ca ğı nız -dan in şal lah on gü ne ka dar İran, Tür ki ye ve Kaf kas ya ah va li ne da ir müm kün olur sa bir ma ka le yaz ma ya gay ret ede rim.
Ba ki ih ti ra mat-ı aci zâ ne mi tak dim ve Ba ki’ye ema net ile hatm-i me kal ey le rim mir-i muh te rem efen dim.
14 Kâ nu nu sa ni 1907 Ali Hay dar Mit hat
Yu ka rı da ki mek tup tan da an la şı la ca ğı gi bi Ali Hay dar Mit hat, Fü yu zat dergi si -nin dı şın da ki yayınları da ta kip et me ye ça lış mak ta dır. Ken di si Os man lı’ nın mev cut yö ne ti mi nin aley hin de ya zı lar ya zar ken İs ma il Gas pı ra lı’nın Os man lı mem le ket le
-rinde olup bitenleri eleştirmemesini “pek çir kin bir mes lek” say mak ta dır. Bu hükmü verirken İ. Gaspıralı’nın Rusya’da hangi şartlar altında gazetecilik yaptığını tam ola-rak bilemediğini düşünüyoruz. (Gaspıralı, 2008)
Ali Hay dar Mit hat, Rus ya’da ki Müs lü man la rın dik ka ti ni iki me se le üze rin de top la mak is te mek te dir. Bi ri maa rif ve me de ni yet te iler le me nin yol la rı nı araş tı rmak, di ğe ri sa hip ol duk la rı ba sın hür ri ye ti sa ye sin de va tan daş la rı ve ay nı cins ten olan Os -man lı la rı, Kaf kas ya’da çı kan Türk ga ze te le ri ile is tib dat aley hin e sevk et mek tir. Onun kas tet ti ği Os man lı lar Ba tı ’nın me de ni yet ve iler le me an la yı şı nı ta kip eden Os man lı lar de ğil Os man lı Türk le ri için de ço ğun lu ğu oluş tu ran Ana do lu’da ki Os man lı lar dır. Bu ra da şu hu sus dik ka ti mi zi çek mek te dir: Ali Hay dar Mit hat’ın Ana do lu’da ki Os man lı la ra vur gu yap ma sı ile on la rı Ba tı me de ni ye ti ne ta raf tar olan Os man lı lar dan ayır ma sı. Bu ay rı mı ile ha tı ra la rın da kay det ti ği Whi te hall Gar dens’ın Lady Bad -ford’a yaz dı ğı ve Mit hat Pa şa’yı an lat tı ğı 13 Ha zi ran 1877 ta rih li şu mek tu bun da ki bil gi ler ara sın da bir pa ra lel lik var dır.
Lady Bad ford
Mid hat Pa şa ile bu sa bah mü la kat ta bu lun dum. Kra li çe Vik tor ya ve Kra li çe Eli za bet’in ara dı ğı hey bet li ve mü şek kel dev let adam la rı na hiç de ben ze mi yor. Bur nu kır mı zım sı, saç ve sa ka lı kır ve göz le ri ne göz lük ta kı yor. Bu nun la be ra ber, bü yük bir aza mi kı ya set sa hi bi ol du ğu ha lin den bel li. İs tan bul aha li si nin ah la ken bo zul muş ve su kut et miş ol du -ğu hal de, vi la yet ler de, da ha mert, na mus lu ve va tan per ver ha ki ki Türk le re te sa düf et mek müm kün ol du ğu nu söy lü yor. Par la men to su nun mu vaf fa ki yet le rin den bi ri nin de bu adam la rı pa yi tah ta celp et miş ol ma sı ol du ğu nu söy le di. Yal nız ümit ve te men ni et mek le kal ma yıp, bu kim se le rin im pa ra tor lu ğu kur ta ra bi le cek le ri ne ka vi yen ina nı yor. (…)
Whi te hall Gar dens (Mithat, 2008: s. 40)
Ali Hay dar Mit hat’ın bu mek tu bun da onun İs lam dev let le ri ara sın da si ya sî bir it ti hat oluş tur ma ar zu su için de ol du ğu nu gö rü yo ruz. Bu ar zu nun, dö ne min de baş ka si ya sî şah si yet ler ve ay dın lar ara sın da ka bul gör dü ğü, ay rı ca araş tı rıl ma sı ge re ken bir hu sus ola rak dik ka ti mi zi çe ki yor.
Rus lar a duyulan nef re ti açık tan açı ğa be lirt me nin po li tik bir ta vır ol ma dı ğı nı ifa de eden A.H. Mid hat, Os man lı lar la di ğer İs lam dev let le ri nin ve Türk le rin si ya sî bir li ği ar zu su nun şim di lik yü rek ler de si lin mez bir bi çim de sak lı tu tul ma sı nı ve bu nun Türk le rinMüs lü man la rın güç lü bir za ma nın da uy gu la ma ya ko nul ma sı nı ar zu et -mek te dir.
Ali Hay dar Mit hat bu gö rü şü ile ri sür dük ten son ra Os man lı Dev le ti’ ne da ir iki önem li eleş ti ri si ne yer ve rir: Bi rin ci si Os man lı la rın sü rek li ba tı ya yö ne lip mem le ket le ri ni ge niş le tir ken do ğu yu ih mal et me le ri, bu ra da çok bü yük bir dev let ku ra ma ma la rı dır. İkin ci si ise, fet het tik le ri top rak lar da me de ni ye ti yer leş ti re me yip bu mem le -ket le rin in san la rı nı ken di le ri ne ısın dı ra ma ma la rı dır.
mü na ka şa edil me si ni doğ ru bul maz. Bu gi bi mü na ka şa la rın te rak ki ye en gel ola ca ğı nı; ca hil ho ca la rın is tib da da ze min ha zır la dı ğı nı; in san hak la rı na vur gu ya pıl ma sı ge -rek ti ği ni be lir tir.
Kaf kas ya Müs lü man la rı nın ah va li ne ka yıt sız de ğil dir, Os man lı Dev le ti ’nin fe -tih si ya se ti ni eleş ti rir, II. Ab dül ha mit’in si ya sî fa ali yet le ri nin ken di si ne gö re olum suz yön le ri ni di le ge ti rir, İs lam bir li ği fik ri nin ger çek leş ti ril me si yö nün de ki gö rüş le ri ni ifa de eder. Ay rı ca Er me ni le re da ir ılım lı gö rüş le ri ni di le ge ti rir.
Mek tup lar dan an la şıl dı ğı ka da rıy la Os man lı ay dın la rın dan ‘çok az da ol sa’ Rus -ya Türk le riy le il gi le nen ler var dır. Tür ki ye’de oku muş olan Hü se yin za de Ali Bey’in mu hi tin de ki Os man lı ay dın la rı na bu ko nu lar da bil gi ver miş ol ma sı nın bü yük bir pa -yı var dır. Ni te kim Ali Hay dar Mit hat da bu şe kil de dik ka ti ni Rus ya Müs lü man la rı na-Türk le ri ne çe vir miş tir.
Ali Hay dar Mit hat, si ya sî gö rüş le ri ni di le ge ti rir ken hür ri yet ten, de mok ra tik tu -tum dan, in san hak la rın dan ya na ılım lı bir ta vır ser gi ler. Böy le ce, dö ne mi ne gö re ne de re ce de ile ri gö rüş lü ol du ğu nu an la ma im kâ nı bu lu ruz.
Şah si ya zış ma la rın, mek tup la rın bir in sa nın iç dün ya sı nı, sa mi mi ka na at le ri ni, ba zen de dö ne min ka pa lı kal mış ba zı yan la rı nı öğ ren me de ne ka dar önem li ol du ğu -nu, bu mek tup lar dan bir ke re da ha mü şa he de et miş bu lu nu yo ruz.
KAY NAK LAR
Ak pı nar, Ya vuz (2008), İs ma il / Se çil miş Eser le ri, (3 C.), Ötü ken Ya yın la rı, İs tan bul (İs ma il Gas pı ra lı’nın si ya sî, sos yal gö rüş le ri ve ede bi yat an la yı şı için bu ese re ba kı la bi lir). Ali Bey, Hü se yin za de, Fü yu zat, nr. 1, 26 Ra ma zan 1324 (13 Ka sım 1906).
Fü yu zat, nr. 4, 5 Zil ka de 1324.
“Mit hat Pa şa”, Fü yu zat, nr. 2, 9 Şev val 1324 (26 Ka sım 1906). “Mit hat Pa şa za de Ali Hay dar Bey”, Fü yu zat, 29 Di ka ber 1906. “Tols toy luk Ne dir?”Fü yu zat, nr. 1, 26 Ra ma zan 1324 (13 Ka sım 1906).
Mit hat, Ali Hay dar (2008), Os man lı’dan Cum hu ri yet’e Ha tı ra la rım 1872-1946, haz. İs ma il Der vi şoğ lu, Ben gi Ya yın la rı, İs tan bul.
HÜ SE YİN ZA DE ALİ BEY AR Şİ VİN DE Kİ ALİ HAY DAR
MİT HAT’A AİT MEK TUP LA RIN ASILLA RI
Mek tup 1
Mek tup 4
