YABAN HAYATINDA PLASTiK ETKiSi
Doç. Dr. Emine Hesna KANDIR Vet. Hek. Tuğrul Çağrı GÜL
ÖZET: Doğada çözünmesi binlerce yıl alan plastiklerin gün geçtikçe esiri oluyoruz. Bu yazıda insanoğlunun üretim ve tüketim çılgınlığı yaşadığı plastik atıkların dünyayı paylaş-tığımız canlılar üzerindeki olumsuz etkilerinden
bahsedile-ABSTRACT: We’re becoming captive by the day of plastics that take thousands of years to dissolve in nature. In this article, we will talk about the negative effects of plastic wastes which human beings are experiencing the mad-PLASTIC EFFECT IN WILDLIFE
GİRİŞ
Belçika göçmeni Amerikalı kimyacı Leo Baekela, 1907 yılında ısı-dan etkilenmeyen plastik türü baka-liti bulduğunda Dünya’nın çehresinin nasıl değişeceğin farkında değildi. İn-sanlık tarihi boyunca bildiği tüm mad-delerden çok farklı olan plastik kolay şekil alan, elektriği iletmeyen, kolay kı-rılmayan, oksitlenmeyen ve paslanma-yan bir maddedir. Kömür, selüloz gibi doğal kaynaklardan da plastik üretil-mekle birlikte plastiğin başlıca ham-maddesi petroldür. Dünya petrolünün %4’ü plastikte kullanılmaktadır (1). 1950’lerde seri üretime başlanan ve günlük hayata daha çok katılan plastik,
günümüzde insanoğlunun en çok kullandığı sentetik ürün-dür. Pet şişelerden duvar boyalarına, araba lastiklerinden yiyecek ambalajlarına kadar her ortamda insanlığın haya-tını işgal etmiş durumdadır. Yapılan araştırmalar dünyada yılda 60 milyon ton plastik üretildiğini ve 27 milyon ton plastik atığı oluştuğunu bildirmektedir (2). Günümüz geri dönüşüm teknikleri, üretilen plastiğin, yalnızca %10’unu geri dönüştürebilmekte, Plastik bir poşetin doğada çözün-mesi 20 yıl sürerken, plastik şişelerin 450 yıl, misina 600 yıl, çocuk bezi 450 yıl, lastik ayakkabı tabanı 50-80 yıl, naylon kumaş 30-40 yıl çözünmeden denizde kalabilmektedir (3).
PLASTİKTEN 7. KITA GERÇEĞİ
İnsanlığın plastik kullanımı yoğun olarak devam ederken, Pasifik okyanusunun kuzeyinde plastikten yeni bir kıta büyümektedir. “7.kıta” adı
veri-len bu plastik yığını, su üzerinde yüzen çeşitli boyda ve ebatta plastik atıkların oluşturduğu Büyük Pasifik Çöp Alanı (The Great Pacific Garbage Patch) adı ile anılan dev bir kütledir (4). Suyun üzerinde yüzüyor olması altında bulu-nan deniz altı canlılarının ve mercan-ların güneş ışığından mahrum kalma-larına ve ölmelerine neden olmaktadır. Diğer taraftan çeşitli plastik maddeler deniz kaplumbağaları, balıklar ve su kuşları tarafından besin öğesi sanıla-rak yenilmekte veya canlıların vücutla-rını sararak hareket etmelerini engelle-mektedir.
SADECE SUCUL CANLILAR MI ETKİLENİYOR?
Denizlerdeki plastik atıklar, yabancı türlerin ve kir-leticilerin yeni yerlere taşınmasını, deniz tabanı canlılarının boğulmasını, kirleticilerin emilimini ve toksisitesini artır-maktadır. Araştırmalar özellikle deniz kuşları, kaplumbağa-lar, balıklar ve kabuklular dahil olmak üzere 250 den fazla deniz yaban hayatı türünün plastik atıkları yuttuğu veya dolaştıkları bildirilmektedir (5). Büyüklüğü 5 mm’nin altın-daki plastiklere mikroplastik denilmekte ve günümüzde okyanuslarda yaşayan hemen hemen her canlı türü mik-roplastik taşımaktadır. Birleşmiş Milletler rakamlarına göre okyanusların her kilometre karesinde ortalama 18 bin 500 adet plastik çöp vardır. Her yıl 100 bin deniz memelisi ve kaplumbağa, 1 milyon deniz kuşu bu sebepten dolayı ha-yatını kaybetmektedir (1).
Avrupa Birliği tarafından desteklenen INDICIT projesi kapsamında denizlerdeki çöplerin deniz canlıları üzerindeki etkileri incelenmiş ve 2018 yılına ait raporda, 187’si canlı, 424 ölü, 611 Caretta caretta incelendiğinde, %53’ünde sindirim sistemlerinde plastik varlığına rastlan-dığı bildirilmiştir. Araştırma Türkiye, İtalya, İspanya, Fransa, Portekiz, Yunanistan ve Tunus’tan kuruluşların ortaklaşa ça-lışması ile ortaya konulmuş, İtalya kıyılarında yakalanan bir kaplumbağanın midesinde Fransa’da satılan bir gıda ürü-nüne ait ambalaj bulunduğu belirtilmiştir (6).
Plastik çöplüğüne dönen dünyamızda yaban hay-vanları özellikle kuşlar, plastikleri besin maddesi sanabil-mektedir. Plastiklerin besin sanılarak yutulması halinde, mikro boyuttan makro boyuta değişen miktarlarda mide ve bağırsak içerisinde birikim özelliği gösterir. Biriken plas-tik atıklar sindirimi güçleştirir ve canlının kilo kaybederek ölümüne sebebiyet verebilir. Atık plastiklerin kuşlar üzerin-deki ana etkileri küçük plastik parçaların yutulmasından ve daha büyük parçaların ise bedenlerine dolaşmasından kay-naklanmaktadır. En son yapılan gözlemler, tüm deniz kuşu türlerinin en az % 40’ının yutulmuş plastik içerdiğini ve % 25’inin ise plastikle dolaştığını ifade et-mektedir. Kuşların plastiğe dolanması, yaralanmalarını, hareket etmelerini engellemelerini (yeterli miktarda be-sin elde etme veya avcılardan kaçın-mayı engelleme) ve boğulma gibi etki-leri içermektedir. Ancak, dolaşma çoğu türde nispeten seyrek görülmekte ve pek çok dolaşmış kuş, karadan uzakta öldükleri için tespit edilememektedir (7). Okyanuslarda yaşayan albatros martısı denizin üzerinde parıldayan plastik parçalarını balık sanmakta ve yuvasına taşıyarak yavrularını besle-meye çalışmaktadır. Ve sonuçta Albat-ros yuvalarında binlerce yavru martı plastik dolu kursaklarıyla ölü bulun-maktadır. Tayland’da kıyıya vuran bir kılavuz balina yavrusunun midesinde ise 80 adet plastik poşet bulunduğu bildirilmiştir (6)
Her ne kadar plastiğin zararlı etki-leri yoğun olarak deniz canlıları üze-rinde gözlense de karasal canlılarda da az değildir. Plastiğin zararlı etkileri karasal organizmalarda en çok insan-lar tarafından değiştirilerek şekillen-dirilmiş kentsel ve tarımsal alanlarda görülmektedir. Yuva kuran ya da yuva tamiratında bulunan kimi sucul kuşlar, balık ağları, gemici halatları ve poşet benzeri atıkları yuvalarına taşıyarak, bu materyalleri yuva şekillendirmede kullanabilmektedirler. Karasal kuşlar ise yuva yapımında balya ipleri, yonca poşeti, tarımda kullanılan diğer plastik malzemeleri tercih etmektedirler. Kuş-ların yuva yapımında plastik atıkları kullanma düzeyindeki artış
görülmek-olasılıklarının düşmesinden kaynaklanabilir (7).
Hem kentsel hem de tarımsal arazilerde üreyen Amerikan kargası (Corvus brachyrhynchos) yuvalarında ya-pılan bir araştırmada 106 yuvada 195 yavru izlenmiş, karga yuvalarının % 85.2’sinin yapımında insan atık malzemele-rinin kullanıldığı, 195 yavrunun 11’inin (% 5.6) bu mater-yallerle yuvalarına dolandıkları tespit edilmiştir. Tüm or-tamlarda, özellikle kentsel, tarımsal ve
denizcilik, potansiyel tehlikelerin (ip, paketleme ve saman balya sicimi, ba-lon şeridi, tel, olta) dikkatli bir şekilde imha edilmesi yavru kuşların dolaşma riskini azaltabilir (5).
Balık kartalı sık sık poşet, ip, oyuncak ve hatta plastik şişeler dahil olmak üzere yuvalarına çöp taşır. Özel-likle Balık kartalı yuvalarında yavrular paketleme kayışları, balon ipleri ve diğer ip benzeri eşyalar gibi parçalara dolanırlar. Yuvalarında çöp kullanan diğer kuşlar karabataklar, kargalar, ev ispinozu gibi kuşlar sayılabilir (7). Özellikle leylekler de yuvalarında plas-tik malzemelere geniş yer veren tür-lerdendir. Yuva yapımında kullanılan plastikler özellikle ip gibi bir maddeyle yavruların vücutlarına dolanabilmek-tedir. Ayaklarına ip dolanmış bir yavru
hayatının ilk günlerinde ayağa kalmakta veya yürümekte zorlanırken vücut kitlesi büyüdükçe ipin bağlandığı böl-gede boğumlanmalar şekillenmekte ve kan akışını azalt-maktadır. Yavru tarafından çözülemediğinde bu boğum-lanmalar ayakta kangrene neden olmakta ve uzuv kayıpları oluşturmaktadır.
Plastiğin yaban hayatı üzerine yok edici gücü, kimi nadir durumlarda cazibeli bir hal de alabilmektedir. Örne-ğin Çardak kuşu (Ptilonorhychidae), dişisini çekebilmek için küçük dallardan yaptığı çardak şeklindeki yuvasının çevre-sini çeşitli renklerde bitki yaprakları, çiçekler, mantarlar ve böceklerle süsleyerek çekici hale getirir. Ancak günümüzde doğada artan plastik varlığı bu kuşların kur tercihlerini de etkilemekte, giderek daha fazla renkli plastiği yuvalarına taşımakta, genelde mavi renkli pipetlere ve şişe kapakları-na yoğun ilgi göstermektedirler (8). Ancak plastiklerin bu kısa süreli cazibesi, öldürücü güçlerinin yanında anlamsız kalmaktadır.
Yaban hayvanlarının plastiklerle olan mücadelesin-de kaybemücadelesin-den taraf samücadelesin-dece onlar mücadelesin-değildir. Bu mücamücadelesin-delemücadelesin-de en ağır darbeyi insanoğlu almakta, yaşamsal
kaynakları-nın büyük bir kısmını kaybetmektedir. İnsan ya plastik üretim ve kullanım çılgınlığını en aza indirecek ya da göz göre göre plastik canavarına teslim olacaktır. Atıklarımızı evimizden uzak-laştırmamız onların yok olduğu anla-mına gelmemektedir. Atık bertaraf sis-temlerini geliştirmek ve bu sistemlere uyum sağlamak, en basitinden poşet, pipet, pet şişe vb materyallerin günlük kullanımını azaltmak, sıfır atık misyo-nunu benimsemek, bir canın hayatını bağışlamak ile hemen hemen aynı an-lamda… Seçim sizin…
4 Aralık Dünya Yaban Hayatı Koruma Gününüz kutlu olsun… KAYNAKLAR 1. http://www.hurriyet.com.tr/ kelebek/plastik-100-yasinda-6636718 2. https://www.tr.undp.org/con- tent/turkey/tr/home/presscenter/articles/2018/07/tuerki-ye-de-guende-144-ton-plastik-atk-denize-karyor.html 3. https://www.suhakki.org/2017/03/dosya-denizlerde-plas-tik-kirliligi/ 4. https://www.sifiratik.gov.tr/kutuphane/haberler/turkiye-nin-iki-kati-olan-bu-dev-ada-hic-kimsenin-ve-herkesin 5. Andrea K. Townsend , Christopher M. Barker (2014)
Plas-tic and the Nest Entanglement of Urban and Agricultural Crows, PLOS ONE | www.plosone.org , January 2014 | Volu-me 9 | Issue 1 | e88006
6. https://www.bbc.com/turkce/haberler-44370013
7. Ryan P.G. (2018) Entanglement of birds in plastics and synt-hetic materials, Marine pollution bulletin, 135, 159-164. 8. Coleman SE, Patricelli GA, Borgia G (2004) Variable females
preferences drive complex male displays. Nature 428:742– 745. https://doi.org/10.1038/nature02419
