Elli yıl önce..

2

*7T

-ELLİ YIL ÖNCE..

Muhsin ERTUĞRUL

* ^

Ş

^

Türk Kadını Sahnede

B u g ü n 6 a r a l ık 1973.

T a m elli yıl önce 6 a r a l ı k 1923 p e r ş e m b e gecesi, o g ü n e k a d a r b ü t ü n s a n a t h a y a t ı m b o ­ y u n c a ü l k ü ed in d iğ im , T ü r k k a d ın ı n ı n s a h n e y e ç ık m a s ı r e s m e n g e rçe k le ş ti. E ğ e r b i r g ü n T ü r k T iy a t r o T a r i h i ’n d e b a y r a m g ü n ü seçilmek ge­ r e k i r s e bu , e lb e t te ki t i y a t r o m u z u n ö k s ü z lü k ­ te n k u r t u l d u ğ u g ü n o lacak tır. C u m h u r i y e t ’in b e n im s e n m e s in d e n iki gün s o n r a A d n a n ( A d ı v a r ) B e y ’in e vin de, H alid e E d ip ( A d ı v a r ) H a n ı m ’ın da h a z ı r o ld u ğ u b i r to p la n t ıd a , k a f a m d a tas a r l a d ı ğ ı m b ir atı lım ı söz k o n u s u e tt i m . «A teşt en G ömlek» film inde o l d u ğ u gibi, yine Bedia ile M ü n i r e ’yi, y en i b ir p iy e s te , sa h n e y e ç ı k a r m a k istediğim i sö yledim . A d n a n B e y ’d e n ald ığım k a r ş ılık şu o l d u :

«Bu k o n u d a bizim kişisel g ö r ü ş ü m ü z ü bi­ lirsin. B ence b i r s a k ın c a olmadığı gibi, t a m t ers in e , böy le b i r g iriş im i tem si l e ttiğ im C u m ­ h u r i y e t H ü k ü m e t i de sevinçle o n a y la r . E lv e ­ r i r ki, b u n u u y g u l a y a c a ğ ı n g üne k a d a r , b u r a ­ d a k ü m e l e n e n k a r a k u v v e t i n b a ğ n a z y a r d a k ç ı ­ lar ı sizi e n g e lle m e s in le r . Sen h a z ır la n , kesin g ü n ü n ü de b a n a b ild ir, g e r e k e n t e r t i b i alalım !»

A d n a n Bey, k u ş k u s u n d a h a k l ı y d ı : Başa rıs ız b i r d e n e m e o lm u ş tu .

O g ü n e k a d a r y ıll arca T ü r k k a d ın ın ın sah ­ n e y e k a tılm a s ı için d e r g il e r d e y a z ı l a r y a z m ı ş ­ tım . T iy a t r o m u z u n , t i y a t r o y a zarlı ğ ım ızın ge­ liş m esi için k a d ın ım ız ın , b u sa n a tı k ı s ı r lı k t a n k u r t a r m a s ı y o l u n d a s a y f a l a r ü s t ü n d e u m a c ı la r ­ la savaşm ış tı m . H a t ta b i r y a z ım d a :

« içim de b i r his v a r ki a r t ı k , d a h a çok bek- lem iyec eğiz . Y a r ın , k a lb i n d e t iy a t r o sevgisiyle s a n a t h e v es in d e n b a ş k a b i r şey b u l u n m a y a n h a n ım l a r ı m ı z d a n elbet b i r ces u ru ç ık a ca k ve s a h n e y e k a tıla c a k . Y ı l la r d a n b e ri k o lu m u z u , b u d u m u z u k ı m ı l d a t m ıy a n b ağ n azlı ğ ın nasıl b ir «H eyûlâ» o l d u ğ u n u i s p a t ed ecek !» (9 k a s ım 1918, T e m a ş a ) demişt im.

G e r ç e k t e n de çok iyi b i r aile d en «AFİFE» a d ın d a b ö y le k a h r a m a n , o k u m u ş b i r kız çıktı, s ahneye atıldı. A m a H e y û lâ san d ığ ım ız k a r a u m ac ı onu y e n d i ve yedi.

Birin ci D ü n y a S a v a ş ı ’n d a n so nra, O s m an lı i m p a r a t o r l u ğ u çö k m ü ş , b ü t ü n ü l k e y i y a b an c ı g ü ç le r p a y la şm ıştı. İ s t a n b u l'd a ç ık a rcı ç e v r e ­ le r , işb irlik ç ile r ba şa geçm işti. K u k l a h ü k ü m e t d a r b o ğ a zlara d a y a n ın c a , h alk ı o y a l a m a k için, h e r z am an , h e r y e r d e o ld u ğ u gibi, din, i m a n , v icd a n s ö m ü r ü l e r i n e girişirdi. 1918, işte böyle b i r d ö n em d i. B a ğ n az lı k h o r t la m ış , kol g eziy o r­ du. Y a ş a y a n l a r ı b ı r a k ı n , ç o k ta n göçen b ü y ü k ş a ir T ev fik F i k r e t ’i bile n e r d e y s e , s ı r t la n ağı­ l ın d a n fırla m ış gibi, m e z a r ı n d a n ç ık a r ıp s o r ­ g u y a sü r ü k liy e c e k ti. Öyle in a n ı l m a z b i r s a l d ır ı d ö n e m in e giril m iş ti . İşte ilk T ü r k k a d ın ı n ı n sa h n e y e ç ık a rılm as ı b ö yles in e k a r a , b öyles in e m u ts u z g ü n l e r e r a s tla m ış tı. Biric ik g ü v e n da­ y a n a ğ ı gizlilik teyd i. K im s e y e h a b e r v e r m e d e n , ç o m a r la r ı u y a n d ı r m a d a n b ir oldu b ittiy e g e tir ­ m e k g e rek ti. N itek im D A R Ü L B E D A Y İ de b ö y ­ le yaptı . 1920’n i n 9 ey lü l p e r ş e m b e ak ş a m ı, K a ­ d ıköy k ışlık A P O L L O N T iy a t r o s u n d a (ş im d ik i K E X sin e m a sı) H ü s ey in S u a t Y A L Ç I N ’ın «Ya­ m ala r» p iy es in d e J a l e t a k m a a d iy l e A f i f e ’yi

sa h n e y e çık a rm ış tı. B ö y lelik le ilk T ü r k kadın ı tiy a t r o t arih im ize a y ak basm ış o lu y o r d u . Gel gelelim , e rte si h a f ta y in e K a d ı k ö y 'ü n d e , b u kez «Tatlı Sır» p iy e s in d e k i N E Y İR r o lü y le A fife ’nin sa h n e y e çıktığı ç e v r e d e d u y u l d u . G erisini DA- R Ü L B E D A Y İ i d a r e k u r u l u n u n 15 ey lü l 1920’de B e le diye B a ş k a n lığ ın a t a n d ı r n a m e ü s l û b u y l a y a zdığı b e lg e d e n o k u y a l ı m :

(...) B irinci p e r d e n i n s o n u n d a K a d ık ö y Polis B a ş k o m is eri E f e n d i sa h n e y e geldi ve a k tr i s l e r a r a s ın d a m ü s lim b i r h a n ım b u lu n d u ­ ğ u n d a n o y u n u y a s a k lıy a c a ğ ın ı bild irdi. J a l e H a n ı m ı n ikinci p e r d e d e vazifesi o lm ad ığ ı, ü ç ü n ­ cü p e r d e d e k i r o l ü de e h em m iy e ts iz o ld u ğ u n ­ d a n o y u n u n y a s a k la n m a s ı .gibi b i r olaya g ir i­ şilmem es i, ş a y e t b u h a n ım ı n a k tr i s l i k e tm e s i­ ni e n g elley e n b i r k a n u n v a r s a erte si g ü n za­ b ıta c a u y g u l a n m a s ı , o r a d a b u l u n a n y ö n e tim k u r u l u ü y e le r im i z d e n H ü s e y i n S u a t (Y a lçın ) ve I b ı ıü r r e f ik A h m e t N u r i ( S e k izin ci) v e edebi- k u r u l ü y ele ri R eşa t N u ri ( G ü ı ı te k i n ) ve Salih F u a t B e y le r t a r a f ı n d a n rica edildi. B u r icay a a ld ı r m a d a n ikinci p e r d e d e n s o n r a o y u n u n y a ­ s a k lan d ığ ı s e y ircilere d u y u r u l d u . Müslim k a ­ d ı n la r ı n re sm i d e v le t d a ir e le r i n d e m e m u r l u k , t ü c c a r y a n ın d a y azıcılık , v e z n e d a r lık , so k a k ­ l a r d a satıc ılık, h a tta ell e rin d e resm î v e sik a ile fa hiş elik e tm e s in e h ü k ü m e t ç e m ü s a a d e edildiği h a ld e b i r s a n a t mesleğ i olan tiy a t r o c u l u ğ a g ir­ m es in i y a s a k l a y a n hiç h ir s ebep olm a m as ı g e rek ir. (...) Z a b ıta , o y u n u y a s a k l a m a k l a k a l ­ m a m ış , olay s ı r a s ı n d a s a h n e d e b u l u n a n Ş air Celâl S â h i r ( E r o z a n ) B eyi m e r k e z e g ö t ü r ü p iki s a a t t u t u k l a m ı ş t ı r .

S a h n e d e , kellesi ve geleceği ü s t ü n e p a z a r ­ lık s ü r e r k e n zavallı Afife, zalim b i r avcı ö n ü n ­ den s e y ir te n s ü lü n gibi d a ld a n d a la kaçm ış, s o n u n d a , t i y a t r o kiracıs ı S iro ç k in 'i n e v in e sı­ ğınmışt ı. Böyles in e k a h r a m a n c a b a ş l a y a n ü m i t dolu b i r s a n a t h a y a t ı nası l b i tt i diye m e r a k ederse niz, şöyle s o n u ç l a n d ı :

«Biraz so n ra , iki h a s ta b a k ıc ı, b a ş h e k im i n ö n ü n e b i r s edye b ı r a k t ı l a r . D ik k a t e ttim , bu s e d y e n in ne a ltın d a b ir ta ş k ın l ı k , ne ü s t ü n d e b i r şişk in lik v a r d ı. Boş hissini v e r iy o r d u . Y a l­ nız b a tt a n iy e n in u c u n d a n b ir t u t a m saç çık ­ m ış tı . Ö r t ü y ü a ç t ı k la r ı z a m a n d e h ş e tle y e r im ­ d e n k a lk tığ ım ı h a tı r l ıy o r u m . K a r ş ı m d a , sadece iri siy a h g ö z le riy le canlı b i r c es et v a r d ı. C ese t y a v a ş y a v a ş d o ğ r u l d u . B a c a k la r ı, ko lla rı b ü ­ z ü lm ü ş t ü . Deri b i r t o r b a iç inde b eş on k e m i k ­ t e n i b a r e t t i b u in sa n!»

«— Beni u n u t m u ş la r , diyor du, sahneye çıktı­ ğım z am an a ln ım ria n öpe n m u h a r r i r , be ni teş­ v ik e den b ü y ü k a d a m l a r , h a y r a n l a r ı m , se yirci ­ lerim , a r k a d a ş l a r ı m , hepsi beni u n u t t u . B u r a d a b o ğ u l u y o r u m , t ı m a r h a n e köşe si nde ölm ek iste­ m iy o r u m . N e y a p ın y â p m , beni ç ık a r ın b u r a ­ d a n!» ( N u s r e t S a f a C o şk u n , P e r d e ve S a h n e dergisi, 1941, No. 6).

K a d ık ö y b a ş k o m is eri, ha ğ n az bir göreneğin e tk is in d e , A fife ’nin ilk s a n a t ad ım ın ı köslek- lem işti. O na b u n u y a p t ı r a n ge ri b ırak ılm ış to p ­ lu m d u . Böylcce kızın y a ş a m k a y n ağ ın ı, s a n a ta bağlı n a r in k ö k lerin i k u r u t m u ş t u k . Bu «Baş- k o m is e r olayı», D A R Ü L B E D A Y İ 'i o k a d a r yıl- d ı r m ı ş t ı ki, İ s t a n b u l ’a ikinci b i r F a tih gibi gi­ r e n R e fet P a şa ( B e lc in in ş e refin e 31 e k im 1922’ de v e ril en «UÇU RU M» o y u n u n d a , fırsatı d e ğ e r ­ le n d i r e r e k , ikinci kez Afife d e n e y in e g iriş em e ­ di. A f if e ’nin k a h r a m a n l ı ğ ı, b e lle k le r d e altın d an b i r a n ıt , a m a tiy a t r o ç e v r e s in d e .ocak k u r u m u y - le ö r t ü lü b i r anı gibi kaldı.

İkinci Deney

E n g üçlü kişinin ağız y o k l a m a s ı n d a n a ld ı ­ ğım o n a y d a n s o n ra h azırlı ğa b a ş la d ım . Ö nem li k o n u , o y n a n a c a k piyes in seçim iydi. A tıla c ak a d ım , C u m h u r iy e t d ö n e m in d e T ü r k k a d ın ın ın s a h n e s a n a tı n a girişini r e s m e n m ü h iirlcy e ce k ti.

B a t ı ’da t iy a t r o o k u l u n u b i ti r e n öğrencile rin, özellikle k a d ın l a r ı n , h angi p iy es te , hangi ro ld e s a h n e y e adım a tı şla rı, ö m ü r b o y u tatlı b i r anı sayılı r. Ş im d i iş, bu ta r i h i olayı dile ge tirec e k p iy es in yüce b ir n ite lik taş ım a s ın ı s a ğ lam ak tı. O n l a r a d o n u k p a ta t e s , ç ü r ü k d o m ate s gibi t a t ­ sız, ekşi b i r vodvil o y n a ta m a z d ım . B ir b a şe ser g e rek ti. B u n d a i m d a d ı m a ye ti şe n, y a y m a c ı l a r ­ d a n ald ığ ım b i r k i ta p t a k i şöyle b i r yazı o ld u :

«Bizim t iy a t r o m u z k a d a r y e n ile ş tir ilm e s i g e rek e n hiç b i r şe y y o k t u r , i n s a n ı b u n a lt a n a ğ ır b i r h a v a , bol bol toz d u m a n , can sıkıntı sı . İ n s a n t iy a t r o y a , İn a n ın , gidilecek b a ş k a y e r ol­ m ad ığ ı için gidiyor. S a h n e y e b a k a r b a k m a z e sn ers in , s o n ra da içinden s ö v ü p s av ars ın .

T i y a t r o n u n havas ı b u d a la c a ş ey lerle de ğiş­ tirilem ez. S eb eb i de p e k s a d e : T iy a t r o y u b u t ü r l ü ş e y le r le d e s t e k l e y i p o n a r m a işi şim diy e k a d a r çok d e n e n m i ş t ir . A r t ı k t i y a t r o y u b a ş k a b i r k u t u b a b a ş v u r u p y e n il e ş t ir m e k g e r e k ir . O k u t u p da S H A K E S P E A R E ’dir. S H A K E S - P E A R E ’i d ers a lm a k için, sadece t i y a t r o y u ye­

n i le ş t i r m e k için h e r y e r d e , h e r z a m a n o y n a m a k ş a r t tı r .» ( A n t o n Çelıof, 1882) B e y n im i n ib r es i «O T H E L L O » ü s t ü n d e d u r ­ du . B u p iyes in e r k e k ro lle ri ne k a d a r a ğırs a, ik i k a d ın ro lü o k a d a r h a f if tir. H e m e n işe b a ş ­ l a d ık , b i r a y d a e s e r h a z ır la n d ı, d e k o r, k o s tü m t a m a m l a n d ı . O y n a n a c a k p iy es i v e t a r i h i n i H a ­ riciye M u r a h h a s lığ ı D a ir e s in d e A d n a n B e y ’e b ild i r d i m . 6 a r a l ık 1923 p e r ş e m b e a k ş a m ı V a r ­ y e te T i y a t r o s u n d a (ş i m d ik i D o r m e n T iy a t r o s u ) T ü r k K a d ı n la r ıy l a O T H E L L O o y n a n a c a ğ ı n ı bil­ d ir en kısa b i r i lâ n A k ş a m g a z e te s in d e çıktı. O y u n b a ş l a d ı : C u m h u r i y e t i n ilâ n ın d a n tam o tu z sekiz g ü n so n ra. İ s t a n b u l ’da b ir d e v rim i p e rçin le y e ce k ve T ü r k T iy a t r o s u n d a «K adınlı Çağ»ı g e r ç e k le ş t i r e c e k olan p e r d e açıldı. Bedia M u v a h h i t «D esd cm ona»yı, M ü n ire E y ü p = Ne- y ire N e y ir «Emilia»yı c a n l a n d ı r d ı la r . P iy e s hiç a k s a m a d a n o y n a n d ı. O y u n sü resin ce hiç bir t a ş k ı n l ı k o lm a d ı, a lk ı ş t a n b a ş k a ! B öylelikle İ s t a n b u l'd a . C u m h u r i y e t H ü k ü m e t i ’nin y e tk ili m ü m e s s illeri ö n ü n d e , T ü r k k a d ın ı n a b a ğ n az lık eliy le v u r u l a n p r a n g a n ı n h a lk a l a r ı k ırılm ış ol­ du. T iv a t r o s a n a tı da C u m h u r i y e t ’in e r d e m l e ­ r i n d e n ilk ini b ö y le t a n ı d ı ve ta t t ı.

Mutlu Sonuç

O y u n b i t t i : H e y e c a n d a n ve aşırı y o r g u n l u k ­ ta n bitk in b ir d u r u m d a , t a v u k t a b u t u k a d a r d a r s o y u n m a o d a la r ın d a n so ğ u k h a v a y a ç ık a r ­ k e n b ü t ü n a r k a d a ş l a r d a , y ıll arın öz le m in i g e r ­ ç e k l e ş ti r m e n i n , sözden ise geçm iş o l m a n ı n m u t ­ l u lu ğ u v a rd ı.

Y a n k ısı ne oldu ? «Othello son g ü n l e r d e İs­ t a n b u l T ü r k â le m in in g erçek b i r s a n a t ha disesi oldu. T ü r k s a n a t k â r l a r ı n ı n v o d v i l ’den d ü n y a ­ n ın b ü y ü k b ir ş a h e s e r i n e a tl a m a la r ı , T ü r k âle­ m in i n emsalsiz b i r r a ğ b e t le böy le b ir ese ri k a r ­ şılam ası, T ü r k k a d ın s a n a t k â r l a r ı n iş t ir a k i b u ­ n u şa y a n ı t e b r i k b i r « v a k ’a» ha li ne so k tu .

6 a r a lık gecesi, V a r y e t e T iy a t r o s u çok d ik­ katl i. çok a l â k a d a r ve gü zid e b ir T ü r k h a lk ı ile h ı n c a h ı n ç d o lu y d u (...) Bu gece yi m e m l e k e t t e s a h n e sa n a tı y o lu n d a ya ln ız ilk a d ım d iy e de­ ğil, u z u n h i r y o lu n başl angıcı diye t e l â k k i e t­ m e k isteriz.» (1)

B ir k a ç sa tırın ı y u k a r ı y a a k ta r d ığ ı m ız b i r b u ç u k s ü t u n l u k yazı da ön eril diği gibi bu bir b aşlan g ıç oldu N itek im yeni yeni h a n ı m l a r ı m ı ­ zın k a tılm a s iv le t i y a t r o m u z u n C u m h u r i y e t dö­ n e m i n d e ( Y e n id e n Dirilişi) s a y ıla n v e eşsiz ta kim çalışm as ı d iy e a n ıla n b i r ( F e r a h Yılı = 1924 - 1925) doğ du.

Bence, fi a r a l ık 1923 s a n a t ç ev r e m iz d e d u y u ­ l a n ve gü çlü ne fesi A n k a r a ’d ak i B ü y ü k ö n d e r ­ den ge len ilk «K A LK » b o r u s u d u r .

Elli yıl s o n r a b u g ü n , g azete sa y f a la r ın ı açıp sıra sıra T ü r k k a d ın s a n a tç ıl a r ın ı n a d la rın ı o k u ­ d u k ç a h e p kendi k e n d im e s o r a r ı m :

«A caba b u seçkin h a n ım la r ım ız , k e n d ile rin e b u g ü n k ü o r t a m ı s a ğ l a m a k için, S e m e n d e r gibi ateşe a tılan , ö z ü n ü n cellâdı, d e li l e r e v in d e can v e r e n K a h r a m a n A F İ F E ’n in çileli sa vaş ö y k ü ­ s ü n ü b iliy o rlar mı?» diye.

(1) H alid e E d ip , A k ş am , 9 A ra lık 1923 No. 1858

Kişisel Arşivlerde İstanbul Belleği Taha Toros Arşivi