Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi

...!!A:..ı.Ü"'-!...To!!Uurkiw·yt.!!a!.:tA~r!.!!a~stı!!.r!!!m~al~ar!.!.ı .!i<E.!!ins~ti'l!tU!2'sU....D..,e...rg....i,""si....S...aı!yı,-!ı....6 ...E""rz""u""ru!!.!m...2~OO~ı -=.1

07-DERSAADETTE SABAH EZANLARIİLE KİRALIKKONAK ROMANLARINASOSYOLOJİKİNCELEMEMETODUİLE BİR BAKıŞ

MaksutYİGİTBAŞ·

E

debiyat toplumladogmuşvegelişmiştir. Hiç şüpheyoktur ki ait olduğu toplumdan ya da çevresinden bir şeyler almasın. 'Sadece sanat' benimseyenlerin dahi eserlerine baktıgımızdasosyal hayata dair unsurlararastlarız. Halktan ve sosyallikten kopukoluşuyla eleştiriledurulanDivanEdebiyatı'nınbugün cemiyetiyle içiçeligiaraştırıcılar tarafındanedebiyatdünyasına sunulmaktadır.

Sosyoloji ve edebiyat kardeş bilim dallarıdır. Edebiyatı anlamak için sosyoloji ile ilgili olmak; sosyoloji çalışmalarında ise edebiyata başvurmak vazgeçilmezdir. Bu hususa dair Prof. Kemal Karpat şunları söyler: "Türkiye 'nin

sosyal tarihini yazacak olanların ilk sağlam kaynağı şüphesiz ki edebiyat

olacaktır."J Edebiyat sosyolojisi, edebi eser-toplum münasebetine dayanır. Bu konuda ilk bahis 19. Yüzyılın başındaMme de Staeldir. Onun 'Sosyal Kurumlarla Münasebetleri Bakımından Edebiyat' adlı çalışması edebiyat sosyolojisi alanında yapılmış bir başlangıçtır. Edebiyat sosyolojisinin yöntem ve kuram seviyesine

ulaşması ise Hippolyte Taine iledir. Taine, İngiliz edebiyatı tarihini sosyolojik

yönden inceleyerek 'Histoire de la Litterature Anglosie'yi 1858'de yazar. Edebiyat sosyolojisi Taine'den sonra bir hayli gelişim göstermiş ve eleştiri sahasında 'sosyolojikeleştiri kuramı'nındadoğuşunu sağlamıştır.

Edebiyat sosyolojisi inceleme metodu günümüzde önem kazanan inceleme

yaklaşımıdır. Yazımızda bu inceleme metodunu kullanarak Atilla İlhan'ın

'Dersaadette SabahEzanları' ile Yakub Kadri Karaosmanoglu'nun 'KiralıkKonak' adlıeserlerinikarşılaştırmaya çalıştık. Buromanları seçmemizde, konu edindikleri olaylarındönemin gerek sosyal, gerekse siyasiyapısıyla içiçeliğiönemliroloynadı. Sosyolojik ve edebi perspektiften bakılarak ele alınan her iki roman, bize zengin verileriyle benzerçalışmalariçinşevkverdi.

DERSAADETTE SABAH EZANLARI I-KODunun EdebiHaritası:

l-Mekan-Zaman:

Dersaadette Sabah Ezanları'nda zaman Mayıs 1909-1920 tarihlerini kapsar. Roman 1919 tarihli bölümlebaşlar. İkincibölümde 1909'daki 1919 ile ilintili zaman dilimine geçilir. Son olarakİzmir'in işgaltarihini esas alan bölüm yeralır.Mekanlar • Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.

_

ı

os-

M. Yillithas: Dersaadetle SahahEzanlarılle){iralıkKonak Romanlarana Sosyoloiik... ise buzıi.manlailgilidir. 1909 tarihli bölllmde mekan Selanik merkezlidir. Bu arada Abdi Bey'in Paris'teki tahsil, sefahat ile İttihat ve Terakki Cemiyetine

dahili

de anlatılır. 19i9 ve 20 tarihli bölümlerde iseİstanbulmerkezli mekan söz konusudur.

2-BaşlıcaKarakterler: Abdi bey:

Selanik'te yaşayan Türklerden Halıcızadeler lakaplı zengin bir ailenin çocugudur. Abdi bey"; kısa boylu, zeki fakat sefih biridir. Kısa boylu oluşu küçüklü~nde ve olgunluk döneminde kendisi için üzücü, başkalarınca da alay konusu olur.tıkokul çaglarında arkadaşları:

"BacaksızAbdi Dolmayıkapti Dolmasıcakti Agzını yakti"ı

diyerek onunla alayederler. Romandaşehvet düşkünüolarakkarşımıza çıkan Abdi bey, bu ihtirasını daha ziyade Yahudi komşuları Rosa ile telafiye çalışır. Babasıoglununçapkınlıklarınıduyunca onu tahsil için Paris'e gönderir. Fakat Abdi bey Ulum u Siyasiye tahsili için gittigi Paris'te sefih isteklerini tatmindenbaşkabir

deİttihadve Terakki Cemiyetinekatılır.ParisdönüşüailesitarafındanAlarnan Ziya

bey'in kızı Neveser ile evlendirilir. İttihad ve Terakki üyeligine ailesinin Selanik'teki aile nüfuzu ve zenginligi eklenincekısasürede cemiyet içinde önemli bir konumaulaşır.Mütareke üzerine digerİttihatçılar gibi savaşsuçlusu durumuna düşer.Bundandolayıevini öteden beri ihmal ettigi gibi,tutuklanına endişesiüzerine eski YahudikomşularıRosa Mirzahilerde ikamet etmeyebaşlar.Bunda korkusunun payı oldugu gibi sefahat merakının da rolü vardır. Çünkü Rosa'nın kocası Leon Mirzahi evindedurmadıgıgibiRosa'nın kızı Raşelde oldukçaserpilmiştir.

Neveser:

Almanya'ya olan muhabbetinden dolayı Alarnan Ziya bey diye tanınan bir babanın kızı olan Neveser, içli ve duygusal bir kızdır. Schwester Magda adlı bir mürebbiyenin elinde, dönemine göre modem biri olarak Alman kültürüne göre yetiştirilir. Güzel bir kız oluşu erkeklerin dikkatini celbetmesine neden olur. Kendisini ilk seven ve onaaşk şiirleriyazan Münirin gençlikaşkınacevap vermez. Nüfuzlu bir aileye mensup,itibarlıbir siyasi kimlige sahip olanHalıcızadelerin ogıu Abdi bey'eeş olmayıtercih eder. Bu evlilikte, Abdi Bey'in Paris'tebulunmuşlugu,

İttihad ve Terakki'ye üye oluşu ile mürebbiyesi Magda'nın da destekleyici

tavsiyeleri önemli roloynar.

•İmla kurallarıkonusundaromanıardaki imlalar dikkatealınmıştır.

....,aA"-.Ü!<.·.:...T!.!iı!!.·r.ll:!ki~va~t~A~r~aswtı'-!.Jrmw;a...l....ar...I ...E...ns""tiwtnllıı:ş~n~D""ergUi0!.2iş!...i""Sa..,v,,-ı~16...E...rz",u...ru...m...20"-lO~1 ---=-ı

09-Ancak Abdi beyle evlenen Neveser, bu evliligin ilk gününde hayalkırıklı~ına ugramıştır. Bu nedenle ruhen yıpranır ve çok sürmeden dönemin ince hastalıgı vererne yakalanır. Aradan geçen zamanla birlikte Selanik'in Yunanlılara terki üzerine, kocasıyla İstanbul'a yerleşen Neveser, kocasınca daima şehvet ugTuna ihmal edilir.KardeşiAhmet'in Almanya'datıptahsilini tamamlayarak yurdadönüşü

ile kardeşinin arkadaşı Münif Sabri dünyasına girer. İlk ve gerçek aşkı Müfıt'te

bulur. Ancak gizli görev ile Milli Mücadelenin içinde olan Münif, çok geçmeden şehitedilir.

MünifSabri

Münif Sabri,sarışın, şair mizaçlı ve milliyetçi bir gençtir. Neveser'inkardeşi Ahmet ile feyziye idadisinden arkadaşolan Münif, bu esnada Neveser'i sever. Ona Cenab'ı takliden aşk şiirleri yazar. Neveser'in Abdi bey' le evlenme durumu belirince, ona sevgisini belirtip Abdi beyle evlenmemesini, bunun kendisine mutluluk getirmeyecegini söyler. Ancak Neveser onu azarlar ve Abdi beyle evlenme fikrinden vazgeçmez. Münifise Nevesere olanaşkınıkalbine gömer.

i. DünyaSavaşı yıllarındaikiyıl Teşkilat-ı Mahsusa'da (istihbarat Dairesi) hizmet eder. Bu arada Seddülbahir'de ayagından yaralanır. Savaş bitiminde ise istihbarat hizmetiyle Anadolu Müdafaa-yi Hukuk'ta görev yapar. Arada Birlik Gazetesineyazılaryazar. Savaş sonrası Almanya'dan tahsilini tamamlayarak yurda dönen Ahmet'le liseden kalan dostlugunu sürdürür. Bu yolla tekrar Neveser'i görür, hisleridepreşirvekısasürede birbirlerini ölesiye severler. Neveser'e Milli mücadele hassasiyetini iletir: "Harp bitmedi Neveser, gayr-i muayyen bir zemine intikal etti.

Vatam hasm-ı biamanına suhuletle terketmek bize yakışmaz' Şerait ne kadar

aleyhimize tecelli ederse etsin vuruşmak azmindeyiz...3

Münif, Nevreser ile hayatlarınınikincibaharını yaşayacakken şehitedilir.

Roza Mirzahi

Halıcızadelerin Selanik'te komşuları Yahudi ailesi Barzilayların kızıdır. Babası Mişon Barzilay, uzun yıllar yeniçerilerin elbiseleri ile ilgili bir hizmette, saraya yakın ailenin son mensubudur. Rosa'nın annesi ise Grasio Barzilaydır. Bu kadın "kaş/ıgözlü, gerdam kat kattakıştırmayısever, altın dişivekahkahası bol bir kadıncağız...,,4dır. Rosa'nın Mirzahi lakabı kocası Leon Mirzahi'den gelir. Şehvetperest, duygusuz ve hayatı maddeden ibaret gören biridir. Rosa komşu çocuğu olan Abdi beyle çocukluklarından itibaren sevişirler. Bu kocasının işi nedeniyle sık sık seyahate çıkmasından dolayı evliliginden sonra da devam eder. Kızı Raşel'ide kendisi gibiyetiştirir.

3İlhan,a.g.e., s.3 18.

-110- M.Yiititbas: Dersaadette Sabah Ezanlar.İle KiralıkKonak Romanlarma Sosyololik...

Schwester Magda

Nevreser ikiyaşındaiken Ziya bey bukadınıMünih'ten getirtir. Nevreser ve Cemil'in yetişmesindebüyük rol üstlenen Magda onlara Almanca ögretir. Daha sonra Almanya tesirinde kalan Cemiltıptahsili için dilini bildigiAlmanya'yıtercih edecektir. Nevreser'in Abdi bey ile evliliginde de rolü olan Magda, Abdi bey'in alafranga oluşundan ve tahsilini Avrupa'da yapışından dolayı Nevreser'e onu tavsiye eder.

(Alaman) Ziya bey

Almanya'da bulunmuş ve kuvvetle bu ülkenin tesiri altında kalmış biridir. Ziya beyin evinde, mürebbiye olarak Almanya'dan getirttigiMagda'nındestegi ile Alman kültür ve hayatının etkileri görülür. Böylece kendisine 'Alaman' lakabı takılır: "Mahalle komşularına bakılırsa, evin içi zaten Almanya, elmalı Alman

çörekleri, Bavyera şarapları, cilt cilt kitaplar vs. Bunlara Ziya bey 'in elinde

olmaksızın muhaverelerine kattığı Almanya amları eklenirse, Selaniklilerin ona

Alaman Ziyabeyadım takması yadırgamr mı?,,5

3-01ay Örgüsü:

Selanik'tehalıcılıklanamalmış Halıcızadeler, şehrinnüfuzlu ailelerindendir. Ailenin tek varisi(Bacaksız)Abdi beydir. Aileninvarlıklı oluşuve devrinşehirhalk yapısından ötürü gayri müslimlerle yakın temastadırlar. Çapkın bir kişiligi olan Abdi, bu durumdan faydalanarak komşuları Barziyaıarın kızı Rosa ile yasak aşk yaşar. Ayrıca diger çapkınlıklarıyla dillere düşer. Babası İsmail beyonu Paris'e gönderir. Paris'te Abdi bey, Ulum u Siyasiye tahsili görecektir. Fakat Paris'e gidince Abdi bey, okuldan ziyade sefahate devam eder. Bu arada birer Jöntürk olanİttihad ve Terakkicilerle temasa geçerek cemiyetekatılır.

Uzun sürekaldıgı Paris'ten yurda döndügünde Abdi beyibabası İsmail bey hemen evlendirme yoluna gider. Adayolarak ise Alarnan Ziya beyin kızıNeveser münasip görülür. Çünkü Neveser güzel ve modern bir kızdır. Neveserin kardeşi Ahmet bu evliligekarşı çıkar.Neveseri seven Münif Sabri, Abdi beyhakkındaonu uyarırsadaNeveser bu konuda ikna olmaz.Kısasüre içinde evlenirler.Halıcızadeler Neveseri begenir ve çok sürrneden konagın gözdesi yaparlar. Ancak Neveser kocasındakendi duyarlılıgını bulamaz. Bu nedenle büyük bir hayal kınklıgı yaşar. Evlilik Abdi beyi hiç degiştirmez, sadece iyi biri ile evlendigine inanır ve gayr-ı meşrumünasebetlerine devam eder. BalkanSavaşlarıvei.DünyaSavaşıile Selanik yurttanayrılır.Böylece Türkler ve Yahudilerin birkısmı İstanbulya daİzmir'egöç ederler. Savaş sonrası Abdi bey bir İttihatçı olarak savaş suçlusudur. Bu nedenle gözden uzakolmayı yegler. İstanbul'agöç eden eski komşularıRosa Mirzahilerde kalır. Nasılolsa Rosa'nın kocasıLeon yineişgezisindedir.

~A,,-.u:..,··.'-'T....

g...

r::ld:.l'ya~t-"A...ra"'ş...tı...rm...a...ıa"-'r-'-1""En""s...ti"'tU....IU""""D"'er,aK....isl....•""Sa..,y-,-ı1...,6'-"='Er...z"'-u....ru...m"--"'20"'O:.<.1

...;;;-1l1-Neveser, Almanya'da tahsilini tamamlayarak yurda dönenkardeşiAhmet ile biraz teselli bulur. Ahmet'in gelişiyle Münif Sabri ile de görüşen Neveser, eski aşıgının sevgisinekarşılıkverir. Çok geçmeden birbirlerinden ayrılmazlar. Ahmet Almanya'da sosyalist bir genç olmuştur. İşçi hareketlerine katılır. Münif ise Anadolu'daki milli mücadeleye İstanbul'dan istihbarat saglamaktadır. Münifin bu gayretleri işgal kuvvetlerince anlaşılır ve çok sürIneden vuruluro Münif Sabri'nin şehadetihayata yenidenbaşladıgınainanan Neveser'iyıkar.Bu arada, Abdi beyyarı sefihyaşamınısürdürmektedir.

I. Nesnel Harita

Selanik 1492'den itibaren İspanya'dan, Portekiz'den, İtalya'dan, Ortado~u, Avrupa'dan hatta Rusya'dan gelen güçlerle 20.Yüzyılın başınakadar, en az 400 yıl boyunca Avrupa'da Musevilerin toplu olarak yaşadıkları en önemli merkezlerden birisi olmuştur. 20. Yüzyıla girerken Selanik Musevileri şehrin toplam nüfusunun yarısını oluşturur.6

31 Mart'ta vuku bulan ayaklanmayaİttihadve Terakki Cemiyetinin merkezi olan Selanik'ten tepki gelir ve bir orduhazırlanarak İstanbul'a gönderilir. Hareket Ordusu denen bu kuvvetin komutanı Mehmet Şevket Paşa, kolajtası ise Mustafa Kemal'dir. II. Abdulhamit tahttan indirilir ve onun yerine V. MehmetReşatgetirilir. 191i'de Trablusgarpİtalyanlarca işgal edilir. i. ve II. BalkanSavaşları olur. Dogu Trakya dışında tüm Balkanlardan ayrılırız. Aralık 1912'de Balkan Savaşlarının neticeleri görüşülürken İttihad ve Terakki'nin ileri gelenlerince tarihi Bab-ı Ali baskını gerçekleştirilir. HarbiyeNazırı Nazım Paşaöldürülür. Sadrazam KamilPaşa istifa ettirilerek yerine ittihatçı Mehmet Şevket Paşa getirilir. Böylece memlekette ittihatçı diktası yaşanır. Çok geçmeden ı.Dünya Savaşı patlak verir. Savaşa Enver, Talat ve CemalPaşalarınAlmanyataraftarlı~ından dolayıAlmanyasafında katılırve magıup oluruz. Ülke işgal kuwetlerince zapt edilir.'

II. Edebi Ve NesnelHaritanın Karşılaştırılması

Dersaadette SabahEzanları'nda romandaki olay örgüsü ile dönemin toplum ve siyasi hayatıiç içe biryapıarzeder. Hemen herkısmın başındabir gazete haberi ya da bir beyanat mevcuttur. Bunlar birer vesika mahiyeti taşırlar: "...Masonların özellikleİtalyan masonlarının bizi manen destekledikleri bir gerçektir. İki ıtalyan

locasının...., Manyasizade Refik bey Paris 'te yayınlanan Le Temps gazetesinde demeci 20. 08.1908.,,8

Abdi beylerin Selahik'te Yahudi komşuları Barziyaıarın Rosa'sı kocası ile

İstanbul'a göç eder. Çünkü Yunanlılar Selanik'te yabancılara Osmanlı

müsamahasını göstermez. Romanda bu şekilde yer alan bu göç olayı tarihi

6Orhan TUrker, "Selanik Musevileri", Tarih ve Toplum,AylıkAnsiklopedik Dergi,İletişim Yay.,Nisan2000, S.196, 5.39

, Türk An5uklopedi5i, MEB., Ankara 1976, 5.52·63.

-112- M. Yij!;itbas: Derssadette SabahEzanlqrı ıle KirqlıkKonqk RomQnlQnnQ Sosyoloiik...

vesikalarla örtüşür: "Trakya'da Yahudiler yaşar. Yunanldar onlara da dostça

davranmaz ve bunlar da lstanbul'a göç edenlere katdıriar. Bunu Türkiye'ye

Amerikan mandacılığı söz konusu olduğunda Türkiye 'ye gelen ABD Yüksek

Komiseri Amiral Bristol şoyle kaydeder 'Yunanıdar hem emperyalist emel/erin

izleriniaçığa çıkarıyorlardı, hem de Trakya'da Yahudilereyaptıkları eziyetlebaşka

milletlere karşı tutumlarında ehil olmadıklarını kanıtlamışlardı_' Bristol 'War

Diary'25Mayıs1919.,,9

Neveres'in Almanya'dan gelen kardeşi Ahmet, bir sosyalisttir. İstanbul'da işçihareketlerine ve grevlerinekatılır. İşçilerle toplantılaryapar. "Ogünyalnızdılar

(Münif ile Neveser) Ahmet Ziya tersane amelesinin 'ictimaına' gitmiş, gelmiyor.

Kırk gündür 'yevmiyelerini' alamayan işçiler 'galeyan' halindeymiş, işi

bırakacaklar...vs. Ahmet Ziya'nın amacı işçileri 'fırkaya'kazanmak .."1O

1908' de II. Meşrutiyet ve hürriyetin ilanı ile beraber Selanik'te sosyalist fikirler veişçihareketleri fakir Musevilerarasındaepey taraflarbulmuştur. ıi Benzer

hareketler daha sonra Türkişçilerivebunları destekleyenlerce deyapılır. Mütareke yıllarında gelişenSosyalist Parti bir çok grevyaptırır:"29ve 30 Ekim 'de iki günlük

bir grevyapddı. iki günlük grevden sonra dahişirket, işçilerinin dertlerine çözüm

getirmedi."ı2 IV. Mesaj

Atilla İlhan Dersaadette Sabah Ezanları romanıyla 1909- 1920 tarihleri

arasında İstanbul başta olmak üzere ülke sınırları içinde yer alan Selanik'te

yaşananlarıgözler önüne sermektedir.İyi kurgulanmış,dikkat çekici bir olay örgüsü

içinde 1909-1920 arasında yer alan bir çok tarihi devreyi insanlarınınpsiko-sosyal durumları ile sunar. Bu devirlerde kişiler arası diger bir deyimle nesiller arası çatışmalar, siyası hesaplaşmalar romanda sosyolojik boyutları açısından dikkat çekici halde sunulmuştur. Yazar bunlara, tarihı vesika niteligindeki gazete haberlerini veevraklarınıromanda kaydederek objektiflik saglamayaçalışmıştır.Yer yer objektif, yer yeralaylı, ironik bir dille Atillaİlhan bize devir-dönem ve tarihi olaylarışıgındairdeliyor.

KİRALIKKONAK

ı.Romamn EdebiHaritası ı-Mekan-Zaman

Kiralık Konak'ta olay örgüsünUn yaşandıgı zaman 1909-1915 yılları arasıdır. Bu zaman agırseyirde görülür. Olay örgüsü 1909-1910 yıllarında Naim Efendi'nin Cihangir'dekikonagında başlarve Büyükada,Çemberlitaş, Şişli, beyogıu

9 Bilge Cnss,İşgal AltındQ İstanbul, İletişim Yay. 3. Baskı, İstanbul 2000, s.87. 10İlhan,a.g.e., s.302.

IIOrhan TUrker, A.g.m., s.40.

-aA..,;.{)"".wT!.-"O!Lrki!!l!·ı,ya!!.!t~A!Lr!!>aş!!!tl~rm~a!!.!la~n.!..!i<E~ns!!!ti~tll!2.şO!!..,!,!D~erg...işl!....·""Sa~yc!"1,i>16!....!o<E...rz"'u....,ru...m"-"'ZO!!.lO!o!l

--=-113-ve Pangaltı gibi mekanlarda vuku bulur. Ancak hadiseler daha ziyade Cihangir ve Şişli'de cereyan eder. Arada Paris de mekan olarakanılırsada reel bir mekan olarak görülmez.

2- Olay Örgüsü

Emekli bir Osmanlı nazırı olan Naim Efendi, ailesi ile birlikte Cihangir'dekikonagında yaşamaktadır. Kızı, damadıvetorunlarından müteşekkilbu ailede başlıca problem torunu Seniha'nın tatmin olmaz ruhudur. Naim Efendi müşfik bir kişi olup, damadı haricinde kızına ve torunlarına hassaten Seniha'ya düşkünbiridir. Ancak Seniha, dedesiyle birlikte ebeveynlerinin de aşırı ilgisinden dolayıdedigim dedik, havai karakterli birkız olmuştur.Bunabaglıolarak çokçeşitli tavırve hislerle konakta dikkat çekici birodaktır.

Aradan geçen zaman ve genç kızlık hayalieriyle birlikte Seniha'da değişikliklerolur.Degişimde Cemil'in dostu olmasıylakonaga müdavim olan Faik Bey'in de rolü vardır. Uzun yıııar Avrupa'da bulunmuş Faik Bey, alafrangalığı özümsemiş bir gençtir. Bu haliyle kısasürede Seniha'nın dikkatini çeker. Seniha, kendini gerçekten seven santimantalistaşığı,büyükhalasının oğlu HakkıCelis'e yüz vermez. Faik'le münasebetini Büyükada sefasındansonra daha da ilerletir. Çünkü adada büyükinkılap yaşamıştır. Celis, Seniha'ya olanaşkıve hayalleri ilebaş başa kalır. Seniha'nın Büyükada'da Faik Beyle yaşadıkları dillere dolanır ve Naim Efendiler bir çok imzasız mektup alırlar. Naim Efendi madden ve manen bu hadiseden olumsuz etkilenir. Seniha, Faik Beyden batının hayatını ve eğlence dünyasını öğrenir. Böylece kendinde Avrupa sevdası oluşur.Bu emeline kavuşmak içinçeşitli vasıtalararar vekısasürede elde eder. Bir gün habersiz Avrupa'ya kaçar. Dönüştekendisi ve herşey değişmiştir.Celis orduyayazılır, şehitolur. Naim Efendi

hıçkırıkmüzmini birhastadır. Çok geçmeden kendisi deİstanbul sosyetesine güzel

bir gönül dostu oluverir. 2-BaşlıcaKarakterler

Seniha

Naim Efendi'nin torunu olan Seniha, Servet Bey gibi alafranga hayata taklitten öteye gitmeyen özentisi içinde bir baba ile pasif karakterde bir annenin kızıdır.Annesi olan Sekinehanım, ismi ile müsernma birkadındır.Sükuneti silik bir şekildetezahür eder. Romanda ilk olarak on dokuzyaşlarındabeliren Seniha, dolgun ve beyaz vücutlu güzel bir kızdır. değişken seyyal bir halet-i ruhiyeye sahiptir. Maddeperest, sefahat vegösterişe düşkün,bir o kadar da aile mefhumundanuzaktır. Faik BeyonuHakkıCeliseaçıkyüreklilikle bir keresinde şu şekilde tanıtır: "Canlı şeylerin hiç birisini sevmez. Ne insan, ne köpek, ne kedi, ne civciv. Sevdigişeyler hepkumaş, taş,boya. rahat ve muntazam odalar, araba. kundura vekumaştır. Bütün bunları kendisine temin eden adam nazarında bir ilah kesilir, zira bu adam bütün

-114- M. YiRitbas: Dersaadette SabahEzanları ıle KiralıkKonak RomanlarlOa Sosyolojik...

taptığı putları avucunun içinde getiren harikulade bir mahluktur.,,13 Faik Beyle evlenmemesinin ve zengin bir koca, daha ziyade bir mebus ile evlenme isteğinin temelinde bu yatar. Senihabaşlardaevlilik hususunda bu kadar ileri gitmeyecek bir kızkarakterindeyken bumerlıaleye gelmesinde itirafı yapan Faik'inpayıbüyüktür. Aşkıyla Seniha'ya bir şey veremeyen, Paris'te ahlak sUkutuna onu yuvarlayan da

odur.

Romanın sonlarına gelindiğinde artık Seniha düşmüş birkadındır. Üstelik bunun kendisi ve ailesi de farkındadır. Babası bu durumdan istifade ile harp zenginleriyleortaklıkkurar. Seniha iseartıkzengin bir kocabulamayacağının,daha dogrusu iyi biri ile evlenemeyeceğinin farkındadır. Affı için ayaklarına kapandığı Celis, onu reddederekşehadetitercihetmiştir.

Naim Efendi

SultanII.Abdulhamit'inEvkafnazırlarındanolan Naim Efendi birİstanbul efendisidir. Redingot giyim döneminin insanı olan bu zat, şahsında ailesine karşı zaaflarıolan biridir. Uysal, içinekapanık,çekingen vebağımlıdır. Yaratılışındaolan bu hususiyetleri yaşlılık devrinde kendisini hem alil hem de muhtaç duruma düşürmüştür.Romanda bu yönleri ile enacınacakbir tip olan Naim Efendinin zaaf vehataları romancı tarafındanadeta unutulur ya da affettirilir. Naim Efendi, torunu Seniha'ya bağlılığından kaynaklanan bütün bu hallerini bildiği halde ona olan bağlılığındankendini bir türlü alamaz.

HakkıCells

Naim Efendi'nin yel1,eni olanHakkıCelis, hassas ruhlu ve şair mizaçlıbir gençtir.Sarıbenzi ve saçlarıile Servet-i Fünunkahramanlarını,santimantal tiplerini andırır.Zaten kendisiFransızromantiklerini okur ve Fikret, Cenabtarzı şiirleryazar. Belli bir işiolmayan Celis, günlerini Seniha'yaaşk şiirleriyazarak, hülyalar kurup Valery, Claudel gibi şairleriokumakla geçirir. Seniha'nın çevresinde bulunmaktan zevk duyar, Seniha kendisine 'çocuk' dese de. Faik Bey'in ortaya çıkışı ve Seniha'yla yaşadıkları onu Seniha'dan soğutur. Boş kalan ruhunu 'ölüm adamı olmak'la tatmin eder. Orduyayazılırve Çanakkale'deşehitolur. Ancak buşehadet intiharı andırır. Şehit oluşunuSeniha'ya bir subayşu şekildenaklederler: "...pek çok kahramanca ölenler gördüm. Fakat bu, büsbütünbaşka bir şeydi. Biri omuzunda biri de tagöğsünün ortasındaüçyarası vardı, vurulurken görmedim, lakin görenler söylüyorlar, o gün Anafartalarda ilk süngü hücumunu yapanların arasıdaymış. Kurşunu ilk defa sağ omuzundan yemiş, hiç sesini çıkarmamış, bir saniye bile tevakkufetmemiş, derhal silahını sol eline almış, yürümüş bu sefer omuzundan vurulmuşve yereyuvarlanmış.Fakat çok geçmeden bir debakmışlar ki ikikol/arını

göğsü üstüne kavuşturmuş, düşe kalka koşanların arasından geliyor. İşte

zannedcrim osıradasonkurşunu yemiş.,,14

13 Yakup Kadri Karaosmanoğlu. KiralıkKonak, (Yayma Haz.: Atilla Özkınmh), iletişim

Yay.İstanbul1992, s.2D3.

-.aA...U:ı<,-...TL!"u.rA!k1.ı;,X8il..!to.llAu.r~8ş!.l!tı~rm~8~18il..!r.:..1 ~E~ns!.l!ti~tü2sU!:!..!<D""erClig2isl'-· ",Sa..,x.:..ı..,ı6,--",Er...z","u,-,ru""m~20",o,",ı

--=-115-Faik Bey

Yirmi beş yaşlarında bir delikanlı olan Faik tam bir alafrangadır. Ancak onun alafrangalıgı romandaki Servet beyinkine veya Meftun Beye benzemez. Faik Bey uzun yıllar Avrupa'da bulunmuş ve Avrupa adab-ı muaşeretini, özellikle kadınlarını, kısacası daha ziyade sefahate yönelik hayatını iyice bilmektedir. YakıŞıklı, kıvrak zekalıdır. Seniha'ya aşık olmayacagını sanır, fakat cazibesine kendini elinde olmadankaptırır. Alaftangavasıfları ve Avrupa tecrübesi Seniha'yı kendine baglamakta önemli etkenler olur. Ancak maddi yönden Seniha'nın arzuladıgı ölçüdeolmayışı ve makam, mevki sahipliginden yoksunlugu Seniha ile evliligine engelteşkileder.

Faik Bey, Seniha'nın fıtratında olan maddI' ihtirasları galeyana getirmeyi başarır.Seniha'da dogan AvrupasevdasıParis'ekaçışıile hayata geçer. Faik Bey de Brüksel elçiliginde elde ettigi bir katiplik ile Avrupa'ya gider. Paris'i buluşmaları için mesken yaparlar. Bu hadise Naim Efendi ve en çok da Hakkı Celisi sarsar. Naim Efendi müzmin birhıçkırığamübtela olurken Celis de 'ölüm adamıolmaya' karar verir. Askere kaydolur. Naim EfendinindamadıServet Beyolanlardan Naim Efendiyi sorumlu tutar ve bunu bahane ederek alaftanga hayat sürmesine uygun Şişli'debir apartrnanataşınır.

"

Nihayet Seniha İstanbuİ'a döner. Fakat artık giden Seniha gibi degil, bambaşka biridir. Fiziği ve ruhu ile o düşmüştür. Faik ile önceden de evlenmeyecegini belirten Seniha, zengin bir koca aramayabaşlar. Savaş başlamıştır. Ülke büyük bir kıtlık ve sıkıntı yaşar. Ancak Servet Beyin Şişli'deki dairesinde

savaşın ağır şartları hiç hissedilmez. Üstelik eğlence ve benzeri etkinliklere sahne

olur. Servet Beyin harp zenginleriyle ortaklıgı yabancıdevletsubayları ilediyaloğu bunda önemli roloynar.Seniha'nın varlığı bunlarıntemelinde yatarsa da Servet Bey için bunun bir ehernmiyeti yoktur. Faik Bey bütün bu olanlardan kahrolur. Ancak bohemihayatını ısdıraplada olsa sürdürür.

Servet Bey

Servet Bey Naim Efendi'nin damadıdır. Her yönüyle alafrangadır. Yazar onu bize yaptıgı işle birlikte şöyle tanıtır: "... Duyunu umumiye müfettişierinden Servet BeyMüslümanlıktanve Türklükten nefret eden bir kazasker oğludur. Aldığı terbiye ileyaşadığımuhit birbirinin aksi olan her insan gibi Servet Bey de daimi bir ihtilaç, daimi bir isyan içinde yaşar..."ıs Servet Bey roman boyunca menfi hareketlerle kendini yansıtır. Kayınpederi Naim Efendiden nefret eder. Çocukları Seniha ile Cemil'in gayr-ı millI' ve örfi tüm davranışlarını hoş karşılar. Bu hali sonunda kızının güzellik ve cazibelerinden kaynaklanan iş ortaklıklarına kadar kendisinialçaltır.

_116- M. Yilijtbas; Dersaadette SabahEzanlarıtleKiralıkKonakRomanlarınaSosyolojik...

Madam Kronki

Lehistanlıbir mürebbiyedir. İstanbul'da mürebbiyelik nedeniyle bulunur.

Seniha ile Cemil'inyetişmelerinde, alafrangalıklarındaveFransızcaögI'enmelerinde onlara en büyükyardımcıdır. Seniha'nın kürk, mücevher ve zengin koca hevesi kendisinin yarı yalan, yarı dogI'u yaşadıklarıyla oluşmuş ve hayatı bunları elde etmeden ibaret gönnesine neden olmuştur.Bu yönüyle karşımızamenfi biri olarak çıkar.

II. Nesnel Harita

Romanda 1909-1915 ylllarında yaşananlar telmihlerle ya da çok zayıf olarak nakledilir. Bu dönemde bir çok tarihi hadiselerolmuştur. II. Abdulhamit'in ha11i, i. veII.BalkanSavaşları, Balkanlardan göçler, ı.DünyaSavaşıile İstanbul'a gelen Alman subayları vardır. Subaylar Türk ordusunun techizat ikm:Ui ve harp egitiminde bulunurlar. 1915'te müttefik kuvvetlerin Çanakkale'ye hücumu söz konusudur. Amaç Çanakkale'den geçerekİstanbul'u işgal etmektir. Böylecesavaşı

kısa1tıp veya en azından bu yoldan Rusya'da Ratlak veren Bolşevik ihtilalini

bastınnakiçinÇarlıkyönetimine destek vennektir. 6

III.RomanınEdebi ve NesnelHaritasır-ın Karşılaştırılması

1909-1915 Türkiye'nin yaşadıgı en sıkıntılı evrelerdir. II. Abdulhamit tahttan uzaklaştırılmış, Trablusgarp işgal edilmiş, Balkan toprakları iki Balkan savaşı ile çoğunluğunca kaybediimiştir. Dünün azınlıgı olan Bulgar, Rum ve Arnavutlar Osmanlı devletine zor anlar yaşatmaktadırlar. Romanda yer yer bu konulara değinilir. Romanda Servet Bey, II. Abdulhamit'in tahttan indirilişini, HakkıCelis Balkan göçmen vesavaşının yaralılarını, Faik Beyinbabası Kasım Paşa TrablusgarpSavaşındanbahsederler.Bab-ıAliolayı,Meclisinkapatılışıve sadaretin değişecegi Be1kıs Hanımın agzından Seniha'ya nakledilir: "...Senihacığım seninle vedaya geldim. Yarından sonra Paris'e gidiyoruz... Biliyorsun ya mebusanı kapattılar.Birkaç güne kadar zannederim KamilPaşasedaretegeçecekmiş. Bey 'o zaman halimiz yaman olacak!' diyor. Ortalık da o kadarkarışmışki... Daha ziyade karışacakmış...İsteristemez harp olacak diyorlar...

,,17

Be1kıs Hanımınharpdediği ı. Dünya Savaşı olup, çok geçmeden başlayacaktır. Hakkı Celis bu savaşa katılıp ÇanakkaleSavaşlarındanolan Anafartalardaşehit düşecektir.

IV. Mesaj

Yakup Kadri Karaosmanoğlu, bu romanıyla bizlere Tanzimat, Meşrutiyet vei. DünyaSavaşınesillerini,aralarındaki kuşak çatışmasınıgözler önüne serer. Bu çatışmaromanda bilfiil görü1dügu üzere örf, millet ve yaşayışta kendini gösterir.

16Türk Ansik1opedisi, s.172-192. 17Karaosmanoğlu, a.g.e., s.129.

...aA"-.Ü~·•....ıT!.!:U!!..rki!!.!·ı.ya~t..!lA!!..ra!!lş!.!!tı~rm~a!!.!la!!.!r.!..1.!i<E~ns!.!!ti!.!!tU~Sl!.U.!!.D~erg~isı...i~SB~Y.!..I...,16~EıJrzi:!!u~ru~mIl...:20:.tlOlo!l --=-ıı

7-Tarihi gerçeklerinışıgında, onlarla ilintili olarak bunu bizlere sunan yazar, romanda

tarafsız olmamış ve kendince doğruları nakletmekten kaçınmamıştır: "İstanbul'da

iki devir oldu. Biriİstanbulin, diğeriredingot devri... Osmanlılar hiçbir zaman bu

İstanbulin devrindeki kadar zarif, temiz ve kibarolmadılar. Tanzimat-ıHayriye 'nin

en büyük eseri İstanbulinli İstanbul Efendisidir..."ıs Dönem hakkında bu şahsı görüşlerkarakter tahlillerinde de kendini gösterir.

Romanda ideal bir tip Çıkmaz karşımızaYakup Kadri, devrin ve insanının psiko-sosyolojik portresini çizer. Tarihinışılı;ındadevirler vekuşakların çatışmasını sezdirmeyeçalışır

HER tKtROMANINKARŞILAŞTIRILMASI

I.RomalarnınEdebiHaritaları l-Zaman-Mekan

KiralıkKonak i909-i9i5 tarihlerini içerir. Dersaadette sabahEzanları ise 1909-1920. Kiralık Konak'ta zaman mefhumu siliktir. Hiçbir kısım ya da bölüm başındatarih söz konusu degildir. Bu durum romanın içinde de aynıdır. Bununla birlikte roman içinde tarihi hadiselerin başlangıcı, nasıllıgıve sonucuhakkında da somut bilgiler yoktur.

Dersaadette Sabah Ezanları'nda ise daha belirgin zaman söz konusudur. Tarihler bölüm başlarında yer alır. Tarihi hadiseler neden ve sonuçlarıyla gözler önüneserilmiştir.

Her iki romanda asıl mekanİstanbul'dur. Ancak Dersaadet'de Selanik de önem arzeden hadiselere mekan olur. tki roman için ortak olan bir diger mekan ise Paris'tir. Dersaadet'de Abdi Bey,KiralıkKonak'ta Seniha Paris'e giderler ve ikisi de orada sefihçe bir yaşam sürerler.. Ancak Paris'e gitme nedeni olarak her iki kahraman için egitimdir. Ayrıca Dersaadet'deki mekan tasvirlerinin Kiralık Konak'taki mekan tasvirlerinden daha fazla oldugunu belirtelim.

II. BaşlıcaKarakterler

İki romanda da benzer ve zıt karakterler vardır. Bunların zıtlık ve benzerliklerişöyledir:

Neveser-Seniha

İki zıt karakter olarak karşımıza çıkan ikiromanın kadın kahramanları şu

hususiyetleri ile birbirlerinden ayrılırlar: Neveser hassas, duygulu ve şiiri seven biridir. Aşkta duyguyu esas alır. Madde onun için aşktan soma gelir. Hassas yapısından kaynaklanan bir rahatsızlıgı olur; verem. Abdi Beyle evlenir ancak duygu bakirligini kaybetmez. Bu nedenle kendisini gençlik çagındanberi Münife aşkınıhiç elde~emiş şekildesunar.

-118- M.yigitbasi Dersaadette SabahEzanlarılle Kiralık KonakRomanınınaSOsyolojik...

Seniha ise maddeperesttir. Aşkonun için yoktur. Mutluluk maddeyle ve mevkiyle gelirse gelir. Duygusallıktan uzaktır. Duygusallıgın ölçütlerinden olan şiirden hoşlanmaz. Hakkı Celis'in okudugu şiirlere kulak bile asmaz. Faik Beyle yaşadıkları bütün aşk oyunlarına ragmen onu sevmez. Çünkü kendisine maddi gelecek vadedecek makam ve servete sahip degildir.

Seniha ile Neveser'in tek ortak yönleri Avrupamerakıdır. Neveser Abdi Beyi Avrupa'da tahsil görmüş diye tercih eder. Seniha da Faik BeyiAvrupalıgibi oluşundanbenimser.

HakkıCelis-Mfinif Sabri

Romanlarıniki ortak karakteri ise Hakkı Celis ile Münif Sabri'dir. Her iki kahraman daromanların baş kadın kahramanlarınıseverler. Fakat ikisi de aşklarına müspet cevap alamazlar. BundandolayıCelissavaşa katılıp şehitolurken, Münif de savaşa katılırönce gazi sonraşehitolur. Ancakşuda var ki Celissavaşa, Seniha'dan boşalankalbini ölümle tatmin içinkatılır.Münif ise vatanaşkıyla katılır.Celisşehit olur. Çünkü Seniha'nıniyi hasletleritükenmiştir.Münif gazi olur, çünkü Neveser'in manasıve kalbi mevcuttur. Bu nedenle Münif ile Neveser tekrarbirleşirler. Münif sonraşehitolur.

Münif ve Celis'in iki ortak yönlerinden bir digeri ise şair olmalarıdır. ikisi de iki Servet-i Fünunaşıgını andırırmizaç ve hassasiyettedirler. Sevgililerineşiirler yazarlar.

Faik Bey-Abdi Bey

Faik Bey ile Abdi bey her iki romanın iki ortak, benzer konumlu

kahramanlarıdır. İkisi de kumarı sever. Aşkta ise Abdi bey cinselligi, Faik Bey

parayı esas alır. Duygusallıkla ilgileri azdır. Faik Bey daima zengin bir dul1a evlenmesevdası taşır.AncakSeniha'yıgerçekten sever. Her iki erkek kahraman da Avrupa'yı görmüş, orada bulunmuş ve alafrangalıgı benimsemişlerdir. Akıbetieri sefahat ve itibarkaybedişyönünden benzerdir.

Mllrebbiyeler

Mürebbiyeler bazında da romanlarda benzerlik mevcuttur. Her ikisi de yabancıdır. Dersaadet'de Schwester Magda bir Alman, Kiralık Konak'ta Madam Kronki ise bir Lehlidir. Magda çocuklara Almanca, Kranki ise Fransızca ögretir.

İkisideçocukları alafranga hayatateşvikeder. Milli kültürden yoksun egitim ortak

hareketleridir.

Ziya bey-Servet Bey

Her iki kahraman da iç güveyi olup, batı hayranlıgına sahiptirler. Eşleri kendilerine göre siliktirler. Kendileri onları bu duruma düşürmüştür. Ancak Ziya beyin Almanya merakı, Servet Beyin ise bütün Avrupa'ya muhabbeti vardır. Ziya beyinhayatıServet Beyinki gibigelişmevealçalışgöstermez.

--"lA...Ü"'.wT...O...r"'k1"'va..,t...,A...ra"'s""tl""'rm""a...l""ar...1""E""ns""ti",tO..s...U""D....er....g""'is'-i""Sa..,y...ı""16...E""rz"'u...,ru...m...20"'O...1

--:;-1l9-III. Olay Örgüsü

İki romanınolay örgüsü de benzer ve farklılıklar taşırlar. Dönem, aşk ve

kahramanlar yönünden özdeŞ olmalarınaragmenkahramanların hadiselere müdahil oluşlarıylabirbirlerindenayrılırlar.Dersaadet'de sosyal vesiyasıhadiselerolayların seyrini etkiler. Kiralık Konak'ta ihtiras ve aşklar kahramanları degiştirir ya da olaylara etkilikılar. Aşklarvesonuçları romanların diger bir benzerligidir.

Olay örgüsu yönünden Dersaadette SabahEzanları siyasıve sosyal hayatla içli dışlIdır. Neveser Abdi beyle siyasi kimliginden dolayı evlenir. Münif siyası görüşve görevinden dolayı şehit olur. Kiralık Konak'ta böyle bir durum mevcut degildir. Seniha, Faik'le parasızlıgından dolayı evlenmez. Celis ise siyası görüşünden dolayı savaşa katılmaz. Sırf Seniha'dan boşalan kalbini tatmin için savaşa katılır.

Netice itibari ile Kiralık Konak'ta olay örgüsü kişisel münasebet ve çıkmazlarla, Dersaadet'te ise siyası ve sosyal hadiselerden dogan şahsı münasebetlerle örülUdür.

III. Nesnel Harita

Her iki romanda nesnel haritai9i5'e kadaraynıdır.Çünküikisi deOsmanlı tarihi içindebaşkenti ve önemli bir şehrinde cereyan eden olay örgüsüne sahiptir. Ancak Dersaadette Sabah Ezanlan'nda zaman seyri 1920'ye kadar uzar.

II.Abdu/hamit'in tahttanindirilişi,II.Meşrutiyet, Trablusgarpsavaşı,I. ve

II. Balkan Savaşları ve nihayet i. Dünya Savaşı iki romanın da nesnel yönleridir. Dönem içinde bir çok siyası ve ictimaı degişiklikler olur. Ümit, yeis, savaş ve inkılaplar peş peşedir. Bir çok olay toplumun bir çok kesimine yansır. Siyası çalkantılarve ihtiras hareketleri devleti ve milletipeşindensürükler.

V. Edebi ve NesnelHaritanın Karşılaştırılması

Dersaadette Sabah Ezanları romanı tarihi bir vesika özelligi taşır. Bu yönüyle bu esere tarihi roman dememiz mümkündür. Tarihle, sosyal ve siyası hadiselerle iç içelik kısım başlarındaki gazete haberlerine, beyanatlara, istihbarat kayıtlarınave nutukalıntılanna bakıldıgındadaha iyianlaşılır. Hepsinden öte Abdi bey bir İttihatçıdır. Hem de İttihad ve Terakki'nin merkezi olan Selanik'te önde gelen bir cemiyet (parti) üyesidir. Neveser'in kardeşi Ahmet Ziya ise tam bir bolşevik olup devrin işçi hareketlerine katılır. Romanın ilgili başlıklarında nesnel bilgiler örneklerle mevcuttur. Bununla birlikte Münif de siyasi bir kimlige sahiptir ve Birlik'te yazıları çıkar. Şehit edilişi de siyasi kimliginden ve bunabaglı olarak görevinden ötürüdür.

Kiralık Konak'ta böyle bir durum söz konusu degildir. Eserin siyası çalkantıların yaşandıgı dönemde cereyan eden bir olay örgüsü olmasına ragmen olaylarla hiçbir ilintisi yoktur. Sadece Hakkı Celis askeri talimlere, sözle belirttigi kadarıyla katılımı ve i. Dünya Savaşı'na Çanakkale cephesinde vuruşması söz

-120- M.Yieilbas; Derssadette SabahEzanlarıileKir.lıkKonakRomanıarınaSosyolojik...

konusudur. Bu da silik ve sathice olur. Tasvire dayalı değildir. Şehadeti bir subay tarafından Seniha'ya nakledilir. Ancak benzer hadise Dersaadette Sabah Ezanları'ndada olur ve bu Kiralık Konak'takine benzemez. Münifin şehit edilişi gazeteden ayrıntısı ile verilir. Bu yönüyle kiralık Konak nesnellikten uzak bir iklimde yaşanmış bir olaylar dizisidir. Belki de bunda kahramanların duyarsızlıklarının rolü vardır. Basit süluet tarzında nesnellikle ilgili ibareler ise kahramanların dünyasınıhiç etkilemez.Kiralık Konak'ınbelki somut tek nesnellikle ilgisi Servet Beyin harp zenginleriyle ortaklığı ve evlerine onlarla birlikte Alman subaylarını kabul edişleridir. Çünkü benzer hadiseler zamanın İstanbul'unda

yaşanmıştır.

LV. Mesajlar

Gerek Dersaadette sabah Ezanları gerekse KiralıkKonak ortak ve ayrılan noktalarda mesajlara sahiptirler. Ancak benzer mesajların fazlalığından bahsetmemiz mümkündür. Her iki roman da üç kuşakla karşılaşırız: Tanzimat, Meşrutiyet ve Savaş yılları kuşakları. Tanzimat nesli her iki romanda mütevekkil oluşlarıyla hadiseleri takipleri açısından benzerdirIer. Olayların seyrini onlardan ziyade Meşrutiyet nesli ile savaş yıllarının insanları s1!rükler. Aralarında hayata bakış açısıyla hadiseleri değerlendiriş yönündenbaşkalık ve çatışma vardır. Naim Efendi, Halıcızade İsmail bey birer Tanzimat nesli olarak içe kapalı insanlardır. Eskiye devam kararındadırlar. Torun ve çocuklarıyla anlaşamazlar. Naim Efendi Seniha ve Cemil'i anlayamaz. Fakat yeni hayatın icabından diyerek de onlara karışmaz. İsmail.bey de Abdi beyin işlerine müdahale etmez. Ancak her iki eski kuşak, olanları sükutla karşılasalar da benimsemezler. Aralarında gizli birçatışma vardır.

Devrin insan ve kuşak psikolojisi iki romanın ortak yönüdür. Kiralık Konak'ta bu fertlerin sosyal çalkantılara gözleri kapalı, kulakları tıkalıdlT. Yazar tarafından hayatlarıgözler önüne serilip eleştirilir. Dersaadette SabahEzanları'nda ise hadiselere bilfiil müdahalevardır. Hatta kahramanlar siyasidirIer. Yazar bu olay örgüsü ve kahraman kadrosu ile bize dönemleri, nesilleri veyaşadıklarını gösterir. Mesajı ise hadiselerin cereyan ettiği zamanı okuyucuya hissettirmektir. Atilla İlhan'da zamanı ve hadiseleri hissettiriş, Yakup Kadri'de devrin belli bir insan topluluğunu yeriş vardır. Kısacası romanlardakuşaklarve devirlerde çatışmalariki roman için ortak,kahramanlarınbunlaraduyarlılıkları ayrılan mesajlardır.