AZERBA YCAN MÜZİGİNİN LİYAKA Tl TEMSİLCİsİ MEl\BIEDKULİYEV
Nergiz MEMMEDELİYEVA
*
.X<C.~ls.ır Az~rb'\.YG'IlJl.t:ıe.stekarlık Ilwktebi az bir süre içerisinde büyük başarılara ulaşmış, uluslararası bir şöhret bulmuştur. Profesyonel senfoni müziğinin öyle bir anlamı yoktur ki, Azerbaycan bestekarlan burada yüksek bedii-estetik seviyeye ulaşmamış ve büLün dünyada bile ilgiyle karşılanabilen eserler meydana getirmemiş olsunlar. Azerbaycan bestekarlannın opera, bale müziği senfonileri oda müziği, koro eserleri konçertoları vs. demek olur ki dünyanın bÜLün kıLalarına seslenmektedir. Üzeyir Hacıbeyov, Kara Karayev, Fikret Emirov, Arif Melikov gibi bestekarlarımızın isimleri dünyanın en önde gelen besLekarları ile bir sırada çekilir. Aynı zamanda onların oluşturduklan yüksek sebiyeli bestekarlar okula bütün çağdaş müzik-estitik problemlerin çözülmesine kadar durumda olmasını en yüksek düzeydeki müzisyenler defalarea söylemişlerdir. Böyle bestekarlarımızdan biri de bu yakınlarda 60 yaşını kutladlğımız emektar halk sanatçısı Mehmcd Kuliyev'dir.Bestekarın kapsamlı ve çok yönlü yaratıcılık mirası insanın duygularının bÜLün alanlarına derin eLki gösteriyor, onu gah hayran bırakıyor, gah da ihıiras ve derin duygular alemine gÖLürüyor, hem güldürür, hem milli ile beşerinin birbirine kavuşması gibi özellikler bestekarın yaratıcılıkportresini teşkil eder. M.Kuliyev'in bütün eserlerinde kendisine özgü esteLik ilkelerin üs1üm bÜLöv1üğünün kendisini göstermesinin aynı zamanda yazı tekniğinin daima gelişmesinin yeni yeni bedii-tasvir vasıtaları ile zenginleşmesinin şahidi oluyoruz.
Bestekarın karmaşık dili daima kendi özelliklerini saklamakla birlikLe, onun bedii Uslubunun kolaylıkla belli olunması ve diğer sanatçıların * Baku 1NumaralıGüzel Sanatlar OkuluÖğretmeni (Musikişinas)
üsluplarından farklandırılmasına neden oluyor. Bestekar aynı zamanda karmaşık polifonik (çok seslilik) üslubuna sahiptir ve tesadüfi değil ki, eserlerinde yeri geldikçe bu yazı üslubuna müracaat eder, müziğin canlı, ihtirasl., emosyoncl (duygusal) bir şekildedinleyicilere ulaşmasına çalışıyor.
M.Kuliyev'in eserlerinin ritmik özeJli kle ri de dikkat çeker, burada hususi olarak ve gözleııilmeden vurgulan:ın meydana gelen ritmik şekiller dinleyiciye bUyıik eıki gösterebilir.
Genelde bestekarın müzik dili yukarıda da kaydettiğimiz bedii-ifade vasııalarından dolayı oldukça rengarenkiiI'. O esasen klasik geleneklere sadık kalır, fakat bazan ınüzİkte avangerdizmin özelliklerinden de yararlanabilir. Bazan böyle bır yaratıcılık usülü dissonansla konsanansın" mücadeleci bestekarıneserierine belli bir tazatcılıkgetirmekle birlikte çoğu kez eserin esas manasıııın, ideyasının açıklanmasına hizmet ediyor ve sonuçta dinarrİk bİr uyumluluk, bütünli.ik meydana getirebilir.
Memmed Kuliyev demek oluyor ki, müziğin bütün yanlarına müracaat ediyor, onun yazdığı eserler içerisinde senfoni parçal:ın, operayı, oda müziği, enstrumental, vokal ve koro eser1crini özellikle kaydetmek mümkündür. Onun birçok eserleri arLık Azerbaycan sınırlarından çok çok uğukIarda malumdur ve eski Sovyetler Birliğinin Rusya, Ukrayna, Gürcistan gibi cumhuriyetlerinin, aynı zamanda Fransa'nın, Finlandiya'nın Çekoslovaky:ı'nııı. Poloniya'ııııı Mısır-Arap Cumhuriyeti'nin birçok kentlerinde lıLiyUk b:ı~:\rıyla seslcııdirilmi~ıCrdi. Onun birçok eserleri de repcI1uv:lI"Ilıa hile ıLtlıil ()IIl1U~lUr.
BestekarlJl y:ır:ıııcıiık mirası çağımızın ünlü şahsiyetleri olan K.Karayev'in, Niyazi'nin, R.Şedrin'in, A.Eşpay'ın, T.Khrcnikov'un, G.Rofdenstyaski'rıin,A.Melikoy'un M.KajlayeY'in, T.Kuliyev'in derin ilgisini çekmiş Ye çeşitli zamanlarda on];ır1\11.Kuliyey'in yaratıcılığı hakkında yüksek fikirler s(iyıCmi~\cı"dir.
BesLekarın yaratıcılık yolu da ilginç olmuştur. Çocuk yaşlarında tarzı büyük mahareLle halk ezgilerini çalabikn Memmed, Azerbaycan'ın Göyçay bölgesinden Baku'ya gelmiş ve yüksek müzik okuluna (müzik teknik kurumuna) dahilolmuşLur. 1956 yılında okulu bitiren genç müzisyen yeniden Göyçay'a gelir ve yaklaşık 2 sene burada müzik okulunda çalışmışLlr. Aynı zamanda o bestekarlık faaliyeLi ile de ciddi bir şekilde meşgulolarak, bu sahada kendi mahareLini mükemmelleşLirmeye çalışır. 1958 yılında 13aku'yc gclen Memmed büyük bir çaba sonucu Hacıbeyov adına Azarbaycan Dcvlct KonservaLuraının bestekarlık şubesine dahiloldu. Büyük besLekarlardan sayılan Prof.Karç Karayev'in öğrencisi oldu. Daha sonralar ünlü besıckar Memed hakkında benim en yetenekli öğrencilerimdcnbiridir" sözlerini söylemişLir.
KonservaLLlvarda okuduğu yıllar ağır koşuHarda çalışmağa mecbur kalan Memmed canla başla sevimli hocasından bütün yeni bedii müzik akım larınııı inccl ikIcrin i, yeni yazı Lekni klerinin ve usü\lerinin özelliklerini öğrendi. Büıün bu bilgiler ise nihayet onun kendi birinci senfanisini tamamlamasına imkan yaratmış oldu. Konservatuvarı da bu senfoni ile bitiren Memıned Lezlik1c uzmanların da büyük ilgisini kazandı. Özellikle onun 1965 yılında "Kafkasya Baharı" festivalinde bu senfonisi dikkatleri kendisine çekebiidi.
M.Kuliyev gelecekLe de senfonik müzik sahasında araştırmalarını devam eLLi ve 1965 yılında Azerbaycan besLekarlarının IV.Kurultayl'nda onun kemanlar ve pi:ıno için ikinci senfonisi ve 1969 yılında ise üçüncü Azerbaycan senronisini (Koro ile) seslendirebildi. Her iki eserde bestekarın halk müziğine, 1ı:ı1k:ı Lemel1enmesini aynı zamanda müzik parçalarının Lezal1a karşllaşl1rıll1lasına eğilim gösLermesi zengin müzik diline sahip olması kendisini açık bir~ekilde gösterir.
Bestekarın oda müziğine, müracaatı da uğurlu olmuştur. Onun eski Sovyetler döneminde BeSLekarlar birliğinin IV.Kurultayl'nda seslendirilmiş
kvarleLl de büyük ilgi gördü ve gelecekte Rusya'nın en büyük konser salonlarında S.Prokolyev ve M.Glinks adına kvanetler tarafından icra edilmiştir ve ünli Yunan besıekan M.Teodarakis ile birlikte gençlerin milli ödülüne takdim edilmiştir.
Bestekar 70. yıllarda da azimle çalışıyor ve çeşitli müzik türlerinde bir dizi güzel eserler, bu sırada violcnsel için sonserto, oda orkestrası için iki piyes. piano için 20 piyes vs. eserlerini yazar ve yine de dinleyicilerin ve uzmanların derin ilgisini kazanıyor. Fakat bu dönemde bestekarın yaratıcıltğınınzirvesi sayılan "Aldanmış Kevakip" (Yıldızlar) operası özellikle derin ilgiye sebep oluyor. 1977 yılında M.F.Akhundov adına Azerbaycan Devlet Opera ve Bale Tiyatrosu'nda sahnelenen bu eser büyük Azerbaycan yazarı ve filozofu M.F.Akhundov'un eseri esasında meydana getirilmiştir. Eserde sosyal haksızltkıara yolsuzluklara ve zora dayanan devlet sistemleri eleştirilir burada halkın özgürlüğü ve manevi kültürel gelişmesinin daima engellenmesi rikri bcdii bir ~ekilde ilade olunmuştur. Aynı zamanda burada hayır ve ~eriıı J~ık ve karaıılığın razilet ve kabahaıın barı~mai'.lığı ideası da kendi yaıısımıııı bulabilir.
Eserde iı;ılk yar;ıııcılığında geniş yer tutan Keçel (Kcl) ve Köse gibi suretIerden de (tiplerden) ve uzmanların büyük ilgisini çekmiş oldu. Ünlü maestra (müzik yönetmeni) defalarca Türkiye'de de olmuş Niyazı bu eserleri yüksek değerlendirmiş ve onları kendi repertuvarına almayı planlamışLIr. Fakat ne yazık ki, sanatçının ölümü bu isteğini gerçekleştinnesi ne engeloldu.
Besıekarın yaraııcılığındaorkestra eşliği ile seslendiriImiş. "Yedi Halk Şarkısı" (Yakandliygınek" Giııi yar, Süsün sünbül, Deli Ceylan, Unutmaram, Tesnil', Şeyda Hanıın)da büyük ilgiye neden olmuşıur. Bu adı çekilcn şarkılardan son üçü besıekara aid idi ve bununla o halk yaratıcılığını, onun sonsuznatrusiyal-esıelik imkanlarına olan sevgisini ifadectmeğe çalışmıştır.
Bestekar kendi eserleriyle halkın hayatında baş veren önemli sosyal hadise\cre de hcl' zaman cevap vermeye çalışıyor. Onun senfoni-rekviyeleri eserinde ErmenilCrin Azerbaycan'ın Hocalı bölgesinde törettiği soykırımın dehşetleri facialan kendi bedii ifadesini açıklamıştır.
Bestekarın dahi Nizami yaratıcılığına olan ilgisi onun bir çok eserinde özellikle de sevginin yazılmış ve orkestra "Lirik Poema"da kendi ifadesini bulabilmiştir. Fakat bestekarın yanıtıcılığını genel olarak bakukta hiç maharetle istifa eden bestekar bu bedii üslupu esasen seyircileric sahne arasında l)eııi bir alaka yaratmak için kullanıyor. Böyle bir usulün halk arasında asırlarca büyük ilgi gören kilim arası. Kos-Kasa gölge tiyatrosu gibi oyunlardan yararlanmasını hissetmek mümkündür.
Bu eser eski bestekarların yeni operalarına bakış zamanı II.ödüllendil1niştir. AldanmışKevakip" operası. "Sovyet operalan" wplusuna dahil edilmiştir. (Moskova 1982. s.409-411).
M.Kuliyev'in Mugam" gibi isimlendirmiş kapsamlı 4.Senfonisinde yaratıcı bir şekilde 7 mugam genelleştirilmiş ve bir araya getirilmiş. zengin ve tükenlTIez his, fikir duygusallık kaynağı olan bu sanatın estetik özelliklerinden maharetle istifade olunmuştur.
Besıdar l)üyüh: işgül,arlığı sonucu bir çok koro eserıeri. bu sırada özellikle !'arklanan Rch:viyem-poeması" eserini göstermek mümkündür. Koro ve senl'oni orkesırası için ya/.ılmış bu eserde (söz. A.Salahzade) doğum diyarı olan sonsuz sevgi, Azerbaycan halkının yüksek maneviyatı ve manevi estetik idealinin gÜl,elliği yansııılını~ır. 80. yıllarda meydana gelmiş "Aşık Sayağı" ve "Mugam Sayağı eserleri de dinleyicilerin şüphesiz onun daha çoksenl'oııik tefekkur tarzına sahip olmasını görmek mümkün oluyor. BesLekarın Nizami'nin Iıalirasına ithaf edilmiş Yedinci Senfanisinde de bunu açık şekilde izlemek mümkündür. Furumunda bestekarın 1995 yılında Moskova Bestekarlar salonunun sahnesinden seslendirilen II.Kvarteti de büyük ilgiyle kar~ılanınıştır. İlgi çekici odur ki. burada çağımızın ünlü
Bestekarı Andrcy E~pay'ın M.Şostakoviç ve Mcmmed Kuleyvi ve hasr ettiği Düt ilc orkcstra için Konçcrtosunda bu bestekarların yaratıcılığından istifade etmesi, MCl1led Kuliycv'in müziğinden ise 2 dakikalık bir iktibas alınmasının şahidi oluyoruz.
Hiç ~üphcsiz bütün bunlar Azerbaycan bestekarlarının pühteleşmiş yaratıcılık dcst-l1attının, bcdii üsulunun sanatçı şahsiyetinin yetkinliğini kanıtlamaktadır.
Mcmcd Kuliycv hiç kuşkusuz Azerbaycan musiki medeniyctinin bu parlak ıClıısilcıicrıııdclı ulup, ı;ağdaş müzik tekniğinie yinelemekle birliktc halk Illü/iğiııiıı tkrııı k~ııl~ırına iııe bileıı, OIlUll csteLik dcğerlerine sahip çıkan, ()ıı~ı sclllOııik Illul.ik dili ilc ycni bedii-csıctik ve beşcri nitelikler kazandırai)ikııbir s~lııaLkanıır. Yc tcsadüif değil ki, onun orijinal ve milli köklere dayanarı yaratıcılığı tcdricen dinleyiciler arasında daha çok anla~ılnıaya ve sevilıncye başlanır. Memed Kuliycv'in yaratıcılığının tezlikle Türkiye'de dc kcndisine sanatscvcr bulabilCceğine inanıyoruz.
