Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi

,

STT'NDE iŞARETSiz

(I.". I)

GÖREV ÖGELERI ÜZERiNE Prof. Dr. Efrasiyap

GEMALMAZ-Bireşimll(synthetlque) bir dil olan Türkçe anlam ögelerine yükleyecegi hemen her görev için ayrı bir görev ögesi geliştirmiştir.

Bu görev ögelerini de sürekli. anlam ögelerinden sonra getirdigi için bunlann büyük bir çogunlugunu da ekleştirmiştir. Ekleşme gerçekleştirtl1rken.dillerin gelişmesini sürekli etkileyen kolaylık (E~conomle)veanlaşılabilirlik(comprehenslbLlite) kanunlanI geregi bu görev ögeleri zaman zaman oldukçaaşınmışbazan da görevlerini kendilerini kuşatan diger görev ve anlam ögelerine bırakarak düşmüşlervy daha başlangıçta işaretli bir öge karşısında lşaretsiz (non-marque) kalmışlardır. Aşagıda Türkçede işaretsiz görev ögelerinden birkaçınadeginerek derinııgine araştırılmasıgereken bir konuyu başlatmakistiyorum.

1. Türkçede ı.ve 2. şahıslar karşısında3. şahıs işaretsizdir O.ş.:

Ibn/. Ibz/:

2.ş.:

ls

nı.

ISZ/:

3.ş.:

1012.

Bu kavramları

karşılayanögelerekleşirkende 3. şahıs işaretsiz kalmaktadır.(örn.:

sen

çah.şkan+ll+s1.nH

Ali.

çal1.şkan+II+QI).

2. Türkçede 3. şahıs iyelik eki (ekleşm1ş3. şahıs iyelik sıfatı) işaretsiz hal eklerinden önce geldiginde işaretsizdir (ö

m.:

Atatürk Üniversitesi TürkiyatAraştırma/arıEnstitüsü MOdürü

1 E. GEMALMAZ : StandartTürkiye TürJcçe.i(STT) 'ninFormanlannuı

EnfonıtOİifDegerlerl. : Erzurum 1982. s. 28.

2 Ibu/. lşu/, 101: işaretzamlr1 degU. 1.. 2 .. 3. şahıslarlaUglil işaret sıfatlarıdır. Bunların işaret ettikleri varlıklar lşaretslzolunca, yanıdile get1r1lmed1klertnde. bunlar, 3. şahıszamtrt görünümü kazarıırlar.

A1i.+II+n1n [kır] ev+II+1+n+de ii A1i.+II+n1n

Eklr]

eV+II+1+0+0

lIN [kır]

ev+II+1+m+de

ii [kır] ev+II+i.+I1I+0).

3. Türkçede isimlerin. çokluk karşısındateklik ve genellik durumları işaretsizdir(ç.: 1+1 Ar+l;t./g.:1+0+/) (örn.: ev+ll+le r ii ev+II+IlJ).

4. Türkçede isimlerin belirtili nesne halleri karşısında belirtisiz nesne halleri işaretsizdir(blnsn.: 1+(y)l/;bsznsn.:1+0/)

(örn.:

bana verdi.g1niz

kltap+ll+lar+ll+ı [kltap+II+IlJ]

okudum. ).

5. Türkçede isimleri n belirten halı. genel belirleyici

karşısındagenel niteleylci olarak işaretsizdir(gb.:1+(n)1nı; gn.:

1+0/)(örn.:bu

ders+II+i.n [ders+II+l!l]

ki

ta

b+ll+ı

+0).

6. Türkçede isimlerin nitelenen (tamlanan) hali eki

I

+(s)1

+1. ünlüyle sonlanan isimlere geldlginde ve üzerine iyelik eki (ekleşmiş iyelik sıfatı) ı. ve 2. şahısları aldıgındavy bazı

sıfatlaştıncıeklerden önce. düşerek işaretsizduruma geçer (örn.:

Ali+ll+ni.n

okul

çanta+ll+sl.+1lJ ii

ben+1m

okul

çanta+II+IlJ+m S

i.z+1 n

okul

çanta+1 I +fJ+nız d1ş

macun+ll+u+m i i di.ş macun+II+l!l+suz ;

okul

çanta+II+51 i i

okul

çanta+II+fJ+ltl.

7. Türkçede fiillerin olumsuz şekilleri karşısındaolumlu şekilleri işaretsizdlr(olmsz :I-mA-I.ldegil/;olmlu:1-0-1. 101)

(örn.: çalış-II-flta-fltlş

.

çalış-II-e-flttş /1

degi.l

H çahş­

i

1-0-mıŞ

i i 0.

çalış-II-ma-mış

i i

degilı.

2

8. Türkçede fiillerin bütün kipIeri karşısındaemir 2. teklik

şahıslannda. şahıs. ek fiil ve kip. ve yüklem ismini oluşturucu

• ögeleri: 2. çokluk şahıslarındave 3. şahsa dolaylıemirde. ek fiil ve kip. ve yüklem ismini oluşturucuögeleri işaretsizdir(örn.: _

gör-II-me-mi.ş

II

adam

II

degi.l i.-mi.ş+si.n

II

sen 0// _

gör-II-0-0

i i

0

i i

0 0-0+0

i i

sen e. _

gör-II-0-0

i i

0

II "

0-0+Ün.

gör-II-0-0 II " II

0 0-0+ün+üz

« ._

+ün + [s]i.z) _

gör-II-0-0 II " II

0 0-0+0

II

sen+[sli.z e;_

gör-II-me-0

0 0 0-0+

[de-I1+

ona]+s i. n).

9. SIT' nde ek fli1 işaretsiz olma egilimindedir (etç. +0e

r-+0i.r- > STT +0i. 0- ~ +000- <:> +Y00-) (örn.:

gel-I1-i. +yo

r-+I I+i.-mi.

Ş

gel-I I-i.+yor-+I

1+0-muş;

oku-II-ya+ca+k+II+i.-se

oku-I

i

-ya+ca+k+1

1+0-sa

bi.

1-11-•

d+i.+II+i.-d+i.+m -

bi.

1-1l-d+i.+1 I+y-d+i.+m).

10. STT'nde ek fiilin basit kipi. tamamen düşme sonucu işaretsizögelerden oluşmuştur(etç.

+0e r-II-ü

r - +01

r-II-ü

r > STT +000-00)(örn.: rlvayet kipi: ge1-II-mi.ş+II+i.-m1ş+si.n

- gel-I

1-mi.ş+1

l-mi.

ş+si.n // basit kip:

gel-I

1-mi.ş+1

1+0-0+s"in

< etç. ke1-II-mi.ş+II+0er-ür+ sen).

ll. SITnde geniş zaman sıfat mı eki (/_0

r+1

<:>'

i

-z+/)

olumsuzluk ekinden sonra geldiginde basıtkipin geniş zamanının

ı. teklik ve çokluk şahıslannda düşerek işaretsiz olmuştur

(*1-(?)Ot+l> _.

>

1-0°Z+1

>

1-0°r+1

>

l_or+1

<:>

l-z+1

<:>

1-0+/) (örn.: gel-Il-me-z+11+0-0+si.n // gel-Il-me-0+11+0-0+m

vy

gel-Il-me-0+11+0-0+yi.z).

Yine bu ek ayrılma hali ekinden önce dedüşerek kalıplaşmışolumsuz bir zarffiil eki oluşturmuştur

(örn.:

ge1-II-me-0+den

<

gel-II-me-z+den).

12. Gelişme süreci içerisinde bazı yapım eklerinin de düşerek işaretsiz kaldıklan görülür (örn.: tat-1

g+

119 .; tat- :' 00+110 : kerek+i.- > gerek+0- ; tar+1-g+la-ğ > tar+0

-..

0+1a-0).

13. Türkçede. özne ile yüklem arasmdaki nisbeten uzunca bir duraklamayı da işaret saymazsak. özne hali (cas sUjet) de işaretsiz sayılır. Bilindigi gibi. bu uzunca duraklama; yazımda.

karmaşık yapılardabazan bir virgül vy noktalıvirgülle işaretlenir

(örn.: Ali.+//+0 geldi..).

14. Yine bazı tümleçlerin de bu durumlannm işaretsiz oldugunun örneklerini görmek mümkündür (örn.: Al i+/ /+0 bugDn+//+0 geldi.. ii bugün+//+0 başka bir gün+//+0.).

15. Ayrıca Türkçe başka dillerle karşılaştınldıgmda. cinsiyet gibi, ikillik. üçüllük gibi. bir defalık. birçok defalık gibi

bazı kavramlarında dilimizde işaretsizoldugu görülecektir.

Yukanda da bellrttlgımgibi. bu yazımda. amacımTürkçedeki bütünişaretsizgörev ögelerini bulup göstermekten çok. bu konudaki

araştırmalan başlatmaktır. Ayrıca. anlam ögelerinin de işaretsiz

olabilme şartlanmn araştırılması.Türkçenin diziminin (syntaxe). özellikle söz diziminin düzeni konusunda daha lncelikli bilgi edinmemize ışık tutacaktır.