TOHUMLUK MiKTARI
VB
SIRA ARASI MESAFENiN «;EMEN'iN (Trigonella foenum-graecum L.) BAZIOZELLiKLERiNE ETKisi*
OZET: <;emen (Trigonella foenum-graecum L.) eskiden beri baharat olarak kullamlan bir bitkidir. Ulkemizde ozellikle pastmnaellikta tuketilir. Kuvvet verici, i§tah a~leldu. Diosgenin kaynagl olarak finem ta§lmaktadu. Aynea yem bitkisi olarak da degerlendirilmektedir.
U~ ayn arahkta (15, 30 ve 45 em) 2, 3 ve 4 kglda tohum kullamlarak yuriitiilen bu ~ah§mada en yuksek verim dekara 2 ve 3 kg tohum kullamldlgmda ve 15 em arahk ile ekim yaplldlgmda elde edilmi§tir. 45 em arahkla ekimde verim azalml§tIr.
Tum arahk mesafelerde tohum miktan arttIk~a bitki boyunda, meyve baglama yuksekliginde artl§; bitki ba§ma dal saylsl, meyve saYlsl ve tohum veriminde ise azalma goriilmu§tiir. Meyve (bakla) uzunluklarl ortalama 10.7-13.2 em, 1000 tohum aguhgl da 14.9-16.8 g arasmda degi§mi§tir.
EFFECT OF SEEDING RATES AND INTER-ROW SPACING ON SOME PlANT CHARACTERISTICS OF
FENUGREEK (Trigonella foenum-graecum L.)
SUMMARY: Fenugreek (Trigonella !Qenum-graecum L.) plant has been used as a spice for a long time. It is used in pressed I\and spiced meet production in Turkey. It is an appetizer and a tonic.
Fenugreek is also an important diosgenin source.
\ This wQrk was carried out at inter-row spacing Qf 15, 30 Qr
145 cm and seeding rates of 20, 30 Qr 40 kg/ha. Highest seed yield was I. Bu
~ah§ma
20-23 Mayls 1993 tarihleri arasmda yapllan Uluslararasl katIhmh X.Bitkisel ila~ Hammaddeleri ToplantIsma Bildiri olarak sunulmu§tur.obtained from inter-row spacing of 15 em and seeding rates of 20 or 30 kg/ha. Inter-row spacing of 45 cm produced the lowest seed
yield.
At all inter-row spacing applications, increases in sowing rate increased the height of fruit setting but reduced the number of branches and number offruits per plant and seed yield. Average fruit (pod) lengths varied from 10.7 em to 13.2 em and thousand-seed weight ranged from 14.9 g to 16.8 g.
GiRi~
c;emen (Trigonella foenum graeeum L.) baklagiller (Fabaeeae) familyasma dahil tek yIlhk bir bitkidir. Buyotu olarak ta isimlendirilen ve iilkemizde dogal yayIll§ gosteren bu bitkinin Kayseri, Nigde, Afyon, Konya gibi illerde kOltiirii de yapIlmaktadlr. YIlhk 1000 ton civannda olan iiretimin bir klsml ihrac; edilmektedir. Ulkemizde ozellikle pastmnaclhkta tiiketilir. Tohumlan birc;ok iilkede baharat olarak kullamlmaktadtr. Tohumlanmn bile§iminde % 20-27 protein, % 6-10 hamyag, % 30-38 musilajh maddeler, karbonhidrat, steroidal sapogeninler (Diosgenin ve Yamogenin) ve az miktarda uc;ucu yag bulunmaktadtr.
Tohumlanmn kuvvet verici i§tah aC;lCl ozellikleri vardtr. Halk hekimliginde haricen lapa olarak C;lbanlann, §i§liklerin tedavisinde, dahilen solunum yollan rahatslzhklannda, §eker hastahgmda kullamlmaktadtr. Aynca, bitkinin kendisi taze iken sebze olarak degerlendirilmekte, yem bitkisi olarak ta kullamlmaktadtr.
Ulkemizde yeti§tirilmekte alan c;emenle ilgili daha oneeki c;ah§malara ek olarak; bu bitkinin hangi arahkla ne miktarda tohumluk kullamlarak daha iyi bir verim ahnabilecegini belirlemek amaclyla bu c;ah§ma yapIlml§tIr.
MATERYAL VE METOT
Deneme materyali Ankara Universitesi, Ziraat Fakiiltesi, Tarla Bitkileri Tohum stokundan temin edilmi§tir.
Denemede ii~ ayn arahkla (15, 30 ve 45 em) ve dekara 2,3 ve 4 kg tohumluk kullamlarak dokuz kombinasyon olu§turulmu§tur.
Tesaduf bloklan deneme desenine gore dort tekerriirlu olarak kurulan denemenin ekimi 5.4.1984'de yapIlml§tu. Parsel alam 6 m2'dir.
Her parselde tohum verimi, ot verimi, hasat indeksi, 1000 dane aguhgl degerlendirilmi§; aynea lO'ar bitkide bitki boyu, ilk meyve baglama yuksekligi, dal saylsl, meyve saylsl, meyve uzunlugu, meyvede tohum saylsl, bitki ba§ma verim gibi karakterler ol<;illmu§tur.
BULGUIAR VE TARTI~MA
Denemede yapIlan ol<;umler <;izelge 1'de toplu olarak verilmi§tir.
1. Tohum Verimi
Tohum verimi dekara 70.7-81.4 kg arasmda degi§mi§; en yuksek verim 15 em arahkla ekimde 3 kg tohumluk kullamldlgmda elde edilmi§tir. Tum verimler istatistiki olarak % 5'e gore u<;, % 1'e gore ise iki grup olu§turmu§lardu (<;izelge 1).
Sua aralan dikkate ahndlgmda ortalama 79.5 kglda ile en iyi verim 15 em arahkla ekimden ahnml§tJr. 30 ve 45 em arahkla ekimlerde verim birbirine <;ok yakm olmu§tur (suaslyla 72.5 ve 73.9 ~glda). Tohumluk miktarlan dikkate ahndlgmda en yuksek verim 2 kglda'dan (78.0 kg) elde edilmi§tir. 3 kglda'da verim 75.6 kg, 4 kglda'da ise 72.0 kg olmu§tur. <::emende tohum verimini ARSlAN ve ark. (1989 a, b) 63.0-87.4 ve 75.7-112.8 kglda olarak bulduklanm belirtmektedirler. Bu ara§tJrmada da benzer sonu<;lar ahnml§tu (~ekil 1).
2. Ot Verimi
Ot verimi dekara 313.7-358.8 kg arasmda degi§mi§; en yuksek verim 15 em sua arahgmda 3 kglda tohumluk kullamldlgmda elde edilmi§tir. Tum verimler istatistiki olarak % 5 ve % l'e gore iki grup olu§turmu§lardu (<;izelge 1).
Sua aralan dikkate almdlgmda verimler 330.8-338.5 kglda arasmda degi§mi§ ve aralannda onemli bir farkhhk bulunmamakla
<;izelge 1. Tohumluk Miktan ve Sua Arasl Mesafenin <;emenin BazI Karakterlerine Etkisi Siia Siia Tobumluk Tobum Ot Verimi Hasat Bin dane Bitki Meyve Dal Meyve Meyve Tobum Bitki Arasl Miktan Verimi indeksi Aglr. Boyu Bag. SaYlsl Saylsl Uzun. SaylSl B311ma No (em)' (kglda) (kgIda) (kglda) (%) (g) (em) Yiik. (adet) (adet) (adet) (adet) Verim (em) (g) 1 15 2 79.0 ab 313.7 b 24.9 16.79 31.1 18.8 3.22 6.8 11.70 8.63 0.852 2 15 3 81.4 a 358.8 a 23.0 15.18 29.1 18.4 2.55 6.0 10.65 8.42 0.720 3 15 4 78.0 abc 342.9 ab 23.4 14.89 32.7 19.4 2.66 6.0 12.00 9.63 0.730 4 30 2 73.2 be 316.8 b 24.9 15.81 31.6 18.0 4.05 8.2 12.05 9.82 1.163 5 30 3 70.7 c 337.6 ab 21.0 15.40 35.1 22.1 3.20 7.4 12.55 9.40 0.954 6 30 4 73.6 be 337.9 ab 21.8 15.64 33.4 21.9 2.18 6.3 11.58 8.63 0.786 7 45 2 72.3 be 326.7 b 22.6 15.25 33.6 20.3 3.67 7.0 11.92 9.00 0.935 8 45 3 75.8 abc 328.9 ab 24.0 16.10 33.4 19.5 3.46 8.6 13.20 10.53 0.940 9 45 4 73.6 be 344.4 ab 21.7 15.91 36.8 23.1 2.48 6.9 12.90 9.35 0.919 -0 -0
--
...
E...
j". > ~ E ::s .c o '"""...
•68
birlikte, 15 em sua arasmda biraz yiiksek olmU!~tur. Tohumluk
miktarlan dikkate ahndlgmda 3 ve 4 kglda tohumluk, kullamldlgmda
ot verimi aym olmu§ (341 kg/da) 2 kg/da ise ot verimi azalml§t1r (319 kg/da).
3. Hasat indeksi
Hasat indeksi (tohum verimi/toplam verim) % 21-24.9 arasinda degi§mi§ ve en yiiksek 15 em'de 2 kg/da tohumluk kullamldlgmda olmu§tur. Slra aralanna gore hasat indeksi % 22.6-23.8 arasmda degi§mi§; 15 em arahkla ekimde biraz yiiksek olmu§tur. Tohumluk miktarlannda 2 kg/da tohumluk kullamldlgmda yiiksck (%24.1), 3 ve 4 kg/da tohumlukta ise birbirine yakm olmu§tur (%22.7 ve % 22.3). 15 em arahkla ekimde ve 2 kg tohumluk kullamldlgmda hem tohumluk miktan az, hem de tohumlar tarlaya daha iyi dagltIldlgmdan hasat indeksi yiikselmektedir.
Hasat indeksinin ARSlAN ve ark. (1989 a, b) % 28.7-34.8 ve % 26.2-32.7 bulmu§lardu. Bu ara§tIrmadaki degerler daha dii§iik olmu§tur.
4. Bin Dane Aglrhgl
Bin dane aglrhgl 14.89-16.79 gram arasmda degi§mi§; en dii§iik 15 cm'de 4 kg/da tohumluk kullamldlgmda, en yiiksek ise 15 em'de 2 kg/da tohumluk kullamldlgmda elde edilmi§tir. Gerek sua aralanmn, gerekse tohumluk miktarlannm <;emenin 1000 dane aguhgma etkisi onemli olmaml§tlr. <;emenin 1000 dane aglrhgl ARSLAN ve ark. (1989 a, b), her iki ara§t1rmada da 14.8-16.3 g arasmda bulmu§lardlr. Sonur;lar biiyiik bir benzerlik gostermektedir. DACHLER ve PELZMANN (1989) 1000 dane aguhgml 20 g vermektcdirler ki; yiiksek bir degerdir.
5. Bitki Boyu
Bitki boyu 29.1-36.8 em arasmda degi§mi§; en kii<;iik bitki boyu 15 cm'de 3 kg/da tohumluk kullamldlgmda en yiiksek ise 45
em'de 4 kg/da tohumluk kullamldlgmda elde edilmi§tir. Sua aralan dikkate ahndlgmda bitki boyu arahk geni§ledik<;e artl§ gostenni§ ve suaslyla 30.9, 33.3 ve 34.8 em olmu§tur. Tohumluk miktarlan dikkate ahndlgmda 2 ve 3 kg/da tohumluk kullamldlgmda bir fark olmaml§ (suaslyla 32.1 ve 32.5 em), 4 kg/da ise biraz artml§tIr (34.8 em).
Bitki boyunun SIEWEK (1990) 30-50 em olarak vennektedir. Bu <;ah§madaki bitki boyIan alt degere daha yakm olmu§tur.
6. Meyve Baglama ytiksekligi
ilk meyve baglama yiiksekligi 18.0-23.4 em arasmda degi§mi§; en dii§iik 30 em'de 2 kg/da, en yiiksek ise 45 em 4 kg/da tohumluk kullamldlgmda elde edilmi§tir.
Sua aralan dikkate ahndlgmda sua araSl arttIk<;a ilk meyve baglama yiiksekligi artml§ ve suaslyla 18.7, 20.7, 21.0 em olmu§tur. Tohumluk miktarlannda da miktar arttIk<;a az da olsa bir yiikselme olmu§tur (suaslyla 19.0, 20.0 ve 20.9 em). Meyve baglama yiiksekligi ile ilgili literatiir bilgi bulunamaml§tIr. Bu ozellik bilhassa makinah hasat i<;in onemlidir. Yiikseklik arttIk<;a bi<;erdoger ile hasat kolayla§maktadu.
7. Dal SaYlsl
Bitki ba§ma dal saYlsl 2.18-4.05 adet arasmda degi§mi§ en az 30 em sua arahgmda 4 kg/da, en <;ok ise yine 30 em sua arahgmda 2 kg/da tohumluk kullamldlgmda elde edilmi§tir.
Sua aralan dikkate ahndlgmda dal saYlsl arahk arttIk<;a artml§ ve suaslyla 2.81, 3.14, 3.20 adet olmu§tur. Tohumluk miktannda da aksi durum gozlenmi§, miktar arttIk<;a azalml§ ve suaslyla 3.65, 3.07, 2.44 adet olmu§tur.
8. Meyve SaYlsl
Bitki ba§ma meyve saYlsl 6.0-8.6 adet arasmda degi§mi§; en az 15 em'de 3 ve 4 kg/da tohumluk kullamldlgmda, en fazla 45 em sua arahgmda 3 kg/da tohumluk kullamldlgmda olmu§tur.
Sua aralan dikkate ahndIgmda meyve sayIsI arahk arttIkc;a artml~
ve slfaslyla 6.3, 7.3 ve 7.5 adet olmu§tur. Tohumluk miktarmda
ise 4 kglda'da bir azalma (6.4 adet) olurken, 2 ve 3 kglda'da (7.3 adet) bir farkhhk goriilmemi§tir. Meyve sayIsI dogrudan verimi etkileyen bir karakterdir.
9. Meyve Uzunlugu
Meyve uzunlugu 10.65-13.20 em arasmda degi§mi§ en kiic;iik 15 em'de, en yiiksek ise 45 em'de 3 kglda tohumluk kullamldIgmda elde edilmi§tir.
Sua aralan meyve uzunluguna etkili olmu§ ve arahk arttIkc;a meyve uzunlugu da artmI§tIr (suaslyia 11.45, 12.06, 12.74 em). Tohumluk miktarlannm etkisi ise onemli bulunmamI§tIr.
Meyve uzunlugunun tamamI tohumla dolu degildir. DC; kIsImda 3-3.5 em uzunlugunda bir gaga bulunmaktadIr. Meyve uzunlugunu DACHLER ve PELZMANN (1989) 15 em vermektedirler ki, bu deger bulunan degerlerden 2-4 em daha uzundur.
10. Meyvede Tohum SaYlsl
Meyvede tohum sayIsl 8.42-10.53 adet arasmda degi§mi§ ve meyve uzunluguna biiyiik bir benzerlik gostermi§tir (<;izelge 1). Bu da normalde beklenen bir sonuc;tur.
Sua aralan tohum saylsma etkili olmu§ ve Slra araSI arttIkc;a meyvedeki tohum sayIsl da artmI§tIr (suaslyla 8.89, 9.28 ve 9.63 adet). Tohum miktarlannm meyve saylsma etkisi onemli olmamI§ ve 9.15 9.45 adet arasmda degi§mi§tir. Meyve ba§ma tohum sayIsl da verimi etkileyen onemli bir karakterdir.
H. Bitki Ba§lOa Verim
Bitki ba§ma tohum verimi 0.720-1.163 g arasmda degi§mi§; en az verim 15 em'de 3 kglda, en yiiksek verim de 30 em'de 2 kglda tohum kullamldIgmda elde edilmi§tir.
Sua aralanna gore en dii§iik verim (0.767 g) 15 em sua 7°
arasmda olmu§; 30 em (0.968 g) ve 45 em'de (0.931) birbirine yakm ~lkml§tIr. Tohum miktarlannda da en yiiksek verim (0.983 g) 2 kglda tohum kullamldlgmda ahnml§; 3, 4 kglda'da ise birbirine ~ok yakm (slfaslyla 0.815 ve 0.812 g) olmu§tur.
KAYNAKIAR
ARSLAN, N., TEKELi, S., GEN<;TAN, T., 19893. Farkh Yorelere Ait <;emen Populasyonlanmn Tohum Verimleri. 8.Bitkisel ila~ Hammaddeleri ToplantIsJ. Bildiri Kitabl II. 93-97. istanbul. ARSLAN, N., TEKEKLi, S., GEN<;TAN, T., 1989 b. Farkh Ekim
Zamanlanmn <;emen Bitkisinin Verimine Etkisi. 8. Bitkisel
ila~ Hammaddeleri ToplantIsJ. Bildiri Kitabl II. 99-102. istanbul.
DACHLER, M., PELZMANN,. H., 1989. Heil-und Gewiirzpflanzen.
b.
Agrar Verlag, Wien.SIEWEK, F., 1990. Exotisehe Gewiirze. Birkheauser Verlag, Basel.
