A Tradition in Çavdarhisar; Ceilings of Bride’s Rooms Prepared As Dowry
Doç. Dr. Hicran Hanım HALAÇ** Öğr. Gör. İpek DEMİR***
ÖZ
Toplumun en küçük yapı taşını oluşturan aile kavramının oluşum süreci, tüm toplumlarda ol-duğu gibi Türk toplumunda da yöresel farklılıklarla birlikte çeşitli âdet ve geleneklerle oluşmaktadır. Bunlardan birisi de gelinler için hazırlanan her türlü eşyayı tanımlayan çeyiz kavramıdır. Somut ol-mayan kültürel miraslarımız arasında yer alan Çeyiz Geleneği, yöreden yöreye, dönemden döneme farklılık gösteren bir âdettir. Bu çalışmada, Kütahya ili Çavdarhisar ilçesinde 1940-1950 yılları ara-sında yapılan bir çeyiz geleneği; işlengili gelin odası tavanları incelenmiştir. Geleneksel Türk evinde detaylı işçiliklere sahip başoda olarak tabir edilen odalar, bölgede gelin odası olarak anılmaktadır. Gelin odaları, yapı inşasından bir müddet sonra yapı sahibinin erkek çocuğunun evleneceği zaman duvar ve tavan ahşap işçilikleri yapılarak hazırlanmaktadır. Yapılan bu ahşap süslemeler, geline çe-yiz olarak hazırlanmaktadır. İşlengili tavanlar bölgede tekne tavan veya bindirmeli tavan olarak iki şekilde yapılmaktadır. Çalışma kapsamında, alanda birçok yapı olması ve bunların bir kısmının terk edilmiş, bir kısmının ise harabe durumda olması nedeniyle sözlü kaynaklardan geçmiş bilgisine ula-şılmış ve alanda incelemesi yapılmış dört eve ait beş işlengili gelin odası tavanı örneklem olarak ele alınmıştır. Üç yapıda birer odada işlengili tavan bulunurken, bir yapının iki odasında işlengili tavana rastlanmaktadır. Bu tavanlardan üç tanesi tekne tavan iki tanesi bindirmeli tavandır. Bölgede gelinin kıymetini anlatmak amacıyla yapılan detaylı ahşap işçiliklerine sahip tavanlar mimariyi süsleyen son derece önemli mimari elemanlar olmaktadır. Bölgede çoğu yapının terk edilmesi ve bir kısmının harabe durumuna geçmesi eski bir geleneğin belgelenemeden yok olmasına neden olmaktadır. Bu nedenle gü-nümüze ulaşamayan bu geleneğin tamamen hafızalardan silinmemesi ve belgelenmesi için bu çalışma önem arz etmektedir. Sonuç kısmında ise bu yapıların korumasına dair yapılar, iyi durumda olan, basit onarım gerektiren ve esaslı onarım gerektiren şeklinde üç kategoriye ayrılarak çeşitli koruma önerileri sunulmuştur.
Anahtar Kelimeler
Çavdarhisar, gelin odası, başoda, çeyiz, işlengili tavan. ABSTRACT
The formation process of the family concept, which constitutes the smallest building block of so-ciety, is formed by various customs and traditions along with regional differences in Turkish society as it is in all societies. One of them is the concept of dowry, which defines all kinds of things prepared for brides. Dowry tradition among intangible cultural heritage, from place to place is one that differs from period to period. In this study, a dowry tradition made in the 1950s in the province of Çavdarhisar, Kü-tahya province; embroidered bridal ceilings have been examined. The rooms, which are described as the head room with detailed craftsmanship in the traditional Turkish house, are referred to as the bride’s room in the region. The bride’s rooms are prepared by wooden crafsmanship a while after the construc-tion of the building takes place, when the son of the owner of building is to be married. These wooden ornaments are made as a dowry for the bride. The embroidered ceilings are striking in the region as a ‘tekne’ ceiling or a ‘bindirme’ ceiling. In the scope of the study, the four embroidered bridal room ceiling
* Geliş tarihi: 27 Nisan 2018 - Kabul tarihi: 4 Eylül 2019
Halaç, Hicran Hanım; Demir, İpek. “Çavdarhisar’da Geçmişten Bir Gelenek; Çeyiz Olarak Hazırlanan Gelin Odası Tavanları” Millî Folklor 123 (Güz 2019): 150-165
** Eskişehir Teknik Üniversitesi, Mimarlık ve Tasarım Fakültesi, Mimarlık Bölümü. Eskişehir/Türkiye, hicranhalac@gmail.com, ORCIC ID: 0000-0001-8046-9914
*** Giresun Üniversitesi, Şebinkarahisar Teknik Bilimler Meslek Yüksek Okulu, Mimari Restorasyon Bölümü. Giresun/Türkiye, ipek.demir@giresun.edu.tr, ORCID ID: 0000-0002-7516-4259
Giriş
Türk kültürünün temel unsuru olan ailenin kuruluş aşaması da ol-dukça teferruatlı ve önemlidir. Bu ne-denle içinde farklı ritüeller barındırır. Bu ritüellerden biri de çeyizlerdir. Bir milletin, tarihsel, toplumsal gelişme süreci içinde oluşturulan bütün mad-di ve manevi değerler olarak tanımla-nabilen kültür, tüm alanlarda olduğu gibi çeyizlerimizde de izlerini barındır-maktadır.
Çalışma kapsamında, Kütahya ili Çavdarhisar ilçesinde geçmişte var olan bir çeyiz ritüeli ‘işlengili gelin odası tavanları’ incelenmiştir. Çalış-ma günümüzde kaybolmuş bir gele-neği ve onun yapımında kullanılan kaybolmaya yüz tutmuş ahşap işçi-liğini hatırlatmayı, tanıtmayı ve ko-ruma önerileri sunmayı amaçlamak-tadır. Yapılan literatür taramasında Çavdarhisar ilçesinde yer alan kırsal mimaride kullanılan ahşap işçiliğe değinen bir bilimsel çalışmaya ulaşı-lamamıştır. Bu nedenle Türk kültü-ründe önemli bir yer tutan çeyiz gele-neğinin bölgeye özgü bir parçası olan gelin odası tavanları inceleme konusu olarak seçilmiştir.
Çalışma alanını, Kütahya ili Çav-darhisar ilçesi Kentsel Arkeolojik sit
alanı oluşturmaktadır. Sit alanında 356 adet konut ve işyeri bulunmak-tadır. Bunların bir kısmı harabe, bir kısmı terk edilmiş olmasının yanında bölgede yaşanan göçler nedeniyle yapı-ların büyük bir çoğunluğunun sahiple-rine ulaşılamamaktadır. Bu nedenler-le çalışma kapsamında işnedenler-lengili gelin odası tavanına sahip, girerek üzerinde inceleme yapabildiğimiz ve sahipleriy-le görüşebildiğimiz sit alanında tespit edilen dört örnek yapıda bulunan beş işlengili tavan ele alınmıştır.
Nitel araştırma açısından ilginç ve önemli bir çalışma konusu oluştu-ran kültür kavramının analizine yöne-lik (Anonim, t.y: 70-71) bu çalışmada amaç Çavdarhisar halkının çeyiz kül-türüne dikkat çekmektir. Muğlak ve standardize edilmeye pek de uygun olmayan kültür, veri toplama araçla-rı ile ölçülme yerine gözlenir, yaşanır ve hissedilir. Bu noktada toplanacak veriler; gelin odası, başoda, düğün ritüelleri ve çeyiz konularında litera-tür taraması, kişisel gözlemler, alan çalışması ve fotoğrafla belgeleme ile toplanmıştır. Ayrıca dört ana başlık-ta (anıtsal, yazılı, sözlü ve simgesel) ele alınan restitüsyon bilgi kaynakla-rından olan sözlü kaynaklardan (gö-rüşmeler) da yararlanılmıştır. Sözlü
which has reached to the story of verbal sources and has undergone the examination is considered as a sample because the area has many buildings and some of them are abandoned and some of them are in ruins. In three buildings, there is an embroidered ceiling, and in one building there are two embroide-red ceiling. Three of these ceilings is a tekne ceiling and two of them are bindirme ceiling. The ceilings with detailed wooden crafstmanship designed to describe the value of the bride in the district are the most important architectural elements decorating the architecture. The abandonment of most buil-dings in the region and the passage of some of them to ruin cause an old tradition to disappear without being documented. Therefore, before this tradition is completely erased from the collective memory, it is important to document this work. In the conclusion section, various conservation proposals are made according to the structures that are in good condition, requiring simple repairs and divided into three classes as the structures requiring substantial repairs.
Key Words
kaynaklar, yapıya ait bilgilerin yapıda yaşamış kişilerden veya yapının inşa-asında bulunan kişilerden alınan bil-gileri kapsamaktadır (Uluengin, 2007: 27). Güvenilirlik derecesi düşük ol-masına rağmen farklı bakış açıları ile yapının yeniden incelenmesine olanak sağlamaktadır. Görüşmeler süresince yarı yapılandırılmış görüşme tekni-ği uygulanmıştır. Görüşme soruları Çavdarhisar’da düğün, çeyiz ve gelin odası kavramı üzerinde şekillendiril-miştir. Elde edilen tüm veriler nitel araştırma desenlerinden kültür anali-zi desenine göre incelenmiştir. Kültür analizi metodu, bir gruba ait kültürü tanımlamak ve yorumlamak için kul-lanılmaktadır. Temel amaç araştırma-ya konu olan gruba ait kültürün kendi bakış açılarından aktarılmasıdır (Ano-nim, t.y: 70-72).
“Bölgeye özgü yok olmaya yüz tutmuş bir geleneğin, korunması ve belgelenmesi için ne yapılabilir?” so-rusuna cevap bulmak amacıyla ger-çekleştirilen bu çalışmanın sonraki bölümlerinde çeyiz ve gelin odası kül-türü irdelenmiş, Çavdarhisar’da geç-mişte çeyiz geleneği olarak yapılan gelin odası tavanlarından örnekler su-nularak korunmasına ilişkin öneriler sunulmuştur.
Geçmişte Çeyiz ve Gelin Odası Kültürü
Türk Dil Kurumuna göre çeyiz (ci-haz), gelin ve damadın aileleri tarafın-dan hazırlanan, yaptırılan veya satın alınan eşya, taşınır-taşınmaz mallar, mülkler olarak adlandırılmaktadır. Eski Türklerde ise baba malından kıza düşen pay olduğu ifade edilmektedir (Ögel 1988: 258-260). Dede Korkut’a bakıldığında ise bu durum “oğlı olan
ivermiş, kızı olan köçürmiş” ifadele-riyle gelinin baba evindeki malı damat evine götürmesi olarak ifade edilmek-tedir. Ögel, islâm hukukuna göre geli-nin çeyiz yükümlülüğü olmadığı halde Türk kültüründe babanın kızına çeyiz yapmasının bir yükümlülük olduğunu ifade etmektedir. Bu bağlamda Dîvan-ı Lûgat’it-Türk’te baktığımız zaman ise çeyiz kavramı “kalıñ1”, “sep2”,
“sep-türmek3” ve “yüfüş4” kavramlarıyla
anılmaktadır. Örneğin“ol anıng kızın septürdi” ifadeleriyle bir bey, bir baba-ya kızını çeyizli olarak evlendirmesini emretmektedir.
“Kız kundakta, çeyiz sandıkta” atasözü ile de ifade edildiği üzere geç-mişten günümüze Anadolu’nun hemen hemen her bölgesinde evin kızı için çeyiz hazırlıkları yapıldığı bilinmek-tedir. Geçmişten günümüze yapılan çeyizler içerisinde el emeği önem arz eden unsurlar arasında yer almakta-dır. Çeyizler ailelerin ekonomik du-rumlarına göre çeşitlenmektedir. Os-manlı ve Anadolu beyliklerinde kimi çeyizlerin nesnelerin üstüne çıkarak, büyük araziler veya eyaletler oldu-ğu görülmektedir. Ayrıca tek tek ya da sürü halinde hayvan, bağ, bahçe, tarla, ev, araba ve hizmetçinin (hala-yık) çeyiz olarak verildiği bilinmekte-dir (Anonim 1960: 503, Anonim 1986: 2668, Nutku 1988: 297). Ayrıca evlen-me geleneğinde kullanılan heevlen-men he-men tüm ürünler simgesel bir anlam da barındırmaktadır. Bu açıdan da çe-yiz sadece yeni kurulan aile için mad-di bir kaynak değilmad-dir. Aynı zamanda geline toplum içindeki rolünü de anla-tan bir araç olarak kullanılmaktadır (Kara, 2009: 340).
günü-müze Türk kültüründe önemli bir yer kaplayan çeyiz kavramı, 2014 yılında, 01.0070 envanter numarasıyla ‘Çeyiz Geleneği’ adıyla Somut Olmayan Kül-türel Miras Ulusal Envanter Listesin-de (Anonim, t.y.) Listesin-de yer alarak kül-türel mirasımızın önemli bir parçası olduğu belgelenmiştir.
Kütahya bölgesinde ise çeyizin bir diğer adı da ‘yük’tür. Erkek tarafı ha-zırladıkları bohçaları pazartesi, per-şembe ve cuma günleri kız evine gö-türmektedirler. Erkek tarafından kız evine gelen çeyiz içerisinde şalvarlar, entariler, hırkalar ve basmalar gibi çe-şitli hediyeler yer almaktadır. Kız evi-nin hazırladığı çeyizde ise çeşitli giy-siler, gümüşler, takılar gibi nesneler yer almaktadır. Çini diyarı olmasına rağmen Kütahya’da çeyize çini kon-ması ayıp karşılanmaktadır. Çeyiz, önceleri geldiği gün daha sonraları ise geldikten iki gün sonra kızlar ta-rafından maniler ve türkülerle ortam şenlendirilirken, bir odaya ip çekile-rek erkek tarafından gelenler ve kız tarafının hazırladığı çeyizler olarak ipe serilerek, yaklaşık bir hafta kadar ziyaretçilere sergilenmektedir. Serilen çeyiz bir haftanın sonunda toplanarak erkek tarafına gönderilir ve çeyiz ora-da ora-da sergilenir (Efe vd. 1963: 22-30, Anonim 1981: 5367). Ayrıca Kütahyalı genç kızların kentin yerlisi olduğu-nu ifade eden ağır elbiseler ve şalvar takımları da çeyizlerinde yer almak-tadır. Çeşitli sebeplerden ötürü her kesimden Kütahyalı genç kızlar bu el-biseleri giymekten hoşlanmaktadırlar. Kütahya’da geline ve damada verilen önemi göstermek için ise emek isteyen el örgüsü kazak, hırka ve çoraplar çe-yize dahil olmak üzere
hazırlanmakta-dır (Koç 2006: 55-216, Koç 2009: 246-252, Koç 2012: 197).
Günümüzde ise çeyiz kültürü büyük oranda devam etse dahi deği-şen yaşam koşulları, sosyal ve eko-nomik hayat çerçevesinde değişikliğe uğramaktadır. Kişilerin ekonomik durumlarıyla doğru orantılı olarak değişmektedir. Genellikle yatak odası ve mutfak eşyasını kız tarafı alırken salon ve oturma odası eşyaları ile be-yaz eşyayı erkek tarafı almaktadır. Günümüzde bu ayrım devam etmekle birlikte müstakbel eşlerin ikisi de çalı-şıyorsa ortak bütçelerle tüm evi bera-ber döşemeye başlamışlardır.
Türk kültüründe aile kavramında önemli bir yeri olan, soyun devamlılığı-nı sağlayan, yuvayı kuran, fedakarlık ve sadakatiyle ön planda olan kadına verilen değer ortadadır. Yuvanın ana karakteri olan yeni gelin içinse ona özel odalar hazırlanmaktadır. “Gelin odası” olarak anılan bu odalar süslü ve güzeldir. Kuzey Türklerinin Muradım Destanında bu kavram süslü ve mü-kemmel ev anlamına gelen “yıbalu ev” olarak anılmaktadır (Sarı, 2017: 46).
Türk evini oluşturan en önemli unsur odadır. Odaların en önemli özel-liği ise yapı içinde belirli görevleri tek başlarına karşılayabilmeleridir. Oda kavramının kendi içinde özelleştiği ve farklı isimlerle anıldığı (Başoda, Kışlık Oda, Yazlık Oda, Kırmızı Oda ve Yeşil Oda gibi) mekanlar vardır. Geleneksel Türk evlerinde, evin en ehemmiyetli odası ise bunlardan biri olan “başoda”dır. Bazen bu odalara “köşk oda” da denmektedir. Başodalar genellikle aile reisinin odası olarak kullanılmaktadır (Eldem, 1954: 15, Küçükerman, 2007: 69 ve Kutlu, 1999,
Arseven 1962’den: 41, Dikmen ve To-ruk, 2015: 111).
Geleneksel Tük evlerinde odalar genellikle sade ve yalın bir şekilde dü-zenlenirken başodalara baktığımız za-man, diğer odalardaki dolaplara oran-la daha süslü ve görkemli dooran-laporan-lara sahip olduğu gözlenmektedir. Tavan süslemeleri odadan odaya farklılık göstermekle birlikte başoda tavan-larının çoğunlukla daha özenli oldu-ğu görülmektedir. Gösterişin arttığı başodalarda, işlevselliğinin yanında ocaklar, estetik algıyı artırmak için de kullanılmaktadır. Ayrıca genç evli çiftlerin odası olarak düzenlenen ve gelin odası olarak anılan odalar var-dır. Bu odalar başodalarda olduğu gibi duvar ve tavan süslemeleri bakımın-dan oldukça gösterişlidir (Hacıbaloğ-lu, 1989: 23).
Kütahya ili, Çavdarhisar ilçesin-de yer alan sivil mimarlık5 örneklerine
baktığımız zaman da gelin odası ola-rak anılan odalara rastlanılmaktadır. Bu odalar, sözlü kaynaklardan elde edilen verilere göre yapı inşasından ortalama 10-15 yıl sonra evin büyük oğlu evleneceği zaman özelleştirilmek-tedir. Gelin için hazırlanan bu odalar başodalar gibi süslü tavanlara, dolap-lara ve ocakdolap-lara sahiptir.
Çavdarhisar’da Geçmişte Dü-ğün ve Çeyiz Olarak Yapılan Gelin Odası Tavanlarına Örnekler
Yapıların sahipleri ve yerel halk-tan 10 kişi ile alanda yapılan görüş-meler sonucunda, alanda geçmiş dö-nemlerdeki düğün ritüelleriyle ilgili bilgiler toplanmıştır. Alınan bilgiler;
Anadolu’nun her yöresinde ol-duğu gibi Çavdarhisar’da da çeyizin önemli olduğunu ifade eden, 85
yaşın-daki Fatma Evkaya ve 90 yaşınyaşın-daki Hatice Keleş’in verdiği bilgilere göre 3 gün boyunca hazırlanan çeyizler odaya gerilen ipler üzerinde sergile-nirmiş. Daha sonra da toplanan çeyiz, sandıklara yerleştirilerek gelinle bir-likte yeni gelin odasına gidermiş (bkz. Görsel 1, Görsel 2). Yukarıda bahsetti-ğimiz gibi Evkaya ve Keleş’in verdiği bilgileri literatür de destekler nitelik-tedir.
Görsel 1. Bölgedeki Çeyiz Sandıklarına Ör-nekler (kişisel arşiv)
Görsel 2. Bölgedeki Çeyiz Sandıklarına Ör-nekler (kişisel arşiv)
Hatice Keleş, uzun yıllar Çavdarhisar’da yapılan düğünlerde düğün yemeklerinin hazırlanmasında görev aldığını ifade etmiştir. Keleş’in beyanına göre bir hafta boyunca kız ve erkek evinde yemekler hazırlanıp mi-safirlere ikram edilirmiş. 86 yaşındaki Halil Berber, M.S. 3. yy’a tarihlenen 1981-1982 yıllarında Alman Arkeoloji Enstitüsünün yaptığı çalışmalar
sonu-cunda açığa (Naumann, 1982: 184 ve Naumann, 1983: 197) çıkarılmış mo-zaikli hamamın geçmişte köy meydanı olduğunu ve düğünlerin bazen orada bazen de evlerin önünde çalgılı veya mevlütlü olarak yapıldığını beyan et-miştir. 80 yaşındaki Ahmet Erdem ise düğünlerin köy odalarında yapıldığı-nı ifade etmiştir. Berber ayrıca, para ve ağaç konusunda zengin ailelerin gelinleri için yörede “işlengi” olarak adlandırılan tavan işlemeli gelin oda-ları hazırladıkoda-larını ifade etmiştir. 85 yaşındaki Hüseyin Tanrıverdi, 1945-1950’li yıllarda yapılan düğünlerde gelinin kıymetli olduğunu göstermek amacıyla geline çeyiz olarak işlengi-li tavanlar yapıldığını ifade ederek Berber’in söylemlerini desteklemiştir. Geçmiş yıllarda işlengili tavanları ya-pan ahşap ustası Mehmet Akmeşe’nin çırağı olup günümüzde marangoz us-tası olan 54 yaşındaki Mehmet Kuyu-lu, işlengili tavanların 1 ay gibi uzun bir sürede tek ustanın çalışmasıyla oluşturulduğunu ifade etmiştir. Ku-yulu, eskilerden edindiği bilgilere göre 1950 öncesi gelinlerin atla, 1950’lerde at arabasıyla, 1960’larda askeri cip-le daha sonraları da taksicip-lercip-le köyde gezdirildiğini ve düğünlerin geniş ev-lerde veya bahçeev-lerde yapıldığını an-latmıştır. Ahmet Erdem, 1950’lerde Roma döneminden kalan iki köprüden gelinlerin atla geçirildiğini ve köprü-nün üstünden ırmağa para atıldığını ifade ederek Kuyulu’nun anlattıkları-nı doğrulamıştır. 80 yaşındaki Ahmet Erdem ise düğünlerin köy odalarında yapıldığını ifade etmiştir.
Sözlü kaynaklardan elde edilen bilgiler incelendiğinde, 1940-1960 yıl-larında yapılan düğünlerin mevlütlü
veya çalgılı olduğu, gelinlerin atla, at arabasıyla, askeri ciple daha sonraki yıllarda ise taksilerle gezdirildiği ve gezdirilirken iki Roma köprüsü üze-rinden geçirildiği, parası veya ağacı olan kişilerin geline kıymetli olduğu-nu ifadelendirmek için işlengili tavan-lı gelin odası hazırlatıldığı bilgilerine ulaşılmıştır. Ayrıca el emeği göz nuru hazırlanan tekstil işleri ve bunların yerleştirilmesi için hazırlanan sandık gelinin çeyizini oluştururken, hazır-lanan gelin odasının ahşap işçiliğini barındıran tavan ve dolap erkeğin çe-yizini oluşturmaktadır. Günümüzde gelinin beyaz eşya, mutfak gereçleri ve yatak odasını almasının yanında erke-ğin oturma odası, salon hatta müm-künse evi satın alması bu kültürün günümüzdeki yansıması diyebiliriz.
Kuban (1975: 192-211), Türk top-lumundaki ataerkil yaşam tarzından dolayı evlerin büyük aileleri barın-dırdığına ve her yeni kurulan ailenin gereksinimleri için bir oda ayrıldığına değinmektedir. Çavdarhisar gelenek-sel konut mimarisinde de bu, çok net bir şekilde görülmektedir. Evin en bü-yük erkek çocuğu evlendiği zaman bir oda yeni aileye tahsis edilmektedir. Aynı şekilde evin başka erkek çocu-ğu varsa onun için de başka bir oda tahsis edilmektedir. Bu şekilde büyük aile bir çatı altında yaşamaya devam etmektedir.
Çavdarhisar’da sözlü kaynaklar-la yapıkaynaklar-lan görüşmelerde, 75 yaş üstü kişilerin kendilerine işlengili gelin odaları hazırlandığı 45-55 yaş arası kişilerin ise babaları için bu odaların hazırlandığı daha sonra kendilerinin bu odalara geçtikleri bilgisine ulaşıl-mıştır. Ayrıca yapılan görüşmelerde,
işlengili tavanları bölgede yaygın ola-rak yapan ustaların Hüseyin Dülger, Mehmet Akmeşe ve Kazım Öztürk olduğu bilgisine ulaşılmıştır. Bölgede işlengili gelin odası tavanı olarak bin-dirme ve tekne tavan çeşitlerinin uy-gulanmış olduğu tespit edilmiştir. Ki-rişlerin birbiri üzerine bindirilmesiyle üsttekilerin, alttaki kirişler tarafın-dan taşındığı, belli açılarla döndürü-len kirişlerin oluşturduğu bindirmeli tavanların, Anadolu’daki varlıkları Friglerdeki konut tavanlarına kadar uzanmaktadır (Parlar vd. 2016: 1-7). Bölgenin yakın çevresinin geçmişinde bu kültürün var olması ve farklı bir ri-tüelle hayata kazandırılması son dere-ce önemlidir. Tekne tavan ise kirişle-rin altına ana zemin oluşturulduktan sonra kenarlara pervazlar takılarak yapılan tavanlardır. Ortalama 15-20 cm derinlik verilerek oluşturulur (Yıl-dırım vd. 2006: 334).
Yapılan tavan çeşitleri, kaliteli işçilik ve düz bir tavana kıyasla daha fazla ahşap gerektirmektedir. Bu ne-denle bu tip tavanlar zengin ailelerin tercih ettiği ve evin önemli odaların-dan biri olan başodada kullanıldığı yaygın olarak görülmektedir. Bu ne-denlerle çeyiz olarak yapılması, böl-gede gelinin kıymetini ve ailenin para veya ahşap yönünden zenginliğini or-taya koymaktadır.
Yapılan alan çalışmasında ve gö-rüşmelerde elde edilen verilere göre bindirme tavan veya tekne tavan böl-gede yaygın olarak inşa edilen tavan tipleri olduğu görülmektedir. Yapılan görüşmeler ve incelemeler sonrasında bu tavanların yapı inşasından daha sonraki yıllarda evin büyük oğlu
evle-neceği dönemde yapıldığı tespit edil-miştir.
Çalışma kapsamında örnek ola-rak sözlü kaynakların geçmişteki durumlarını ve sürecini anlattıkları Erdem, Yaşar, Damar ve Evkaya aile-lerine ait evlerin işlengili gelin odası tavanları incelenmiştir.
Damar Ailesine Ait İşlengili Gelin Odası Tavanı
Damar ailesine ait ev, evin günü-müz sahibi Kazım Damar’ın ve anne-si Kadriye Damar’ın verdiği bilgilere göre Kazım beyin büyük dedesi Meh-met Damar tarafından oğlu Hasan Damar için 1945-1950 yılları arasında gelin evi olarak yapılmıştır. Evin in-şasından bir müddet sonra gelin odası işlengileri marangoz Hüseyin Dülger tarafından yapılmıştır (bkz. Görsel 3).
Görsel 3. Damar Ailesine ait evin gelin odası (kişisel arşiv)
Görsel 4. Damar ailesine ait evin gelin odası tavanı (kişisel arşiv)
Gelin odası bindirme tavan olarak yapılmıştır (bkz. Görsel 4). Duvardan tavana geçiş pervazlarla sağlanmıştır. Pervazların ortasında zikzak motifler yer almaktadır. Tavan kurgusu iç içe iki kare, ikinci karenin içine çapraz yerleştirilmiş kare ve onun içinde bir kare olmak üzere toplam 4 kareden oluşmaktadır. En içteki karenin mer-kezinde sekiz köşeli bitkisel bezeme-lere sahip yıldız pano bulunmaktadır. Yıldız kolları merkezde daire formlu bir ahşapla birbirine bağlanmaktadır. İkinci karenin ve en içteki karenin dört köşesinde iç içe karelerden oluşan bir motif bulunmaktadır. Bu motifler aplike denilen ahşap işleme tekniğiyle yapılmıştır. Çıtakâri tekniği kullanı-lan tavanda yer akullanı-lan çıtalar düz çıta değil geometrik motifli çıtalar olarak tercih edilmiştir. Çapraz yerleştirilen karenin birleşim noktalarında çeyrek daire bitkisel motifli panolar bulun-maktadır (bkz. Görsel 5). Bu çeyrek daire şeklindeki motiflere baktığımız-da her birinde farklı detaylar kullanıl-dığı görülmektedir.
Görsel 5. Çeyrek daire panolar (kişisel arşiv)
Tavan göbeğinde yer alan yıldız panonun kollarında iki farklı motif kullanıldığı görülmektedir. Ana hat-larıyla iki motif birbirine benzese de yıldızın uç noktasında bitişleri farklı
desenlerle sağlanmıştır. Yıldız kolları-nın birleştirilmesi sırasında motifler, tekrar etmeyecek ve birbiri arkasına gelecek şekilde yerleştirilmiştir. (bkz. Görsel 6, Tablo 1).
Görsel 6. Tavan göbeğinde yer alan sekiz kö-şeli yıldız motifi (kişisel arşiv)
Tablo 1: Damar evi işlengili gelin odası tavan-ları çizimleri
A noktası detayı B noktası detayı
C noktası detayı D noktası detayı Bu motiflerin ve tavan göbeğinde yer alan panonun ahşap oymalarının alt kısmının kırmızı renkte boyandı-ğı görülmektedir. Ayrıca bu kesişim noktalarında, ortasında ayna bulu-nan kare panolar yer almaktadır (bkz. Görsel 7). Sözlü kaynaklarla yapılan görüşmelerde aynanın neden kulla-nıldığına dair sorduğumuz sorulara herhangi bir cevap alamadık. Aynanın mitolojik anlamlarına baktığımız za-man ise Türk kültüründe fani dünya ile ölümden sonraki hayat arasında-ki sınırı sembolize ettiği bilinmekte-dir. Ayrıca İslam kültüründe de kişi-ye güzelliği gösteren bir imge olarak anılmaktadır. Bu nedenle tavandaki aynaların hem diğer dünyanın var-lığını hem de yeni çifte güzelliklerini hatırlatmak için yerleştirildiği varsa-yılabilir.
Görsel 7. Köşelere yerleştirilen aynalara ör-nek (kişisel arşiv)
Yaşar Ailesine Ait İşlengili Ge-lin Odası Tavanı
Yaşar ailesine ait ev, evin günü-müz sahibi Ahmet Yaşar’ın verdiği bilgilere göre 1945-1950 yılları arasın-da dedesi Mehmet Yaşar tarafınarasın-dan babası ve amcası için yaptırılmıştır. İşlengili gelin odası tavanı (bkz. Gör-sel 8) ev inşasından ileri bir tarihte Mehmet Yaşar’ın büyük oğlunun ev-liliği nedeniyle geline hediye olarak marangoz Hüseyin Dülger ve Mehmet Yaşar tarafından 17 günde yapılmış-tır. Babasından sonra günümüz sahibi Ahmet Yaşar 1969 yılında evlenerek gelin odasına geçmiştir.
Görsel 8. Yaşar ailesine ait evin gelin odası
Gelin odası tavanı tekne tavan şeklinde yapılmıştır. Duvardan tava-na geçiş pervazlarla sağlanmıştır (bkz. Görsel 9). Pervazların ortasında zik-zak motifler yer almaktadır. Göbeğin
etrafında kalan tavan yüzeyi, 6 çıtalı düz ahşaplardan oluşmaktadır. Çukur kısmı çevreleyen pervazın ortasında zikzak motifler yer almaktadır. Ayrıca pervazın alt ve üst yüzeyleri geomet-rik motiflerle şekillendirilmiştir.
Görsel 9. Gelin odası tavanı pervazları
Ayrıca her duvarın orta nokta-sında iç içe iki kareden oluşan bir ka-bartma yer almaktadır. Pervazdan iç tavana kadar olan kısım ahşaplarla kaplanmıştır. Birleşim noktalarında üç köşede iki, bir köşede üç adet çıtay-la kapatılmıştır. İç tavanın merkezin-de altıgen şeklinmerkezin-de bitkisel bezemelere sahip bir pano bulunmaktadır. Altıge-ni oluşturan üçgen parçalar, merkezde dairesel formlu bir ahşapla birbirine bağlanmaktadır (bkz. Görsel 10). Gö-bek yapımında aplike tekniği kullanıl-mıştır.
Görsel 10. Gelin odası tavan göbeği
Evkaya Ailesine Ait İşlengili Gelin Odası Tavanı
Evkaya ailesine ait ev, 85 daki Fatma Evkaya ve oğlu 49 yaşın-daki Mevlüt Evkaya’nın verdiği bilgi-lere göre 1940-1945 yılları arasında Mevlüt beyin babası ve iki amcası tarafından yapılmıştır. İşlengili oda Mevlüt beyin en küçük amcası için hazırlanmıştır (bkz. Görsel 11). Daha sonra Mevlüt beyin abisi Ahmet bey 1973 yılında evlenince o odaya geçmiş-tir. 1992 yılında ise Mevlüt bey evlene-rek odaya geçmiştir.
Görsel 11. İşlengili gelin odası tavanı
Gelin odası tavanı tekne tavan şeklinde yapılmıştır. Duvardan ta-vana geçiş pervazlarla sağlanmıştır (bkz. Görsel 12). Pervazdan iç tava-na kadar olan kısım çıtalı ahşaplarla kaplanmıştır. Göbeğin etrafında kalan tavan yüzeyi, 6 çıtalı düz ahşaplardan oluşmaktadır. Çukur kısmı çevreleyen pervazın üst yüzeyleri geometrik mo-tiflerle şekillendirilmiştir.
İç tavanın merkezinde yedi kollu bitkisel bezemelere sahip yıldız pano bulunmaktadır. Yıldız kolları merkez-de daire formlu bir ahşapla birbirine bağlanmaktadır. Tavan göbeğinde yer alan yıldız panonun kollarında farklı motiflerin kullanıldığı görülmektedir. Aplike tekniğiyle yapılan göbek yıl-dızı, ana hatlarıyla birbirine benzer motifler barındırsa da el işçiliğinin de yaratmış olduğu farklılıklar göze çarp-maktadır (bkz. Görsel 13).
Görsel 13. İşlengili tavan göbeği
Erdem Ailesine Ait İşlengili Gelin Odası Tavanı
Erdem ailesine ait ev, sözlü kay-nakların verdiği bilgilere göre 1940-1945 yılları arasında yapılmış ve evin inşasından 10-15 yıl sonra evin iki oğlu için iki gelin odası hazırlanmıştır (bkz. Görsel 14, Görsel 15 ). 85 yaşın-daki Ahmet Erdem’in ifade ettiğine göre babası, kendisi ve abisi Mustafa Erdem için ablasının eşi ahşap usta-sı Kazım Öztürk’e işlengili tavanları yaptırmıştır. Ahmet Erdem ve abisin-den sonra işlengili odalara kendi oğul-larından büyük olanlar evlendikleri zaman geçmiştir.
Görsel 14. Damar ailesi evi işlengili gelin oda-sı tavanı-1
Görsel 15. Damar ailesi evi işlengili gelin oda-sı tavanı-2
Yapılan görüşmelere göre, işlengi-li tavanlardan tekne tavan (bkz. Gör-sel 14) olan evin büyük oğlu Mustafa bey için, bindirmeli tavan (bkz. Görsel 15) ise Ahmet bey için hazırlanmıştır. Tekne tavanın duvardan tavana geçişi pervazlarla sağlanmıştır (bkz. Görsel 16). Pervazdan iç tavana kadar olan kısım çıtalı ahşaplarla kaplanmıştır.
Görsel 16. Tekne tavan pervaz detayı
İç tavanın merkezinde on iki kollu oyma metoduyla yapılmış geometrik motiflere sahip yıldız pano bulunmak-tadır (bkz. Görsel 17). Yıldız kolları
merkezde daire formlu bir ahşapla birbirine bağlanmaktadır. Göbeğin et-rafında kalan tavan yüzeyi, çıtalı düz ahşaplardan oluşmaktadır. Çukur kıs-mı çevreleyen pervazın üst yüzeyleri motiflidir. Aplike tekniği kullanılan tekne tavanın göbeğindeki yıldız kol-larında detaylarda farklılıklar gözlen-mektedir.
Görsel 17. Tekne tavana göbeğinde yer alan yıldız pano
Bindirme tavanın duvardan tava-na geçişi ince pervazlarla sağlanmış-tır. Tavanda yer alan çıtalar için, düz çıta değil geometrik motifli çıtalar ter-cih edilmiştir. İç içe kareler arasındaki geçişlerde kullanılan pervazların orta-sında zikzak motifler yerleştirilmiştir (bkz. Görsel 18).
Görsel 18. Bindirmeli tavan pervaz detayı
Tavan kurgusu iç içe iki kare, ka-renin içine çapraz yerleştirilmiş kare ve onun içinde bir kare olarak toplam 4 kareden oluşmaktadır. En içteki ka-renin merkezinde on bir köşeli bitkisel bezemelere sahip yıldız pano bulun-maktadır (bkz. Görsel 19). Yıldız kol-ları merkezde daire formlu bir ahşapla birbirine bağlanmaktadır. Bindirmeli tavanın göbeğindeki yıldız kollarında, el işçiliğinden kaynaklı ufak farklılık-lar dışında herhangi bir fark bulunma-maktadır.
Görsel 19. Bindirme tavan göbek detayı
Sonuç ve Öneriler
Kütahya ili, Çavdarhisar ilçesin-de yapılan bu çalışmada yapı sahipleri ile yapılan görüşmelerle ve yapılarda yapılan incelemeler sonucunda dört yapının işlengili gelin odası tavanla-rının değerlendirilmesi sunulmuştur. Bu yapıların üçünün tek odasında birinin ise iki odasında işlengili gelin odası tavanına rastlanmaktadır.
Tablo 2: İncelenen yapıların durumları
DAMAR AİLESİ
EVİ
Tavan Türü Yapım Yılı Yaptıran Kişi Yapan Kişi/Usta Bindirme Tavan 1945-1950* Damar Ailesi Hüseyin Dülger
Tavan Göbeği Motifler Teknik Yapının Bugünkü Durumu 8 Köşeli Yıldız Zikzak, yıldız Aplike ve Çıtakâri Esaslı onarım gerektiren yapı
YAŞAR AİLESİ
EVİ
Tavan Türü Yapım Yılı Yaptıran Kişi Yapan Kişi/Usta Tekne Tavan 1945-1950* Mehmet Yaşar Mehmet Yaşar Hüseyin
Dülger Tavan Göbeği Motifler Teknik Yapının Bugünkü
Durumu
Altıgen Zikzak,
geometrik, bitkisel
Aplike ve
Çıtakâri Esaslı onarım gerektiren yapı
EVKAYA AİLESİ
EVİ
Tavan Türü Yapım Yılı Yaptıran Kişi Yapan Kişi/Usta
Tekne Tavan 1940-1945* Evkaya Ailesi ?
Tavan Göbeği Motifler Teknik Yapının Bugünkü Durumu 7 Köşeli Yıldız Yıldız, bitkisel Aplike ve Çıtakâri Basit onarım gerektiren yapı
ERDEM AİLESİ
EVİ
Tavan Türü Yapım Yılı Yaptıran Kişi Yapan Kişi/Usta
Tekne Tavan 1940-1945* Erdem Ailesi Kazım Öztürk
Tavan Göbeği Motifler Teknik Yapının Bugünkü Durumu 12 Köşeli Yıldız Bitkisel, yıldız Aplike ve
Çıtakâri Basit onarım gerektiren yapı Tavan Türü Yapım Yılı Yaptıran Kişi Yapan Kişi/Usta Bindirme Tavan 1940-1945* Erdem Ailesi Kazım Öztürk
Tavan Göbeği Motifler Teknik Yapının Bugünkü Durumu 11 Köşeli Yıldız Bitkisel, zikzak,
yıldız Aplike ve Çıtakâri Basit onarım gerektiren yapı *Kesin tarih bilinmemekle birlikte bu yıllar arasında olduğu ifade edilmektedir.
İncelenen beş işlengili gelin odası tavanın, 1940-1950 yılları arasında yapıl-dıkları tespit edilmiştir. Bu tavanların türlerine bakıldığında üçü tekne tavan iken ikisi bindirme tavan şeklinde yapılmıştır. Tavanları yaptıran kişiler ve ya-pıların günümüz sahiplerine bakıldığında yaya-pıların el değiştirmediği aynı ailede kaldığı görülmektedir. Beş işlengili gelin odası tavanından dördünü yapan usta belli iken biri tespit edilememiştir. Hüseyin Dülger isimli usta Damar ailesi ve Yaşar ailesine ait evlerin tavanını Yaşar ailesininkini ev sahibi Mehmet Yaşar ile birlikte olmak üzere yapmışken, Hüseyin Erdem ailesine ait iki odanın tavanını da Kazım Öztürk yapmıştır. Tavan göbeklerinden dördü yıldız motifi şeklindey-ken biri altıgen şeklindedir. Yıldız göbekler 7, 8, 11 ve 12 köşeli olarak deği-şiklik göstermektedir. Tavan motiflerine bakıldığında zikzak, bitkisel, yıldız ve
geometrik motifler görülmektedir. Tüm tavanlarda aplike ve çıtakâri teknikler kullanılmıştır. Yapılardan Damar ve Yaşar ailelerine ait olanlar esaslı onarıma ihtiyaç duyarken Evkaya ve Erdem ailelerine ait evler basit onarıma ihtiyaç duy-maktadır (bkz. Tablo 2).
Bu tavanlar 1940-1950 yılları arasında gelinlerin kıymetini göstermek için hazırlanmış erkek çeyizlerindendir. Geleneksel Türk evlerinde önem arz eden tavanların, çeyiz olarak mimariye dahil edilmesi oldukça önemlidir. İnce işçilik ve detaylarla üretilen bu tavanların belgelenmemiş olması, bu yapıların koruma altında olmaması, bu kültürün geleceğe aktarılamaması adına son derece büyük bir tehlike arz etmektedir. Bu gelenek; kalifiye eleman olmayışı, maliyetinin yük-sek oluşu ve günümüz modern yaşam şartlarında tercih edilmemesinden kaynak-lı olarak unutulmakta ve geleneğin devamkaynak-lıkaynak-lığı sağlanamamaktadır.
Günümüz yaşam şartlarının götürüsü olarak bu geleneği yaşatamasak bile, en kısa sürede yok olmadan bu kültürün belgelenerek gelecek nesillere aktarıl-ması gerekmektedir. Bölgede bu geleneği yaşatmış azımsanamayacak sayıda olan bu yapılar genel hatlarıyla üç durumdadırlar. Bunlar; yaşamın devam ettiği iyi durumda olan yapılar, bakımsızlıktan hasar görmeye başlamış basit onarıma ihtiyacı olan yapılar ve harabe durumuna gelmiş esaslı onarım gerektiren yapılar olarak sınıflandırılabilmektedir. Geleceğe bilgi ve belgenin aktarılabilmesi için her yapıya, yapının durumuna uygun, ona özgü müdahale yöntemi seçilmesi ge-rekmektedir (bkz. Tablo 3).
Tablo 3. Yapıların Durumlarına Göre Müdahale Önerileri
YAPILARIN DURUMLARI MÜDAHALE ÖNERİLERİ İyi Durumda Olan Yapılar Basit Onarım Gerektiren Yapılar
Esaslı Onarım Gerektiren Yapılar
Yapıların tescillenmesi Halka koruma bilincinin verilmesi Fotoğraf belgelemesinin yapılması Rölövelerinin alınıp belgelenmesi
Hasar tespitlerinin yapılması
Koruma müdahale kararlarının alınması ve uygulanması Eğer yıkım kararı alınma durumu söz konusuysa tüm mimari elemanlarının sökülüp farklı bir noktada muhafaza edilmesi ve restorasyon esnasında özgün malzemeye gerekli müdahalelerin yapılarak tekrar yapı üzerinde kullanılması
İyi durumda olan yapılar, basit onarım gerektiren yapılar ve esaslı onarım gerektiren yapılarda, ilk ola-rak yapıların tescillenmesi gerekmek-tedir. Tarihi yapıların tescil önerileri yapılırken ise birkaç noktadan çekilen fotoğraflar yeterli olmamaktadır. Bu-nun yerine detaylı fotoğraf albümleri-nin hazırlanması gerekmektedir. Bu şekilde erken belgeleme adına olduk-ça önemli bir adım atılarak sonraki çalışmalara doğru yol gösterilecektir. Ayrıca koruma alanında eğitim almış kişiler tarafından rölöve projelerinin hazırlanması gerekmektedir (Halaç vd. 2017). Yapıyla ilgili yapılacak ça-lışmalar dışında bir diğer önemli nok-ta da halka koruma bilincinin veril-mesidir. Bilgi-belge değerinin farkına varan bireyin tarihi yapılara yaklaşı-mı değişmektedir. Küçük yaşlardan başlayarak verilecek koruma bilinci sayesinde geleceğe sağlıklı bilgi-belge aktarımı sağlanabilecektir.
Basit onarım ve esaslı onarım ge-rektiren yapılarda tüm bunların ya-nında detaylı hasar tespitlerinin yapıl-ması, koruma müdahale kararlarının alınması ve uygulanması gerekmek-tedir. Koruma müdahale kararları alınırken problem ve sonuç ilişkisi de-ğerlendirilerek alınmalıdır. Tüm bun-lar yapılırken yapıbun-lar detaylı obun-larak fotoğraflanmalı ve yerinde gözlemler yapılmalıdır.
Esaslı onarım gerektiren yapılar-da ise yukarıyapılar-da bahsedilen çalışmala-rın dışında, eğer yapıyla ilgili yıkım kararı alınma durumu söz konusu ise tüm mimari elemanlarının sökülüp farklı bir noktada muhafaza edilmesi
ve restorasyon esnasında özgün mal-zemeye gerekli müdahalelerin yapıla-rak tekrar yapı üzerinde kullanılması oldukça önemlidir.
NOTLAR
1 Öncül mihir olarak kadına verilen çeyiz: III, 371, 372
2 Gelinin malı olan çeyiz: I, 319
3 Çeyizlemek, çeyizle güveyin evine gönder-meyi emretmek: II, 182
4 Hısımların (çok kere gerdeğe konulan gelini çeyiz sahibi etmek üzere) elbise veya mal ile yardımlaşması. III, 11
5 Sivil mimari, sivil mimarlık Han, hamam, çarşı, ev, çeşme, saray köprü, anıt gibi ya-pıları kapsayan mimarlık kolu. (Hasol D, 1993:410)
KAYNAK KİŞİLER
Berber, Halil. 09 Nisan 2017, Çavdarhisar/Kü-tahya.
Tanrıverdi, Hüseyin. 09 Nisan 2017, Çavdarhi-sar/Kütahya.
Damar, Kazım. 09 Nisan 2017, Çavdarhisar/Kü-tahya.
Damar Kadriye. 09 Nisan 2017, Çavdarhisar/ Kütahya.
Kuyulu, Mehmet. 09 Nisan 2017, Çavdarhisar/ Kütahya.
Erdem, Ahmet. 09 Nisan 2017, Çavdarhisar/Kü-tahya.
Erdem, Bekir. 09 Nisan 2017, Çavdarhisar/Kü-tahya.
Evkaya, Fatma. 09 Nisan 2017, Çavdarhisar/ Kütahya.
Yaşar, Ahmet. 09 Nisan 2017, Çavdarhisar/Kü-tahya.
Keleş, Hatice. 09 Nisan 2017, Çavdarhisar/Kü-tahya.
KAYNAKÇA
“Cihaz (Çeyiz)”, Türk Ansiklopedisi, (Ankara: Milli Eğitim Basımevi, 1960), 10: 503 “Çeyiz Geleneği” (t.y.) 30 Ocak 2018.
<http://are- gem.kulturturizm.gov.tr/TR,131403/ceyiz-gelenegi.html>
“Çeyiz”, Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedi-si, (İstanbul: Milliyet Gazetecilik, 1986), 5: 2668.
“Nitel Araştırma Desenleri” (t.y) 19.06.2019 http://acikders.atauni.edu.tr/pluginfile. php/77629/mod_resource/content/0/SEC.pdf Atalay, Besim. Divanü Lûgat-it-Türk Dizini
Atalay, Besim. Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi I, Ankara: TTK Basımevi, 1992.
Atalay, Besim. Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi II, Ankara: TTK Basımevi, 1992.
Atalay, Besim. Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi III, Ankara: TTK Basımevi, 1992.
Dikmen, B. “Çiğdem ve Toruk, Ferruh. Gele-neksel Göynük Evlerinin Mekansal Yapısı ve Koruma Önerileri”, Afyon Kocatepe Üni-versitesi Sosyal Bilimler Dergisi (2015) 17/1: 99-128.
Eldem, S. Hakkı. Türk Evi Plan Tipleri. İstan-bul: Pulhan Matbaası, 1954.
Hacıbaloğlu, M. Geleneksel Türk Evi ve Çağı-mıza Ulaşamamasının Nedenleri. Ankara: Gazi Üniversitesi Teknik Eğitim Fakültesi Matbaası, 1989.
Halaç, H. Hicran. ve Demir, İpek. “Alanya Ge-leneksel Tophane Evlerinin Cephelerinde Mimari Eleman ve Malzemenin Dönüşümü.” SDÜ Art-E (Aralık’17): 601-629.
Hasol, Doğan. Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü. İstanbul: Yapı Endüstri Merkezi Yayınları, 1993
Kara, Çiğdem. “Evlenme Geleneğinin Temel Di-namikleri”, Motif Akademi Halkbilimi Der-gisi (Ocak’09) 2/3-4: 333 – 343
Koç, Adem. “Kütahya Merkezinde Giyim-Kuşam Kültüründeki Değişmelerin Çözümlenmesi”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi (Sonbahar 2009, Cilt 2/9): 243-261.
________. Kütahya Merkezinde Giyim-Kuşam Kültüründeki Değişmelerin Çözümlenmesi. Yayımlanmamış doktora tezi. Ankara: Ha-cettepe Üniversitesi, 2006.
________. “The Significance And Compatibility of The Traditional Clothing-Finery Culture of Women In Kutahya In Terms of Sustainabi-lity”, Milli Folklor, 2012, (93): 184-199. Kuban, Doğan. Sanat Tarihimizin Sorunları.
İs-tanbul: Çağdaş Yayınları, 1975.
Kutlu, Rana. İkinci Konutların Tasarımda Ge-leneksel Türk Evi Tasarım İlkelerinin Kul-lanılması. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi, 1999.
Küçükerman, Önder. Türk Evi. İstanbul: Euro-mat Entegre Matbaacılık, 2007.
Naumann, Rudolf. “Die Ausgraben in Aizanoi 1981”. V. Kazı Sonuçları Toplantısı (8-12 Şu-bat 1982): 183-192.
________. “Die Ausgraben in Aizanoi 1982”. V. Kazı Sonuçları Toplantısı (23-27 Mayıs 1983): 195-198.
Ögel, Bahaeddin. Dünden Bugüne Türk Kültürü-nün Gelişme Çağları. İstanbul: Türk Dünya-sı Araştırmaları Vakfı Yayınları,1988.
Özdemir Nutku. “Çeyiz Geleneği”, Türkiye Diya-net Vakfı İslam Ansiklopedisi, (1993), cilt: 8, İstanbul.
Parla, Canan. ve Altınsapan, Erol. “Sivrihisar Akdoğan Mescidi”, Asos Journal The Jour-nal of Academic Social Science (32-2016): 1-11.
Sarı, İbrahim. Türk Gelenekleri, İstanbul: Nokta E-Book Publishing, 2017.
Türk Dil Kurumu, “Çeyiz” (t.y), 01.06.2019 <http://sozluk.gov.tr/>
Uluengin, M., Bülent. Rölöve. İstanbul: Yapı-En-düstri Merkezi Yem Yayın, 2007.
Yıldırım, Kemal ve Hidayetoğlu, M.Lütfi. “Gele-neksel Türk Evi Ahşap Tavan Süsleme Özel-liklerinin ve Yapım Tekniklerinin Çeşitliliği Üzerine Bir İnceleme”. 9. Uluslararası Gele-neksel Sanatlar Sempozyumu. İzmir. 16-18 Kasım, 2006.
