K LT REL M RAS AKTARIMINDA
T YATRO SANATINDAN YARARLANMANIN ÖRNE OLARAK
B R NEFES DEDE KORKUT OYUNU*
An Example for the Use of Theatre Art in Transmission of Cultural Heritage: The Play Bir Nefes Dede Korkut
Prof. Dr. Dila er D ZG N** R me a Meliha G NAY***
Z
K lt rel miras n sonraki ku aklara aktar m i in e itli ol e ntemler me cuttur. Bunlardan biri de a da sanatlardan ararlanmakt r. Dede Korkut k lt r miras n n UNESCO taraf ndan nsanl n Somut Olma-an K lt rel Miras Temsili Listesine ka dedilmesinden sonra bu konudaki dikkatler o unla m t r. De let Ti atrolar o uncular taraf ndan sahnelenen Bir Nefes Dede Korkut adl o un, bu dikkatin u gulama a konul-mu ilk rneklerinden biridir. Pr mi eri 13 Mart 2019 tarihinde ger ekle tirilen o un, T rki e de e T rki e d nda onlarca ke sahnelenmi e e itli d ller ka anm t r. Bu al mada De let Ti atrolar stanbul M -d rl kadrosundaki o uncular n 20-21-22 ubat 2020 tarihlerinde Er urum De let Ti atrolar Sahnesinde sergiledikleri oyun incelenecektir. O unun tekstinin a mlanmam olmas de erlendirmeleri g le tirse de o unun birka ke dikkatli bir bi imde se redilmesi ile bu g l k a lm t r. Bir o unun se ircisine sunulduktan sonra tam anlam la ger ekle mi bir sanatsal e lem oldu u dikkate al nd nda b le bir incelemenin daha ka ra c olaca a kt r. O unda Dede Korkut Kitab n n llar ncesinde orta a ko du u i ilik, bar e erdem mesajlar a da sahneleme tekni inin imk nlar la se irci e sunulmu tur. O un, i erik a s ndan ol-du u kadar teknik a dan da gelenekten ararlanm t r. Geleneksel T rk ti atrosunu olu turan e lerce l T rk insan n n dramatik g sterim ihti ac n kar la an karag , ortao unu, meddahl k, k se irlik o unlar , kukla e tuluat n ba l ca esin ka na olarak de erlendirildi i o unda a da sahneleme teknikleri de kullan -larak gelene in gelece e ta nmas abas sergilenmi tir. G stermeci ti atro tekni i ile dekorun, kost m n, ak-sesuar n, hatta o uncunun en a a indirildi i o unda bir anlat c n n sunumu e li inde Dede Korkut Kitab nda
er alan anlat lardan sahnelenmi tir. Orijinal eserde Dirse Han O lu Bo a Han, Duha Koca O lu Deli Dumrul e Basat n Tepeg ld rd bo olarak er alan bu anlat lar o unda bir anlat c arac l la se ir-ci e aktar lm , anlat s ras nda ola lar, o un i indeki o unlarla canland r lm t r. Bir Nefes Dede Korkut ta bu d n an n ge ici oldu u, insan n bura a bir misafir olarak geldi i, k sa bir s re sonra buradan a r laca d n-cesi urgulan r. Ge ici olan bu d n ada kal c olan n i ilik oldu u, insan n pe inde ko mas gereken ncelikli de erin erdem oldu u ifade edilir. Korkut Ata n n lerce l ncesinde te ekk l eden e a a aktar lan d ncelerinin nde de bu anla atar. Bu nedenle o un, esin ka na olan eserin t pk s olmamakla beraber onun o la t r lm bir ans mas da de ildir. O unun sergilendi i sahne de bu anla do rultusunda d en-lenmi tir. Yer k re i an msatacak tar da bir daire h linde d enlenen sahnenin de i me en aksesuar aras nda bir k rm iplik uma e seki adet u un ubuk bulunmaktad r. plik uma n n lmesi, sar lmas , o un-cular n bo nuna doland r lmas , o unun tematik akla m n n somut g stergesi olarak arl n korur. Yakla k bir bu uk metre u unlu undaki ubuklar ise sahnedeki bir ok dekoratif unsuru g sterme e arar. O unda k e efekt fakt rlerinden etkili bir bi imde ararlan lm t r. Dans e m i in o unlu u se irci i sahne e ba la-an nemli bir unsur olarak dikkat ekmektedir.
Anahtar Kelimeler
K lt rel miras, Dede Korkut Kitab , ti atro, Bir Nefes Dede Korkut, de let ti atrolar .
* Geli tarihi: 7 Nisan 2020 - Kabul tarihi: 7 E l l 2020
D g n, Dila er; G na , Rume sa Meliha. K lt rel Miras Aktar m nda Ti atro Sanat ndan Yararlanma-n Yararlanma-n rYararlanma-ne i Olarak Bir Nefes Dede Korkut O uYararlanma-nu M F 127 (G 2020): 101-112
** Atat rk ni ersitesi Edebi at Fak ltesi T rk Dili e Edebi at B l m retim esi, Er urum/T rki e, dila erdu gun@gmail.com, ORCID ID: 0000-0002-7865-232X *** Atat rk ni ersitesi T rki at Ara t rmalar Enstit s T rk Halk Bilimi Doktora rencisi, Er urum/T rki e, rume saguna 36@gmail.com, ORCID ID: 0000-0002-9563-1053
Mi F k , 2020, Y 32, Ci 16, Sa 127
102 http://www.millifolklor.com
ABSTRACT
There are various ways and methods for transmitting cultural heritage to the next generations. One of them is to take advantage of contemporary arts. After Dede Korkut's cultural heritage was inscribed by UNESCO on the List of Intangible Cultural Heritage of Humanity, attention on this matter intensified. The play Bir Nefes Dede Korkut , staged by the actors of the Turkish State Theatres, is one of the first examples of this attention. The pla s premiere as held on March 13, 2019 in stanbul and the play was performed outside of Turkey dozens of times and has won several awards. In this study, the play performed by the actors of the Istanbul State Theatres on February 20-22, 2020 in Erzurum will be examined. The text of the game has not been published, therefore, the game has been watched several times. The difficulty arising from the absence of the text was thus overcome. Although the non-published text of the game makes it difficult to evaluate, this difficulty has been overcome by watching the game carefully several times. It is clear that such a review will be more useful, given that it is an artistic act that has taken place literally after being presented to the audience of a game. The messages of goodness, peace and virtue revealed by the Book of Dede Korkut centuries ago were presented to the audience with the possibilities of contemporary performing arts in this play. Types of folk theater used in terms of technique and content are as follows: Karag , orta oyunu, meddah, village plays, puppetry tradition and tuluat. In addition, contemporary performing arts techniques have been used. Three of the narratives in the Book of Dede Korkut staged by presentational theater technique. For this reason, there are a small number of decorations and costume accessories in the game. The narrati es Dirse Han O lu Bo a Han , Duha Koca O lu Deli Dumrul and Basat n Tepeg ld rmesi were conveyed to the audience through a narrator, and the events were animated with the games in the game during the narration. In Bir Nefes Dede Korkut , the idea that this world is temporary and that a person will leave here shortly after arriving as a guest is emphasized. It is stated that what is permanent in this world, which is temporary, is goodness and that the priority value that people must pursue is virtue. This was Korkut Ata's message hundreds of years ago. The stage where the game is exhibited is also organized in line with this understanding. Organized in a circle remi-niscent of the earth globe, the scene's constant accessory is a red ball of yarn and eight long sticks. The bars, about one and a half meters long, serve to show many decorative elements on the stage. Light and effect factors have been used effectively in the game. The intensity of dance and music draws attention as an important ele-ment that connects the audience to the stage.
Key Words
Cultural heritage, The Book of Dede Korkut, theater, Bir Nefes Dede Korkut, state theatres. Giri
K lt rel miras n sonraki ku aklara aktarama an, b lece ba ka k lt rlerin etkisi alt na girerek de erlerinden u akla an milletlerin hu urlu bir toplum in a etmede ba ar l olama aca ger e i sadece T rki e nin de il, b t n d n an n g ndemindeki bir konu h line gelmi tir. K lt rel miras aktar m ncelikle bir ihni et, sonra icraat meselesidir. Bir milletin ha at nda ar olan k lt rel unsurlar n lerce l de i meden de am etmesini beklemek elbette anl t r. Gelenek bir andan arl n koruma a de am eder-ken bir andan da g n n artlar na g re eder-kendi i inde de i imini s rd r r. B lece ku aktan ku a a ge er. Yap lmas gereken, referans kendi k lt rel unsurlar m dan alarak g -n -n ihti a lar -na g re e-ni i ekille-ndirmektir.
T rk k lt r tarihinin aheserlerinden olan Dede K K ab n n, dili le,
slu-bu la, mesaj la a m insan n n referans ka naklar ndan biri olmas beklenirken ne a k ki bu konuda bilim insanlar n n, sanat lar n, e itimcilerin gereken hassasi eti g s-termekte etersi kald klar n belirtmek gerekir. Dede Korkut gelene i i inde er alan unsurlar n g n m de T rk e konu an insanlar n imaj d n as nda eterince er alma
-ndan, g ndelik ha at i inde bir telmih arac olma ndan e bu unsurlar n g nl k ko-nu ma dilinde g ndermelere koko-nu olma ndan hakl olarak ak nan cal O u un r-neklendirdi i gibi toplumsal cinsi et e itli ini anlatmak e a kad n kahramanl na rnek
ermek i in neden Selcan Hatun e Ban i ek ad ge me ? Kocas l mden kurtulsun di e can n erme e ha r e ten bahsederken neden Deli Dumrul un e i hat rlanma ?
An-Mi F k , 2020, Y 32, Ci 16, Sa 127
nesini e aile namusunu korumak i in can n erme e ha r olan Uru , Babao ul at -mas nda e lat erdemini orta a ko an Bo a neden hat rlanma ? (O u 2019: 127) Bu
rnekleri o altmak m mk nd r e m nerisi bellidir: Bu k lt rel unsurlar millet haf as nda a atabilmek i in bunlar n bilimin, sanat n, e itimin esin ka naklar aras nda er almas n sa lamak gerekir. Elbette kendi d neminin artlar ndan g n m a am e d n tar na u arlanarak ap lmas h linde beklenen sonu elde edilebilecektir. Bu anlamda takdire a an ad mlar elbette at lm t r ama k resel k lt re ka and r lan, bir ba-k ma da at lan imaj d n as n n, n ne gelen her t rl mill de eri e ip ge ti i a m da bu ad mlar c l kalmaktad r. Bar Man o nun a da m ik formlar la g n m insan insana hitap ederkeinsan ok sa da k lt rel uinsansuruinsan ainsan insanda Dede Korkut geleinsane iinsane de ba
-urmas bu olumlu ad mlar aras nda an lmal d r.1
T rki e de konusunu Dede K K ab ndan alan ti atro eserlerinin ilki 1933
-l nda a -lm t r.2 Doksan la akla an s re te bu konuda a mlanan o un sa s 20 i ge me . Ne redilen o unlar n bir k sm nda Dede K K ab nda er alan hik elerden
sadece biri ka nak olarak al nm , bir k sm nda ise birden fa la hik e bu ama la de er-lendirilmi tir. A n o unda en ok hik enin referans al nd eser Turan Ofla o lu nun
Korkut Ata s d r.3 T rki e d ndaki bu t rden a nlar da a r bir ara t rma gerektire-cek hacimdedir. Ya n ger ekle mi ti atro eserlerinin sa s n n beklenenden a olma-s na kar l k olma-sahnelenen o un olma-sa olma-s n n olma-son llarda giderek artt g r lmektedir. Tahmin edilebilece i gibi bunun ncelikli sebebi, Dede K K ab n n asl na u gun e itli
ne-irlerinin me cudi etidir. Profes onel sanat lar, amat rler, he esliler o u ke bu eserde er alan anlat lar sahne e u arla arak se irci kar s na kma ama lam , orta a kan teksti a mlama ihti ac du mam lard r.
Teksti a mlanma an ama son bir l i inde onlarca ke sahnelenen Bir Nefes Dede
Korkut adl o un stanbul De let Ti atrosu sanat lar ndan G k e Kurt Elite taraf ndan
sahne e u arlanm t r. O unu derle en, u arla an e neten Elite , Dede Korkut mira-s n n 28 Kamira-s m 2018 tarihinde UNESCO taraf ndan nmira-sanl n Somut Olma an K lt rel Miras Temsili Listesine ka dedilmesinden sonra K lt r Bakanl n n De let Ti atrola-r ndan bu konuda biatrola-r patrola-roje istedi ini, b lece o unun seatrola-r eninin ba lad n ifade et-mektedir (https://www.youtube.com/watch?v=3_JNg66fkcg).
Pr mi eri 13 Mart 2019 tarihinde ger ekle tirilen o un T rki e de e T rki e d -nda bir ok ke sahnelenmi tir. Yurt d -nda ilk olarak Tataristan da A ada T -e proj-esi kapsam nda sahn-el-en-en o un, K rg istan da d -enl-en-en 7. A O d U
-a -a -a T -a Fe a nde en i i nc o un, Ka akistan 1. U a a a Ab
A e T a Fe a nde ise en iyi performans d llerine la k g r lm t r (https://www.youtube.com/watch?v=3_JNg66fkcg).
Bu al ma, 20-21-22 ubat 2020 tarihlerinde Er urum De let Ti atrosu sahnesinde sergilenen o undan hareketle orta a konulmu tur. B le bir incelemede tekstin
bulunma-n bulunma-n getirece i orluklardabulunma-n s edilebilir. Abulunma-ncak, her o ubulunma-nubulunma-n sahbulunma-nelebulunma-nip se irci le bulu tu u aman tamamlanm bir sanatsal e lem elli i ka and dikkate al n rsa o un metninden ba ms , sadece se redilen o un erinde ap lan incelemenin daha ka ra c bir niteli e sahip olaca , ti atro sanat n n etkisini e ar olu nedenini a klama a daha geni bir bi imde katk sa la aca muhakkakt r.
Mi F k , 2020, Y 32, Cilt 16, Sa 127
104 http://www.millifolklor.com
I. Bi im Y n nden Bir Nefes Dede Korkut A. O n Tekni i e Ki ile irme
O un ba lamadan nce perde a kt r e sahnede o unun t m o uncular hareketsi beklemektedirler. Bu canl he kellerin bekle i i 10 dakika kadar s rer. O un saati
geldi-inde o uncular he kel g r nt s nden a r a r s r larak hareket etme e ba lar, a r ad mlarla ilerler e daha sonra konaklamak i in dururlar. B lece o un, bir g sahne-si le ba lam olur. D rt o uncu hep beraber konaklad klar eri, d n e bug n , ol-culuklar n kutsamak i in rit ellerini ger ekle tirerek aman danslar n aparlar. aman a inini hat rlatan bir rit elden a a a a Anadolu danslar na ge ilir. Olduk a u un s -ren m ik e li indeki dans n ard ndan anlat c , se irci e seslenir e o un ba lar. Bu arada
aman da ulu o uncular aras nda elden ele ge er.
B t n bunlarla se irci nce a lar ncesine g t r l or. G ebe a am tar ndan erle ik ha ata ge i h l bir sunumla orta a konulu or. aman kost mlerinin bir k s-m ndan s r lan anlat c , anlat a ba larken tand r akan, has-mur o uran, eks-mek pi iren bir han md r art k.
Bir Dede Korkut anlat s n n sahnelendi i o unda Korkut Ata n n e a bir hik eci o an n anlat c olmas beklenirken o unun tek kad n o uncusu bu g re i erine getirmek ere masal anas kimli i ile se ircinin kar s na km t r. B le bir rol stlenmede -netmenin, anlat lar masal t r ne daha ak n g rmesinin etkili oldu u anla lmaktad r. Y netmen e anlat c G k e Kurt Elite , bu konumunu gerek elendirmek i in le bir arg mana ba urur: Dede Korkut u da bir ana do urdu. E er o ana kalbi le ona masal anlatmasa d ( ) Dede Korkut u le b tmese di Dede Korkut bi i ar etme di. Ha-nenin i erisinde hatun, a n aparken, ekme ini o ururken, masallar anlatt . O masallar insanlar n hakikatini orta a kard . Bi im olculu umu da le ba lad (https://www.youtube.com/watch?v=3_JNg66fkcg).
O unun tamam nda aktif olarak arl n g steren anlat c n n , a a , a , , ede , e, a e , ada e , e de gibi t m insanl ku atan mesaj niteli indeki s ler e e d b , a a, a e , a , telkinleri le apt giri , seyircinin dikkatini sahne e o unla t rma ba armas bak m ndan dikkate de erdir. a a a
a a , a ad a a ? sorusu da salt bir seyir yerine, seyredilecekleri
d nme e, anlamland rma a e fark etme e nlendiren, amaca u gun bir giri mahi-yetindedir.
D e Ha O B a Ha , D a K ca O De D ve Ba a Te e
d e anlat lar n n sahnelendi i o unda o un i inde o un tekni i kullan lm t r.
Birbirinden ba ms bu o un aras ndaki ge i ler i o unlar arac l la sa lanmakta-d r. Anlat c n n s rlanmakta-d rlanmakta-d o un i inde anlat lanlar n sergilendi i ok sa da o un me -cuttur. A r ca as l o un aras nda sunulan e bir k sm canland rma a da anan danslar da o un i indeki o unun ba ka bir bo utunu orta a ko ar. Dirse Han n o lunun ad alabil-mesi i in kahramanl k g steralabil-mesi gerekir. Bu noktada Dirse Han n o lunun di er ocuk-larla birlikte me danda o un o nad esnada kar s na kan bo a la m cadelesini anla-tan bir i o un ha rlan r. B lelikle as l o undaki anlat da er alan ad erme ola , i o undaki canland rma ile sunulur.
Ba d nd r c bir h la sunulan o un i indeki o unlar da kendi i inde e itlilik g s-terir. As l anlat c n n o ununda er alan Korkut Ata anlat s , onun ard ndan gelen i o un, sonra tekrar as l anlat c n n de re e girmesi. Bu incirin halkalar birbirine ba land k a
Mi F k , 2020, Y 32, Ci 16, Sa 127
se irci b t n arl la sahnenin b l ortam na tan k olmaktad r. Bir andan anlat s -rerken o anlat a konu olan ki inin e a ki ilerin s s canland rmalar ise o un i inde oyunun bir ba ka e idini orta a ko ar. B t n bunlar n aras na erle tirilen danslarla bir-likte i o un-d o un-i o un-d o un tekni inin s k a tekrarland bir sahne g sterisi ger ekle ir.
O un i inde o un tekni inin bir ba ka ans mas da o uncular n bir k sm n n aman aman sahnede se irci olarak rol almalar d r. O un ki ilerinin se irci konumuna d -t (Erkek 1999: 5) bu i se irci u gulamas o un bo unca arl n korur. O un bo-unca o uncular n sahnede kald klar e i se irci olarak rollerini bekledikleri g r l r.
rne in, D e Ha O B a Ha anlat s n n sahnelendi i o unda baba ile o ul kar
kar a gelirken di er o uncular onlar se reden i se irci konumundad r. A n ekilde Deli Dumrul o ununda A rail ile Deli Dumrul un kar la t esnada di er o uncular ola lar n d nda kalan birer i se ircidirler. Bunlar n an s ra i o un olarak de erlen-dirilen danslar n di er o uncular taraf ndan se redilmesi de ine o un i inde o unun i se ircisine i arettir. As l o undan i o una ap lan ge i lerde anlat c n n bir a klama apma arak bu ge i i o unculuk etene i le aktarmas ka da de er bir ba ka husustur. Roller e o unlar aras nda o un esteti ini bo acak sert ge i lerin olmamas , dramaturji
e reji kadar etkili olan o unculuk etene inin bir sonucudur.
O unda Deli Dumrul un can n n ba lanmas i in kendi can n n erine ba ka bir can istenir. Bu noktada se irci i de kapsa an bir i o una ge ilir. Sahne dekorunda kullan kullan k rm bir iplik uma n n o uncular e n s ralardaki se irciler aras nda dola -t r larak Deli Dumrul un i inde bulundu u kma n anla-t ld bu i o un kendi i inde a r bir sluba sahiptir. Deli Dumrul un g rd herkesten can istedi i i o undan, e inin kendisine can n erece inin ifade edilmesi le as l o una d n ap l r.
O unda a r anlat n n arl dikkate al nd nda bunun bir incirleme anlat ol-du u iddia edilebilir. nk a n o un i inde birden fa la k n n an ana s ralan-mas bi iminde tan mlanan (Er 1998: 28) incirleme anlat , bu o unda Bo a Han, Deli Dumrul, Tepeg anlat lar n n pe pe e s rlanmas la ger ekle ir. Ancak, anlat c n n, ola o unun ba ndan sonuna kadar bir k b t nl i inde sunmas , bu anlat o un i indeki o unlar h line getirmi tir.
Anlat c n n a n amanda anlat lan ola lar n ki isi olarak rol de i tirmesi tekni i geleneksel T rk ti atrosundan beslendi i kadar a da ti atroda etkili bir teknik olan a k bi imden de ararlan ld n g stermektedir. Bir ba ka ifade le o un, meddahl k sanat -n -n a-nlat slubu-nda-n, Pi ek r -n ortao u-nu-ndaki netici-oyuncu konumundan, Kara-g deki g lge tekni inden, tuluattaki s serbestli inden, k se irlik o unlar n n de-koru, kost m en a a indiren akla m ndan beslenmekle kalmam , a da ti atroda ne
kan g stermeci anla la b t nle erek apa r bir sahneleme rne i le se ircinin kar -s na km t r.
Anlat c ile birlikte toplam d rt o uncunun bulundu u, o un i inde o unun b le-sine o un oldu u o unda rol i inde rol de ka n lma h le gelmektedir. rne in, Bo a Han oyununda seyirciye ola lar n aktar m n sa la an anlat c , gerekti inde Dirse Han n e ini canland r r e ona tler erme e ba lar. Deli Dumrul b l m nde ise anlat c ,
ola-n ak ola-na g re ola-nce Deli Dumrul uola-n aola-nola-nesiola-ni, soola-nra e iola-ni caola-nlaola-nd r r. Buola-nlar ap l rkeola-n kost m de i ikli ine gidilme . Ben etmenin de il, g stermenin esas al nd o unda
se-irci bunu ad rgama . Anlat c kad n, Basat n Tepeg ld rmesi b l m nde ise nce peri k , sonra Tepeg den ak nan kad n olarak se ircinin kar s na kar. Sonra
Mi F k , 2020, Y 32, Cilt 16, Sa 127
106 http://www.millifolklor.com
tekrar peri k d r anlat c . O unda aln ca anlat c de il, di er o uncular da birden fa la rolden role girer. O unun giri inde aman olarak orta a kan o uncu, eri geldi inde Ba nd r Han n da etine kat lan Dirse Han n k rk i idinden biri e a ota n bek isidir. A n ekilde Basat n Tepeg ld rmesi o ununda Basat a O e a , e a a a a a. d eren, kahramana ad ko an Dede Korkut u canland ran o uncu, a sonra Basat olarak kar m a kar. Ba lang ta Basat olan o uncu ise o unun sonuna do ru Tepeg rol n stlenir.
O unda ba urulan bir ba ka o unculuk tekni i de anlat e li inde s s canlan-d rma canlan-d r. Dirse Han n canlan-da ette kar la t onur k r c canlan-durumun sonras ncanlan-da to canlan-dan a r l p e inin an na gitmesi, anlat c n n k s e li inde Dirse Han n s s canland rmas ile ger ekle tirilir. Sonra anlat c birden Dirse Han n e ini canland r r e kar s ndaki Dirse Han la konu ma a ba lar.
Anlat larda ge en b k tablo sahneleri dahi a sa daki o uncu kadrosu ile kurul-mu bir sahneleme tekni i ile sunulmaktad r. Bir anlat c e di er o uncunun er ald sahnede anlat c da d hil olmak ere her birinin a n o un i inde farkl karakterlere b -r nmesi di-ra etli bi-r -reji ile g l bi-r o unculu u ge-rekti-rmektedi-r. Bu se-rgileme bi imi seyirci i daima u an k tutu or. Ancak bu h l ge i ler, ola rg s n bilme en se irci-nin ola lar takibini de g le tiri or do rusu.
O unda anlat c daima ipi elinde tutand r. O lesine etkin e sahne e h kimdir ki b t n bir dekor e d rt ki ilik o uncu kadrosu i inde ba en sadece anlat c n n arl hissedilir. Onun m saade etti i l de e bi imde di er o uncular o una girerler e -karlar. O undan ksalar da hep sahnededirler.
Dirse Han n ocu u d n a a geldikten sonra Dede Korkut ara a girer, Da ul e ritmik hareketler e li inde At a a k l g olur, o an dili e ik olur. kli e ifadelerini seslendirir. Sonra s tekrar as l anlat c al r. Dirse Han k s n n sonunda kad n anla-t c n n ifade eanla-tanla-ti i so lama nianla-teli indeki s ler ine Dede Korkuanla-t anla-taraf ndan anla-tekrar edilir.
Anlat n n bir erinde k rk namert i idin Bo a Han ale hindeki plan i in bir ara a geldi i anlat ld nda sahnedeki d rt o uncu bir ara a gelerek toplanma e plan kurma sahnesini olu tururlar.
Dede K K ab ndaki tip lerin o unda karakter e do ru e rildi i g r l or.
O unun a ar , daha do rusu derle ip u arla arak neteni, llar ncesinin ola la-r n e ki ilela-rini g n m insan na anlatman n en u gun olu olala-rak bunu g la-rm olma-l d r.
B. Dekor ve Aksesuar
Sahnede sabit bir dekor e bu dekora hi met eden aksesuar kullan lm t r. Daire bi-iminde tasarlanan sahnenin iki an ndaki panolarda eski a lara ait damgalar, du ar alar , ka a resimleri; g ne , ate , g , ge ik sembolleri er al or. Se ircinin tam kar s ndaki panoda ise bir daire i ilmi . Yer k re, de ran, felek gibi telmihlere a k bir d -enleme. emberin i i k rm iplikle sarmalanm . Sahnenin sa taraf nda ar tand r ar f r n g r nt s ne sahip bir dekor unsuru, o unun sonuna kadar de i me en tek nesne. Sabit dekora o unun ak na g re kullan m eri e i le i de i en, geleneksel T rk a a-m n e e kini tea-msil eden elek, ibrik, kilia-m, gibi aksesuar da e lik edi or.
Sahne e h kim olan daire g r n m n n amans l , sonsu lu u, daim bir ak e d ng , bir olculu u temsil etmek amac la tercih edildi i anla lmaktad r. O unun tamam nda bir de ir anla n n ne kt g r lmektedir. nsano lu bir misafirdir bu d n ada. S rekli hareket h lindedir. Yolcular n bir s re konakla p aman geldi inde
Mi F k , 2020, Y 32, Ci 16, Sa 127
a r ld klar hana ben e en d n a urgulamak i in D n a temsil eden daire, canl l e de aml l simgele en k rm bir iplikle e relenmi , b lelikle ba e sonu belli olma an bu olculukta insano lunun ka an e ka plar , ini e k lar ans t lmaya al lm t r. Bir ba ka ifade le anlat c n n o un bo unca urgulad de aml l k e ol-culuk ka ramlar , dekor ile somutla t r lm t r.
Sahne tasar m , ben etme amac n n g d lmedi i, se ircinin ufkunu geni letme e imk n tan acak bir ekilde ger ekle tirilmi tir. O unda dekor e aksesuar n bire bir kul-lan lmad , anlat lmak istenenin arm gibi ap ld g stermeci bi ime u gun bir sahne tasar m me cuttur. rne in, Ba nd r Han n da etinde bahsi ge en ak, k l e kara ota temsil eden herhangi bir dekoratif unsura er erilmemi , u un ubuklarla ota lar n arl na i aret edilmi tir. Ben er durum Deli Dumrul un kuru a erinde kurdu u k pr n n tas iprinde de g pr l pr. A n ubuklapr e k prm bipr iplik kullan laprak bipr k ppr i -lenimi erilme e al lm t r. Bu ubuklar n, o unun en fa la kullan lan aksesuar unsuru oldu unu da belirtmek gerekir. Kimi aman ota , kimi aman ok e a , ba en de k pr , at e ate erine kullan lan bu ubuklar, o undaki ba b l mlerde gerilimi art rmak ama-c la efekt unsuru olarak da nemli bir i le e sahiptir.
O unun b k bir b l m nde sahnede kalan bir ba ka aksesuar da iplik uma d r. k n n ba lad erde iplik uma n al p sarma a ba la an anlat c , Bo a Han anla-t s n n sonunda anla-tekrar iplik uma n eline al r e ipli i me i, sarma s rd r r. Yani anlat c , gerekti inde uma en, gerekti inde topla p sarmala and r. kinci k Deli Dumrul ba larken iplik uma daha i le sel bir h le gelir. Anlat c nce o un-cu u iplikle e rele erek bir gen olu turur. Kaderin a n nas l rd n g sterircesine ipli i bir o ana bir bu ana dola t r r. Sonra sahneden iner e ipli in bir ucunu da se ir-cilere tutturur. Deli Dumrul k s bitti inde tekrar ipli i sarar e sahnenin ortas na ko-yar.
C. I k e Efek
Bir Nefes Dede Korkut un sahnelenmesinde orta a kan ba ar n n b k l de k e efektlere bor lu oldu unu belirtmek gerekir. Y lerce l nce orta a konulan, d ne-minin sos al artlar n ans tt kadar ba ola an st l kleri e masal unsurlar n da b n-esinde bar nd ran anlat lar g n m se ircisine sunarken n e efekt unsurunun et-kili bir bi imde o una sokulmas isabetli olmu tur.
Basat n Tepeg ld rd sahnede kar panodaki daire erine ap lan klan-d rma Tepeg e Basat n m caklan-delesini, fi iksel elliklerini e sahip olklan-duklar g c se irci e ans tmas bak m ndan nemlidir. I kland rma arac l la Tepeg gibi bir de in kar s na Basat daha k k bo utlarda konumland r lm t r. Burada ama Basat n Tepeg gibi bir de in i mesine girebilecek bo utlarda olmas na ra men ek s e g c sa esinde onu alt edebilmesini se irci e aktarmakt r. S l ifadelerle a f kalabilecek bir anlat , ba ar l bir sahneleme tekni i le somutla t r lm t r. I k e g lge unsurlar b lesine canl e hareketli bir bi imde kullan lmasa bir masal arat olan Tepeg ile insan st bir g ce sahip olan Basat n m cadelesi sahnede nas l canland r labilirdi?
O unda k tasar m n n g l olmas h linde se irci i sahnenin b sel ortam na sokman n ne kadar kola la t Bir Nefes Dede Korkut ta bari bir bi imde g r lm t r. I k, sahnenin olma sa olma d r demek belki fa la iddial bir akla m sa labilir ama n do ru kullan ld o unda sahne sanat n n se irci erindeki b sel etkisinin kat kat artt rahatl kla s lenebilir.
Mi F k , 2020, Y 32, Cilt 16, Sa 127
108 http://www.millifolklor.com
D. Ko m
O unun anlat c s ba lang ta kad n aman g r nt s ile sahnede er al r. Bu g r n-t sa lamak ere ba na ge ik bo nu u erle tirmi , eline bir asa alm t r. Sonra a a
a a bu g r n mden s r l p g ndelik e i leri le u ra an bir masal anas olarak belir-ginlik ka an r. Ete inin erine ge irdi i nl , ele i, sa aksesuar la genel anlamda temsil etti i anne e e karakterine u gun bir kad n tipini dikkatlere sunmaktad r.
O unda be olarak kar m a kan o uncular n kost m bak m ndan tam anlam la u umlu e donan ml olmad g r l r. Reji bunu bilin li olarak b le tasarlam t r.
Benetme ka g s s konusu de ildir. Zaten o unun ak i inde her bir karakteri canland -r -rken kost m de i ikli ine imk n oktu-r. nk s rekli akan, birbirine s ratle eklenen ola lar inciri e bu incirin halkalar nda orta a kan birden fa la karakter s konusu-dur. Bu s reklili i sa laman n en ak lc olu abart l kost mlerden ka nmakt r.
E. M ik e Dan
M ik, aman da ulu ile ba l or, ard ndan a kopu una, uda, me e ge ili or. O unun mantalitesine u gun olarak burada da g ebe a am tar ndan erle ik ha ata ge i in ans t lmas ama lan or.
O unda m ik unsuru daha ok du gu e ola ge i lerini sa lamak amac la kullan lm t r. Ola ak s ras kullanda ellikle akullan kopu dakullan ararlakullan lm , di er tarihsel ekullanstr -manlar da er er gerilimi, dramatik bir sahnenin o unlu unu art rmak e a ola lar aras ge i i sa lamak amac na hi met edecek ekilde kullan lm t r. rne in, Dirse Han ile o lunun a s ras nda kar kar a geldi i sahnede m ik, gerilimi art rmak e i itsel bir bo lu u doldurmak amac la kullan l r. O unda er alan e itli enstr manlar n hangi
l-te g re se ildi i bilinmemekle beraber ba lang e lemi olarak de erlendirilebilecek aman dans na e lik eden aman da ulunun o un bo unca er er kullan ld g lem-lenmi tir. D e Ha O B a Ha anlat s n n sonundaki
O a da b d a a e d e
Ke a b d
O a da ece a d e ed
F d a e a d
ifadelerinin e anlat lardaki so lamalar n kopu e li inde erilmesi, o undaki tek-d eli i k rma noktas ntek-da m i in stlentek-di i rol a klar niteliktetek-dir. Ancak bu iirsel ifadelerin eterli olmad belirtilmelidir. Anlat larda du gu ge i lerinin, psikolojik
tas-irlerin, di aloglar n aktar m nda kullan lan bu iirsel ifadelerin o unun estetik do gun-lu u bak m ndan daha fa la olmas beklenirdi. O unun ba nda se irci i o una ha rla-mak, dikkati sahne erinde o unla t rmak amac la kullan lan m ik, o unun sonunda se irci i ine ortak bir pa dada bulu turma ama lam t r. Se ircinin alk larla e gi e e lik etmesinden de belirlenen amaca ula ld g r lmektedir.
Danslar kimi aman bir sa a sahnesinin temsilinde kimi aman karakterin i inde bulundu u du gu de i iminin estetik bi imde aktar m nda kullan lmakta, aradan belli bir aman n ge ti inin ifade edili i s ras nda da kahraman n dans la ge en s re e amanl olarak sunulmaktad r.
II. erik Y n nden Bir Nefes Dede Korkut
O unun ba lang c ndaki ilk s ler, ha at i inde insano lunun a ad klar n n eti gibidir. Bu s ler i in Korkut Ata n n so lamalar n n g ncelle tirilmi h li de denilebilir.
Mi F k , 2020, Y 32, Ci 16, Sa 127
Birbirinden ba ms farkl anlat n n er ald Bir Nefes Dede Korkut oyunun-daki ilk anlat , Dede K K ab ndaki orijinal ad la D e Ha O B a Ha B dur. As l metinde ola lar Ba nd r Han n da etine k rk i idi le birlikte giden Dirse Han n ocu u olmad i in g rd k t muamelenin ard ndan e i le g r mesi, e inin A g rsen do ur, plak g rsen donat, bor lu u borcundan kurtar, tepe gibi et , g l gibi k m sa d r, b k i afet er, dilek dile, olur ki bir a dual n n duas ile Tanr bi e bir topa gibi ocuk erir (Ergin 2013:23) ta si esine u mas n n ard ndan d n a a gelen ocu unun g sterdi i st n ba ar dan dola Bo a ad n almas , k rk namert i i-din k skan l k g stererek Dirse Han , o lunu ld rmek hususunda ikna etmeleri eklinde s ralan r. Babas n n ld rme te ebb s ne ra men sa kalan Bo a Han n, babas n k rk namert i idin elinden kurtarmas la ola lar sona erer.
Bir Nefes Dede Korkut ta a n ola rg s takip edilmekle birlikte hik enin
mesa-j n n aktar lmas e k ssadan hisse kar lmas hususunda ba a r nt lar n g den ka r l-d g r lmektel-dir. rne in, Bo a Han n kahramanl la ka and n, k rk i idi hu-ursu etmi , ona kar k skan l k du malar na neden olmu tur. Bu k skan l k sonras nda Dirse Han , o lu hakk nda anl bilgilendirme oluna giden k rk namert i it b le bir sonucu ha rlam t r. O unda Dirse Han n o lunu ld rme e g t ren ola lar anlat l rken k rk namert i idin Bo a Han hakk nda babas na olmad k e ler s ledi i ifade edi-liyor. Olmad k e lerin ne oldu u burada nemlidir. As l hik e e g re k rk namert i it Bo a Han ahlak, t re tan ma an, b k k k bilme en, babas n n taht na g dikmi bo guncu, asi bir ki ilik olarak tan tm lard r. Ya ilerlemi olan Dirse Han n bu yalan e iftiralar ger ek sanmas , onu o lunu ld rmek gibi bir fiile neltmi tir. Hatta ola esnas nda da k rk namert i idin Dirse Han pro oke etmesi s konusudur. Bu a r nt -lar n a klanmamas se ircinin, Dirse Han n da ran na anlam erememesine neden ol-maktad r. Bir baban n o lunu ld rme e kalk mas gerek e ne olursa olsun ahlaki bir problemdir ancak gerek enin ifadesi, a mettiricilerin arl ola a farkl bir bo ut ka an-d racakt r.
O unda dikkat eken bir ba ka husus da Dirse Han n e inin daha g r n r e etkin k l nmas d r. Dirse Han n e i, aile i inde ocuksu luktan ka naklanan kri i suhuletle en, e lad n n aras na merhem olan, o lunu e e ini neten e nlendiren bir ka-rakter olarak sahnede erini al or. G k e Kurt Elite in canland rd kaka-rakter, o uncu-nun jest e mimikleri le, sesine olan h kimi eti le anlat daki fedak r anne e e olgu-sunu ba ar l bir ekilde se ircisine olgu-sunu or. Dirse Han n e i Dede K K ab nda
er alan orijinal metinde de aktif bir rol stlenmi ama ola lar arka planda nlendiren ki ili i le ar olmu tur. O unda ise her n le n plandad r. O unun netmeni e an-lat c rol ndeki o uncunun kad n olu u, kad n perspektifini ne karmak i in hususi bir
aba g stermesi, b le bir sahneleme ba ar s n orta a ko mu tur.
Dramatik unsurlar n arl n n o un olarak hissedildi i Bo a Han anlat s ndan danslar e li inde Deli Dumrul anlat s na ge ilmektedir. Bu b l mde sahnedeki t m o un-cular n aktif olmas , dekorun daha belirgin bir ekilde kullan lmas , bir nceki anlat n n a r atmosferini da t or. ellikle Deli Dumrul tas irinde bilgisi li inin e g c n n alt nda atan ac i etinin anlat c taraf ndan mi ahi bir ekilde sunulmas trajikomik bir tablo orta a karmaktad r. Deli Dumrul un A rail e kafa tutmas la ba la an ola r-g s , ba ka bir can kar l nda can n n ba lanmas i in anne e babas ba ta olmak
ol-Mi F k , 2020, Y 32, Cilt 16, Sa 127
110 http://www.millifolklor.com
du u gibi ba deta lar n atland ifade edilmelidir. Anlat , Deli Dumrul un can n n kar-l nda ba ka bir can n istenmesi erine temekar-lkar-lendirikar-lmi tir. Ancak o unda Dekar-li Dum-rul kendi can erine can istemek erine sadece can iste en bir ki idir. Buradaki a r nt
nemlidir. Deli Dumrul can isteme , kendi can erine can ister. As l anlat da Deli Dum-rul aln ca anne e babas ndan kendi can erine can istemektedir. E inin an na da can istemek i in de il, edala mak i in gider. O unda ise Deli Dumrul un, o unda annesin-den, babas ndan, e inannesin-den, kar la t herkesten can istedi i anlat lmaktad r. Bu durum se ircinin ihninde farkl bir alg n n olu mas na neden olan nemli bir deta d r. O unda atlanan ba ka bir deta da as l metinde Deli Dumrul ile kar s n n kar la mas s ras nda er alan Deli Dumrul un Yarat c a hitaben Al rsan ikimi in can n beraber al/B rak r-san ikimi in can n beraber b rak (Ergin 2013: 122) akar d r. O unda bu ifadenin ek-sikli i Allah n Deli Dumrul u ba lamas n n sebebinin eterince anla lmamas na ol a maktad r.
O un bo unca e itli ama lara hi met eden bir umak k rm ipli in, o uncular e se irciler aras nda dola t r larak Deli Dumrul un i inde bulundu u karma k durumun ifadesinde kullan lmas , i inden k lma bir durumu somutla t rmak i in ba urulan a-l n e ba ar a-l bir ntemdir. Bu karma an n i inde Dea-li Dumrua-l i in anne e babas n n
ermedi i can kar s n n ermesi erine ola daki d mlerin lmesi gibi kullan lan objenin de sarmal lerek toparlan or. Allah taraf ndan Deli Dumrul e kar s na iki elli l m r erilerek anne e babas n n can al n or. Korkunun insan n sonunu
getirdi-ine nelik mesaj n ba ar l bir ekilde erildi i anlat n n sonunda bir karma a e en-di e i a k a ans tan koreografi le o unun son anlat s Basat n Tepeg ld rmesine ge i ap lmaktad r. O unun g rsel a dan en engin b l m n ise bu anlat olu turu or. Bir nceki o undan ap lan ge i ten anla laca gibi urdunu d man basan Aru Koca n n ka arken d rd o lu ormanda aslanlar taraf ndan b t l or. Yurda geri d nd kten sonra ormanda insan m ha an m oldu u anla lama an bir canl n n arl Aru Koca a bildirili or. Bunun kendi o lu oldu unu anla an Aru Koca o lunun geti-rilmesini isti or ancak ne ap l rsa ap ls n o lan bir ekilde ormana geri d n or. Bunun
erine Dede Korkut gelerek o lana kendisi gibi insanlarla a amas gerekti ini tle-erek ona Basat ad n eri or. Ola rg s a la a kma aktinde Sar oban n p nar ba ndaki bir peri k la temas ndan do an Tepeg n fark edilmesi e Aru Koca n n onu Basat a karde olarak getirmesi le de am edi or. Anlat n n k r lma noktas n olu tu-ran bu ola daki nemli deta o unda g remi oru . O unda Tepeg n orta a k n n,
oban n anl da ran ndan ka nakland urgulanmamaktad r. oban n peri k la temas do al olma an, ahlak d bir oldur. Masum birine kar ap lan anl da ran sonucu obanla birlikte t m toplum ce aland r lm t r. Dede K K ab nda bu durum
peri k n n a ndan aktar l r. Temastan sonra peri k kanat rp p u arken obana le der: oban l tamam olunca, bende emanetin ar, gel al. Amma O u un ba na felaket getirdin (Ergin 2013: 153). Bunun erine oban n i ine korku d er. Bu deta n atlan-mas , se ircinin Tepeg do ru bir bi imde anlamland rmas n g le tirmektedir.
O un bo unca Tepeg n a r l klarla ifade edildi ine tan k olu oru . ellikle s t annesinin Tepeg em irmesinin temsilinde u un k rm bir ar af n kullan lmas Te-peg n emdi i s t n bollu unun ifadesini ans tmak amac la kullan lan ba ar l bir sahneleme tekni i olarak de erlendirilmelidir. G , canl l k, h rs, kan, l m, ate gibi
Mi F k , 2020, Y 32, Ci 16, Sa 127
olgular an msatan k rm rengin; b d k e etraf ndakilere arar veren, kiminin kula-n , burkula-nukula-nu i ekula-n, kimikula-nikula-n kakula-n kula-n emekula-n Tepeg n anlat m nda kullan lmas n n e-rinde bir tercih oldu u s lemek gerekir.
Yapt klar nden Aru Koca n n e inden ko ulan Tepeg e peri annesi taraf n-dan sihirli bir k tak l r. O unda ola an st nesne motifi atlanmam , Tepeg n alt edilememesi bu e ba lanm t r. Zamanla daha da g ka anan Tepeg n ulm da an lma h le gelince a l bir kad n n Basat tan ard m istemesi erine Tepeg ile Basat n kar kar a geldi i sahnede kullan lan kland rma, fi iksel elliklerin de be-lirgin bir ekilde sunulmas na hi met edi or. Dekorda er alan daire e k ard m la olduk a b k ekilde ans t lan Tepeg n kar s na onun i mesine girebilecek
bo-utta oldu u g sterilen Basat konumland r l or. Basat n, Tepeg n ba na kadar t r-manabilmesinin, i mesine girebilmesinin Basat minimi e etmek amac la de il, Tepe-g n b kl n n daha da i i anla labilmesi amac la anlat da kullan ld anla l-maktad r. Son b l mde Basat n, Tepeg n g ne oku sapla p ld rd du ulunca sahnede bir se in e he ecan ha as ba l or. tlerle ba la an o un ine t e du-alarla sonlan or.
Son
K lt rel miras n gelecek ku aklara aktar m nda en etkili ollardan biri a da sanat-lardan ararlanmakt r. G n m insan n n sanatsal e estetik ihti a lar n kar lamak
ere retilen eserlerin esin ka na n n bi e ait k lt r e edebi at unsurlar ndan se ilmesi bu aktar m kola la t racak e gelece in toplumunun in as nda sa l kl ad mlar at lm olacakt r.
De let Ti atrosu o uncular n n sahneledi i Bir Nefes Dede Korkut adl o un a da sanatlardan ararlanarak gelene i gelece e aktarma abas n n bir rne ini te kil etmek-tedir.
O unda bir andan llar ncesinde retilen anlat lar n canland r ld urgula-n rkeurgula-n di er aurgula-ndaurgula-n se irci e o d urgula-neme ait destaurgula-ni ha a teurgula-neff s etme ortam olu tu-rulmu tur. B lece ola lar n e ki ilerin arkaik kalmas nlenmi tir.
Bir Nefes Dede Korkut, sahneleme tekni i bak m ndan geleneksel ti atro ile modern
ti atronun terkibinden orta a kan kendine has bir o undur. Geleneksel T rk ti atrosu-nun sergileme tekniklerinin hemen hepsini b n esinde bar nd rmaktad r. O unda sahne plasti i a s ndan ka da de er bir se i e akalanm t r. Yo un m ik, dans, k ve efekt unsurlar la ku at lan o un, se irci i sahne e ba lam t r.
O unda anlat c olarak bir kad n sanat n n rol almas , netmenin Dede Korkut u da bir ana do urdu s leri le ne kard d nceden ok o unda s konusu edilen anlat lar n masal t r ne daha ak n bulunmas , masal anlat c lar n n daha ok kad nlar oldu u anla la a klanabilir. A r ca toplumsal cinsi et e itli i tart malar n n g n-demde oldu u g n m de bu, anlaml bir k olmu tur.
Bir Nefes Dede Korkut ta bu d n an n ge ici oldu u, insan n misafir olarak
bulun-du u bir han mesabesindeki d n ada ka ga etme e gerek olmad , kal c olan n i ilik oldu u d ncesi urgulanmaktad r. D n an n g elliklerini pa la man n nemi dikkat-lere sunulmaktad r. Bu n le o un, Dede Korkut K ab n n mesaj n g n m insan na ula t ran bir sanatsal e lem olma niteli i ka anm t r. K lt rel miras n sonraki ku aklara aktar lmas ndan anla lan da bu olmal d r.
Ka na n llar ncesinde orta a km metinlerden alarak g n m se irci-sine sunma ama la an bir o unda ola rg s n n, mek n n, ki ilerin orijinal metinle
Mi F k , 2020, Y 32, Cilt 16, Sa 127
112 http://www.millifolklor.com
bire bir rt mesi bekleneme . Hatta bundan m mk n oldu unca ka nmak gerekir. Yani, i i bir derleme s recinden sonra orta a kan tekstin dikkatli bir dramaturji e reji al mas la g n m se ircisinin alg e estetik anla do rultusunda sahnelenmesi beklenir. Bir Nefes Dede Korkut, bunu b k l de ba arm t r. Ola n iskeleti korun-mu , a r nt lar anlat daki geni leme e sahneleme tekni inin imk nlar ndan ararlan la-rak beslenmi tir. Ancak o unda Dede K K ab ndaki anlat larda er alan kimi k
-r lma noktala-r n n atlanmas ndan do an ba bo lukla-r, o-rijinal metindeki ana esp-rinin eterince anla lamamas sonucunu do uru or. Bu problem, farkl bir d nemin e co -raf an n k lt rel r n olan metinlerin derlenmesinde oldu u kadar dramaturji al ma-lar s ras nda da u man bir halk bilimciden ararlan lmas n n gere ini e nemini orta a
karmaktad r. NOTLAR
1. Geni bilgi i in bk : Dila er D g n, Dede Korkut Anlat Gelene i e Bar Man o . D n a K lt r Mi-ras Dede Korkut UluslaraMi-ras Sempo umu (25-27 Nisan 2019/Ba burt) Bildiri Kitab . Ba burt: Ba burt
ni ersitesi Ya nlar , 2019, s. 231-239
2. Konusunu Dede Korkut Kitab ndan alan ilk ti atro o unu i in bk : ffet Halim, Burla. stanbul: Devlet Matbaas , 1933.
3. En ok hik enin referans al nd o un i in bk : Turan Ofla o lu, Korkut Ata, Ankara: T rk Dil Kurumu Ya nlar , 1998.
KAYNAK A
al lar, A i . Tiyatro Ansiklopedisi, Ankara: K lt r Bakanl Ya nlar , 1995.
D g n, Dila er. Geleneksel T rk Ti atrosunu Modern Ti atro Sahnesine Ta an O un: D n a da Da ul . Sanat 3, (2010): 33-40.
D g n, Dila er. Dede Korkut Anlat Gelene i e Bar Man o . D a K M a Dede K Uluslararas Se (25-27 N a 2019/Ba b ) B d K ab . Ba burt: Ba burt ni ersitesi
Ya-nlar , 2019, s. 231-239
Er, Ayten. O e e de Ad . Ankara: r n Ya nlar , 1998.
Ergin, Muharrem. Dede K K ab . Ankara: Bo a i i Ya nlar , 2013.
Erkek, Hasan. O de O . Ankara: K lt r Bakanl Ya nlar , 1999. https://www.youtube.com/watch?v=3_JNg66fkcg <Eri im tarihi: 27.03.2020>
ffet Halim. Burla. stanbul: De let Matbaas , 1933.
Ofla o lu, Turan. Korkut Ata. Ankara: T rk Dil Kurumu Ya nlar , 1998. O u , M. cal. Pa d K Ke e e e . Ankara: Geleneksel Ya nc l k, 2019.
