C. Ü. Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi, 1998, 2 (2)
SAĞLIK RİSKİNİN BELİRLENMESİ VE HEMŞİRELİK İÇİN ÖNEMİ
Bilgin KIRAY VURAL *
ÖZET
Sağlıklı bir yaşam için bireylerin sağlık risklerinin belirlenmesi önemlidir. Günümüzde bu amaçla kullanılabilecek çeşitli formlar geliştirilmiştir. Hemşirelik öncelikle bireylerin sağlığını koruma, geliştime ve hastalıklarının önlenmesine odaklanan bir meslektir. Sağlık riskini belirleme formları hemşirelerin bu fonksiyonlarını yerine getirmelerinde yardımcı olabilecek önemli bir araçtır.
Anahtar Sözcükler: Sağlık Riskinin Belirlenmesi, Sağlıklı Yaşam Biçimi, Hemşirelik
SUMMARY
Health Risk Appraisal and Its Important for Nursing.
It’s important to appraisal the health risks of the individuals for a healthy life style. Nowadays various forms that can be used with this purpose have been developed. Nursing is a profession that firstly focuses on the prevent and improvement of individuals’ health and the prevention of diseases. Health risk appraisal forms are important tools in order to help nurses carry out these functions.
Key words: Health Risk Appraisal, Healty Life Style, Nursing
Tarih içinde tıp ve sağlık hizmetlerindeki gelişmeye bakıldığında insanların, önce hastalananları iyileştirmeye çalıştıkları, daha sonra da hastalıktan korunma yolları aradıkları görülür. Geçmiş yıllardaki tüm çabalar insanı olabildiğince sağlıklı yaşatma amacına yönelikti. Bunun için insanları hastalanmaktan koruyan ve yaşamları boyunca sağlıklı olmalarını sağlayan pek çok uygulama geliştirildi. Günümüzde bu uygulamaların hepsine birden "Sağlıklı Yaşam Biçimi uygulamaları" (healthy life style) adı verilmektedir (Bilir 1996).
Yaşam biçimi, basitçe her gün bilinçsiz olarak yapılan, sonuçları kabul edilen bireysel yaşam alışkanlıklarıdır. Bu alışkanlıklar sağlığımızı olumlu veya olumsuz olarak etkiler (Cathleen 1984, Jeliffe 1966).
California Alemada County'de, Wingard ve arkadaşları tarafından (Jeliffe 1966, Wingard 1982) yapılan çalışmada uzun ve sağlıklı yaşam için;
• Aralarda atıştırma olmaksızın, günde 3 öğün düzenli yemek yemek,
• Her gün kahvaltı etmek,
• Haftada 2 veya 3 kez orta düzeyde egzersiz yapmak (Örn; uzun yürüyüşler, bisiklete binme, yüzme, bahçe işleri vb.),
• Gece 7-8 saat uyku uyumak, • Sigara içmemek,
• Normal vücut ağırlığında olmak,
• Alkol içmemek veya orta düzeyde kullanmak önerilmiştir.
Tanımlanan bu yaşam biçimi faktörleri gelişmiş ülkeler için olduğu kadar, gelişmekte olan ülkeler için de çok önemlidir. Dünya Sağlık Örgütü tahminlerine göre gelişmiş ülkelerdeki ölümlerin % 70-80'inin, gelişmekte olan ülkelerdeki ölümlerin % 40-50'sinin nedeni, yaşam biçimine bağlı olarak ortaya çıkan hastalıklardır (Dirican ve Bilgel 1993). Gelişmekte olan ülkelerde sık görülen bulaşıcı hastalıklara yaşam biçimine bağlı hastalıklar da eklenmiş, bu hastalıklar önemli sağlık sorunları
arasına girmiştir. Örneğin; kardiyovasküler hastalık ve kanser için major risk faktörü olan sigara ve alkol kullanımı, gelişmekte olan ülkelerde gittikçe artmaktadır. Bu hastalıkların oluşumunda kişinin kendi tutum ve davra-nışlarının rolü büyüktür. Yapılan epidemiyo-lojik bir çalışmada (Hamburg 1987), ölüme neden olan hastalıkların yarısında sağlığa zarar
veren davranışların rol oynadığı saptanmıştır. Vildovsky (1977), hastalıkların ve
ölüm-lerin % 90'ının bireyölüm-lerin yaşam tarzı (sigara, egzersiz, stres vb.), sosyal koşulları (gelir düzeyi ve yeme alışkanlığı), genetik faktörler ve fizik çevre (hava ve su kalitesi) gibi hekimin kontrol edemediği faktörlere bağlı olarak meydana geldiğini belirtmektedir (Stanhope ve Lancaster 1993). Yukarıdaki nedenlerle bireylerin de sağlıklı bir yaşam için sağlık risklerinin belirlenmesi önemlidir.
Sağlık Riskinin Belirlenmesi
Sağlık risklerinin belirlenmesi ve azaltıl-ması sağlık görevlilerinin bireylere ve gruplara kendi kendine sağlıklarını en üst noktaya ulaş-tırmalarında yardımcı olabilecekleri niceliksel bir yaklaşımdır (Avis 1989, Clemen 1987, Smith 1987).
Sağlık risklerini belirlemenin amaçları şunlardır ;
1) Bireyin verdiği bilgiye dayanarak, sağlığına etki edebilecek bütün riskleri ortaya koymak, bazı hastalıkların doğal seyrini göstermek ve bireyin yaşına, cinsiyetine ve etnik özelliklerine göre esas ölüm nedenlerini ortaya çıkarmak, 2) Hastalık-ölüm istatistikleri, sağlık risk
profili, ve bilinen risk gösterge-lerini birleştirerek beklenen yaşam süresini tahmin etmek,
3) Hastalıktan korunmak için bireyde yaşam tarzı değişikliklerini başlat-mak ya da yaşam tarzının hastalık yapıcı etkilerini en aza indirmek,
4) Hastalık ortaya çıktığında ise çok çabuk tıbbi bakım ve yaşam tarzı değişik-liklerini başlatmak (Becker ve Janz 1987, Cathleen ve Shultz 1984, Stanhope ve Lancaster 1993).
Sağlık riskinin belirlenmesi kavramı Dr.Levis C. Robbins' e dayandırılır. Robbins (Yankaver 1986), 1940' lı yılların sonuna doğru servikal kanser ve kalp hastalığını önleme üze-rine basit bir sağlık riski çizelgesi oluşturmuştur. 1970' li yılların başından itibaren sağlık riskinin belirlenmesi sağlık çalışanları arasında yaygınlık kazanmıştır. Robbins ve Hall (1970) bir risk belirleme formu geliştirerek koruyucu hekimlik kavramını pratiğe geçirmişlerdir (Conrad 1987, Stanhope ve Lancaster 1993).
Geçtiğimiz son 30 yıldan bu yana ABD'de sağlığı geliştirme ve hastalıkları önlemeyle ilgili ulusal düzeyde pek çok program yapılmıştır (Conrad 1987). Bu programlarda bireylerin sağlık riskinin belirlenmesinin önem kazandığı ve bu amaçla çeşitli ölçüm araçları geliştirilerek kullanıldığı görülmektedir. (Smith ve ark 1986). Sağlık riskini belirleme formları veri toplama, değerlendirme ve yaşam biçimi değişiklikleri için bireylerin motivasyonunu sağlama aracı olarak kullanılmaktadır. (Glasgow ve Terborg 1988, Schoenbach 1987).
Örneğin son yıllarda tıbbi bakım sistemi dışında çalışan bir grup hekim tarafından iş sağlığı programları geliştirilmeye başlanmış-tır, özellikle 1970'lerin başlarından itibaren iş sağlığını geliştirmek, riskleri azaltan program-ların arttırılmasına yardımcı olmak ve sağlık risklerine karar vermek amacıyla çeşitli tipte sağlık riski belirleme formları geliştirilmiş ve bu formlar geniş bir alanda kullanılmaya başlan-mıştır. Bu kapsamda iş yerlerinde hipertansiyon taraması, fiziksel egzersiz, beslenme ve ağırlık kontrolu, stresle başetme, sigarayı bırakma, kanserin erken tanısı ve azaltılması, ilaç ve alkol kullanımını önleme, kazaları önleme, kendi
kendine bakım ve sağlık eğitimi gibi konularda sağlığı geliştirme programı çalışmaları uygula-maya konulmuştur (Conrard 1987).
Psikodinamik bir özelliği olan sağlık risklerini belirleme formları, kişilerin olumsuz davranışlarının yarattığı riskten veya risk yüzdesinin yükselişinden haberdar olmalarını sağlamak için kullanılmakta ve yaşam tarzı ile ölüm riski arasındaki ilişkiye odaklanmaktadır. Formlarda yer alan risk önleyici etkinlikler, aynı zamanda sağlık için önerilen etkinlikler oldu-ğundan sağlık risklerini belirleme formları sağ-lıklı bir yaşam biçimi oluşturmada kullanıla-bilecek uygun birer araçtırlar (Stanhope ve Lancaster 1993).
Sağlık riskini belirleme formlarında yeralan sağlık riski belirleyicileri; fiziksel veriler (kan basıncı, boy, vücut ağırlığı vb.), laboratuvar sonuçları (total kolesterol, HDL, LDL, gaitada gizli kan, açlık kan şekeri vb.), stres düzeyi ve bireyin yaşam tarzından kaynaklanan lıkları (sigara, alkol kullanımı, beslenme alışkan-lığı, fiziksel egzersiz vb), kendi kendine veya hekim, hemşire tarafından yapılan meme muaye-nesi, rektal muayene, papsmear testi yaptırma vb. erken tanılama yöntemleri ile günlük ulaşım durumlarını (araba kullanımı, emniyet kemeri kullanımı ve hız limiti vb) içermektedir .
Acquista ve arkadaşları (1988) yaptıkları araştırmada sağlık riskinin belirlenmesi ve bu doğrultuda yapılan girişimlerin yaşam tarzını olumlu yönde etkilediğini göstermişlerdir. Bu çalışmada sendikalara üye 476 işçinin hemşireler tarafından sağlık risk profilleri çıkartılmış ve daha sonra, işçilerin evlerinde risk azaltma çalışmaları başlatılmıştır. Çalışmada bireylerin fizyolojik, sosyal özellikleri, stres ve yaşam tarzı alışkanlıkları belirlenerek ev danışma hizmeti, workshop, eğitim kursları ve hekime sevk etme şeklindeki girişimler programa alınmıştır. Sağlık risklerini azaltmayı isteyen işçilerin yaşam tarzlarında bir yıl sonra hemen hemen tüm
alanlarda önemli derecede olumlu değişiklikler görülmüştür.
Avis ve arkadaşları tarafından (1989), 25-65 yaş arasında 732 kadın ve erkek üzerinde "Kalp Krizi Riski" ile ilgili yapılan araştırmada, başlangıçtan 2 ay sonraki ikinci ziyarette birey-lerin; sigara kulanımı, fiziksel egzersiz, vücut ağırlığı, tuz azaltımı, şişmanlık ve alınan kalori miktarı, son ölçülen kan basıncı ve kolesterol düzeyinde olumlu değişiklikler saptanmıştır. Daha sonraki aşamada yaşam tarzı ile risk azalt-ma çalışazalt-maları birleştirilerek bir dizi program hazırlanmış, bu program sonunda serebrovas-küler hastalık, kanser, kalp hastalıklarına maruz kalma ve ölüm olaylarında azalma olduğu gözlenmiştir (Havas 1987).
Vural (1997), sağlık riski belirleme formu kullanarak bayan ilkokul öğretmenleri ve hemşirelerin yaşam biçiminden kaynaklanan sağlık risklerini tespit etmeyi amaçladığı çalış-masında, hemşirelerin bayan öğretmenlere oran-la yaşam biçimine bağlı ooran-larak ortaya çıkan hastalıklar açısından daha fazla risk altında olduğunu saptamıştır.
SRB formları kullanılarak bireylerin sağlık riskin belirlenmesi ve bu doğrultuda yapılan uygulamaların bireylerde alkol kullanımının kısıtlanması, beden kitle indeksi azaltımı, fizik-sel egzersiz yapma, emniyet kemeri kullanımı gibi davranışların gelişmesine katkı verdiği ve böylece bireylerin yaşam biçimini olumlu yönde etkilediği, ancak sigara içme davranışı üzerine çok fazla etki etmediği saptanmıştır. Ayrıca bu uygulamalar sonucunda papsmear, kendi kendi-ne meme muayekendi-nesi, rektal muayekendi-ne gibi erken tanılama yöntemlerinin kullanımının arttığı görülmüştür (Cathleen ve Shultz 1984).
Hemşirelik Uygulamalarındaki
Önemi
Hemşirelik uygulamaları birey, aile ve toplum sağlığını koruma, sürdürme, geliştirme ve hastalıkların önlenmesi üzerinde
yoğunlaş-maktadır. Bireylerin sağlık risklerinin belirlenmesi ve bu amaçla geliştirilen formlar, hemşirelere bu fonksiyonları yerine getirmede ışık tutabilecek önemlibir araçtır.
Hemşirelerin kullandıkları SRB formları bireyleri olumlu davranış değişikliğine yönelten birer rehber olup, olasılıklar üzerinde durur, kesin sonuç anlamına gelmez. SRB formları, sağlık risklerini vurgulayan bir program ile kullanıldığı zaman sağlık eğitiminin etkisini olumlu yönde arttırmaktadır. Aynı zamanda bireysel sağlık sorumluluğu ve yaşam biçimi gelişimi için major bir uyarıcıdır (Cathleen ve Shultz 1984).
Risk belirleme formlarının hemşirelik uygulamalarına katkısı ;
-Bireylerin kendi kendine sağlık bakım çabalarını desteklemesi,
-Sağlıklı yaşam konusunda yapılacak hizmet içi eğitim etkinliklerine yön vermesi,
-Ayrıca riskleri azaltmak amacıyla yapılan planlı girişimlerin etkinliğini değerlendirmede
hemşireye yardımcı olmasıdır. Toplum sağlığı hemşireleri,varolan klinik ve
topluma yönelik bilgi ve becerilerini risk belirleme ve azaltma yöntemlerinin uygulan-masında temel olarak kullanır. Risk belirleme formunu kullanan hemşire, bireylerin kendi kendine bakım ihtiyaçlarını göz önüne alarak onlara öneriler sunabilir ve sağlık risklerini azaltmak için gerekli girişimlerin planlanma-sında sorumluluk alır.
Toplum sağlığı hemşiresi SRB formlarını gerek bireylerin gerekse grupların sağlık risk-lerini belirlemede kullanabilir. Makro düzeyde, belirli bir nüfus kesimindeki bireylerin önemli sağlık risklerini belirlemede görev alır. Toplum liderleri ve diğer sağlık çalışanları ile birlikte bu riskleri azaltmak için sistem bazında uygulanacak girişimlerin planlanmasında görev alır (Stanhope ve Lancaster 1993).
KAYNAKLAR
Acquista V W and et al. (1988) Home-based health risk appraisal and screening program. Journal of Community Health, 13(1): 43-52.
Avis N E and et all. (1989) Accuracy of perception of heart attack risk what influences perceptions and can they be change. Am J Public Health, 79(12): 1608-1612.
Bechtel G, Franklin R (1993) Health risk appraisal differences between well elderly and üniversity students. J of Community Health Nursing, 10(4): 241-247.
Becker M H, Janz N K (1987) On the effectiveness and utilitiy of health hazard health risk appraisal in cilinical and nonclinical settings. Health Services , 22(4): 537-551. Bilir N (1996) Sağlıklı yaşam nedir? İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Bülteni, Kılıçarslan Matbaacılık, Ankara, 35, s.5. Cathleen M , Shultz S (1984) Lifestyle assesment. Nursing Clinics of North America, 19(2): 271-281.
Clemen S S and et all. (1987) Comprehensive family and community health nursing second edition. Mc Graw- Hill Book Company, Newyork, s.49.
Conrad P (1987) Wellness in the work place : potentials and pitfalls of work-site health promation. The Milbank Quarterly, 65(2):255-275.
Dirican R , Bilgel N (1993) Halk Sağlığı (Toplum Hekimliği). Uludağ Üniversitesi Basımevi, s.499.
Glasgow R E, Terborg J R (1988) Occupational health promotion programs to reduce cardiovasculer risk. J of Consulting and Clinical Psychology, 56(3) :365-373. Jeliffe D B (1966) The assessment of the nutritional status of the community WHO Geneva .
Hamburg D A (1987) Habits for health. World Health Forum, 8, 9-12.
Havas S (1987) Prevention of heart disease canser and stroke:The Massachusetts approach. World Health Forum, 8, 352-356.
Schoenbach V J and et all. (1987) Health Risk Appraisal: review of evidence for effectiveness. Health Services Research,22(4): 553-580.
Smith K W and et all. (1989) The reliability of health risk appraisal: a field trial of four instruments. Am J Public Health, 79(12): 1603-1607.
Smith K W and et all. (1987) The validity of health risk appraisal instruments for assessing coronary heart disease risk. Am J Public Health, 77(4): 419-424.
Stanhope M, Lancaster J (1993) Community health nursing, processand practice for promoting health. Mosby Company, Washington.
Vural B (1997) Bayan ilkokul öğretmenleri ve hemşirelerin yaşam biçiminden kaynaklanan sağlık risklerinin karşılaştırmalı incelenmesi. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İzmir.
Wingard D L and et all. (1982) A multivariate analiysis of health related practise. Am J Epidemiology, 116(5): 765-775.
Yankauer A ed. (1986) Appraising health risk appraisal. Am J Public Health,77(4): 409-411.
